Του Κάρλο Φορμέντι
Η εκλογή του Μακρόν στη Γαλλία, και η επάνοδος της Μεγάλης Συμμαχίας CDU-SPD στη Γερμανία, δημιούργησαν στις φιλελεύθερες ελίτ την ψευδαίσθηση πως το κύμα του λαϊκισμού εκτονώθηκε πλέον. Αλλά το αποτέλεσμα των ιταλικών εκλογών αποδεικνύει πως το κύμα παραμένει και απειλεί να συμπαρασύρει τα παλιά κόμματα της κεντροαριστεράς και της κεντροδεξιάς, καθώς και τους θεσμούς της Ε.Ε. Το άθροισμα των ψήφων του Κινήματος 5 Αστέρων και της Λέγκας, ξεπέρασε το 50%, αποκαλύπτοντας πως οι μισοί Ιταλοί ψηφοφόροι είναι ευρωσκεπτικιστές και δεν πιστεύουν στα αφηγήματα περί τέλους της κρίσης και πλεονεκτημάτων της παγκοσμιοποίησης.
Τέσσερα ερωτήματα
Ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε: 1) Ποιες είναι οι κοινωνικές ρίζες του λαϊκισμού, 2) Ποιες είναι οι διαφορές ανάμεσα στα δύο μεγαλύτερα ρεύματα που κινούνται στο εσωτερικό του, 3) Για ποιο λόγο ο κόσμος αδιαφορεί παντελώς για τα κόμματα της Αριστεράς, 4) Γιατί (προς το παρόν) το κατεστημένο φαίνεται ότι αντέχει και τι θα συμβεί όταν αυτό δεν θα τα καταφέρνει πλέον.
Ο θρίαμβος της Λέγκας στον ιταλικό Βορρά, οφείλεται στο ότι οι ψήφοι των παραγωγικών μεσαίων στρωμάτων αθροίστηκαν με τις ψήφους των αγανακτισμένων, χάρη σε μια πολιτική ατζέντα που υποσχόταν λιγότερους φόρους και μεγαλύτερο έλεγχο των μεταναστευτικών ροών. Ο μεγάλος αριθμός ψήφων που πήρε το Κίνημα 5 Αστέρων στον ιταλικό Νότο προέρχεται τόσο από όσους πλήττονται, ιδιαίτερα εκεί, από τη φτώχεια και την ανεργία, όσο και από τα φτωχοποιημένα μεσαία στρώματα, δηλαδή από όλους όσοι γοητεύτηκαν από τις υποσχέσεις για το «επίδομα ιθαγένειας» (σ.μ.: ποσό εισοδήματος που θα καταβάλλεται από τον δημόσιο τομέα για κάθε ενήλικο κάτοικο, ανεξάρτητα από το αν είναι φτωχός ή πλούσιος, που ζει μόνος ή με άλλους, θέλει να εργαστεί ή όχι και ως εκ τούτου ορίζεται ως ένα καθολικό εργαλείο). Η αποτυχία της επικοινωνιακής καμπάνιας που προσπάθησε να αναχαιτίσει τον λαϊκισμό, ήταν αποτέλεσμα της δραματικής επιδείνωσης των συνθηκών ζωής και εργασίας πολλών εκατομμυρίων πολιτών που χτυπήθηκαν από την κρίση και από τα αποτελέσματα της παγκοσμιοποίησης.
Ανεργία, προσωρινή απασχόληση, υποβαθμισμένες παραγκουπόλεις όπου στοιβάζονται φτωχοί λευκοί και μετανάστες, περιγράφουν το κατάλληλο υπόβαθρο για το αίτημα προστασίας από την κατάρρευση της αγοράς και την υποβάθμιση των αστικών περιοχών.
Οι λαϊκισμοί της Δεξιάς και της Αριστεράς απαντούν σε αυτό το αίτημα, με τον δικό του τρόπο ο καθένας: και οι δύο μιλούν για σύγκρουση λαού και ελίτ, και οι δύο ισχυρίζονται πως θέλουν να προστατέψουν τον λαό από εξωτερικές επεμβάσεις (εξού και ο ευρωσκεπτικισμός), και οι δύο καμαρώνουν για τους χαρισματικούς ηγέτες τους. Αλλά, ενώ ο πρώτος υπόσχεται προστασία από τις μεταναστευτικές ροές και την ασυδοσία του κράτους (φόρους, γραφειοκρατία, σπατάλες κ.λπ.), ο δεύτερος θέλει να αντισταθεί στην κινητικότητα κεφαλαίων και εμπορευμάτων, στηρίζει τον ενεργητικό ρόλο του κράτους στην οικονομία και επαναπροτείνει την πάλη των τάξεων, με τη νέα μορφή που λαμβάνει ως αγώνας των αποπάνω με τους αποκάτω.
Η αντίθεση Αριστερά / Δεξιά, παραχωρεί τη θέση της στην αντίθεση ανοιχτότητα / εσωστρέφεια. Σοσιαλιστές και φιλελεύθεροι τάσσονται υπέρ της άνευ όρων ελευθερίας κίνησης κεφαλαίων, εμπορευμάτων και ανθρώπων, μοιράζονται την κοσμοπολίτικη ηθική των «πολιτών του κόσμου» που ζητά την κατάργηση των εθνικών συνόρων θεωρώντας την σαν μεγάλη πρόοδο, υποβαθμίζουν τις ανάγκες του λαού που αντιστέκεται στα «πλεονεκτήματα» της παγκοσμιοποίησης. Για τούτο αγωνίζονται ενωμένοι προκειμένου να αναχαιτίσουν την πλημμυρίδα του λαϊκισμού
Η αποτυχία της Αριστεράς
Για να δούμε τώρα και την αποτυχία της Αριστεράς: κάποιοι μιλούν για την ανικανότητα της να αναλύει την πραγματικότητα. Κάποιοι λένε πως η Αριστερά πληρώνει τη διολίσθηση της προς το «πολιτικά ορθό» και την εγκατάλειψη της ηθικής της ισότητας. Άλλοι την κατηγορούν επειδή είχε την ψευδαίσθηση πως θα μπορούσε να συνδυάσει την αγορά και τα κοινωνικά δικαιώματα. Όμως, όλες αυτές οι προσεγγίσεις έχουν ένα κοινό μειονέκτημα: παραβλέπουν το ότι η Αριστερά δεν εκπροσωπεί πια τον λαό, γιατί αυτός δεν είναι ο δικός της λαός. Ήδη από τη δεκαετία του 1980, διαφοροποιήθηκε η κοινωνική ομάδα αναφοράς της. Από τις κατώτερες τάξεις μετατοπίστηκε στα μορφωμένα και ευημερούντα μεσαία στρώματα. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Αριστεράς, που παλιότερα ήταν η υπεράσπιση των ασθενέστερων, σήμερα ταυτίζεται με την ιδεολογία του «πολιτικά ορθού»: τα δικαιώματα της κοινότητας LGBT, τους γάμους μεταξύ ομοφυλόφιλων, τις ποσοστώσεις των γυναικών, την προστασία των μειοψηφιών, την ανοχή στη διαφορετικότητα, το άνοιγμα στις μεταναστευτικές ροές (οι μετανάστες είναι πλέον τα μοναδικά ασθενή υποκείμενα με τα οποία η αριστερά ασχολείται).
Έτσι η αντίθεση Αριστερά / Δεξιά, παραχωρεί τη θέση της στην αντίθεση ανοιχτότητα / εσωστρέφεια. Σοσιαλιστές και φιλελεύθεροι τάσσονται υπέρ της άνευ όρων ελευθερίας κίνησης κεφαλαίων, εμπορευμάτων και ανθρώπων, μοιράζονται την κοσμοπολίτικη ηθική των «πολιτών του κόσμου» που ζητά την κατάργηση των εθνικών συνόρων θεωρώντας την σαν μεγάλη πρόοδο, υποβαθμίζουν τις ανάγκες του λαού που αντιστέκεται στα «πλεονεκτήματα» της παγκοσμιοποίησης. Για τούτο αγωνίζονται ενωμένοι προκειμένου να αναχαιτίσουν την πλημμυρίδα του λαϊκισμού. Για τον λόγο αυτό στην Ιταλία προσδοκούσαν σε μια ψήφο που θα νομιμοποιούσε την ιερά συμμαχία ανάμεσα στον Ρέντσι και τον Μπερλουσκόνι. Για τούτο θα κάνουν τα πάντα ώστε να εμποδίσουν τους λαϊκιστές να κυβερνήσουν.
Αντισυστημικές εναλλακτικές;
Ας δούμε και το τελευταίο ερώτημα. Το κατεστημένο αντέχει χάρη σε μια σειρά «τεχνικών» παραγόντων: εκλογικούς νόμους, κοινοβουλευτικές και προεδρικές αλχημείες, εκτός φυσικά από τους οικονομικούς και θεσμικούς όρους που υπαγορεύουν οι αγορές και οι διεθνείς οργανισμοί. Τι θα συμβεί εάν όλα αυτά αποδειχτούν ανεπαρκή; Αν βρισκόμουν στην Ισπανία ή τη Γαλλία, θα έλεγα πως εξαρτάται από το ποια από τις δύο τάσεις του λαϊκισμού θα επικρατήσει, όμως εδώ, στην Ιταλία, η μικρή ανάπτυξη του Κινήματος 5 Αστέρων δεν αφήνει χώρο για ψευδαισθήσεις. Με την προϋπόθεση πως θα καταφέρει να ξεπεράσει τα εμπόδια που ορθώνονται στην πορεία του προς την εξουσία, αμέσως μόλις του το επιτρέψουν οι αγορές και η Ευρώπη, θα κατεβάσει τα παντελόνια πιο γρήγορα κι από τον Τσίπρα.
Θα ανοίξει έτσι νέο πεδίο για αντισυστημικές εναλλακτικές; Μάλλον δύσκολο, αφού οι εκλογές δεν κατέδειξαν μόνο την κατάρρευση του Δημοκρατικού Κόμματος-PD, αλλά και την τραγική υποχώρηση των σχηματισμών της «ριζοσπαστικής αριστεράς». Οι «Ελεύθεροι και Ίσοι» περιορίστηκαν στο 3% επειδή οι εκλογείς τους αντιμετώπισαν σαν κλώνο του PD, από το οποίο αποχωρίστηκαν μόνο για λόγους συσχετισμών. Αλλά και το μίζερο 1% του «Εξουσία στον Λαό» (Potere al Popolo) ήταν αναμενόμενο. Υποχωρώντας στις εκλογικές σειρήνες, η «Πλατφόρμα Eurostop» (η μόνη αληθινή καινοτομία στο πανόραμα της ιταλικής αριστεράς), διάλεξε να συμμετάσχει σε έναν ακόμη εκλογικό συνασπισμό νεοκομμουνιστικών μικρών κομμάτων, θυσιάζοντας έτσι τις εθνικολαϊκές της τάσεις σε ένα πλαίσιο «διεθνιστικό» που αρνείται να δεχτεί την αναγκαιότητα ανάκτησης της εθνικής κυριαρχίας σαν αναγκαία προϋπόθεση ενίσχυσης του συσχετισμού δύναμης υπέρ των υποτελών τάξεων. Το σφάλμα αυτό κάνει πιο μακρύ και δύσκολο τον δρόμο προς την οικοδόμηση πειστικής εναλλακτικής πολιτικής (και μη παθητικά μειοψηφικής), προς το φιλελεύθερο καθεστώς.
