Είναι χρονιά επετείων και μήνας Μάης, που προσφέρεται για αποτιμήσεις, αναμνήσεις και σκέψεις. Γενικά η νοσταλγία δεν είναι «θέση», ούτε μπορεί να απαντήσει σε σημερινά προβλήματα. Αντίθετα, η μελέτη της ιστορίας και η κοπιαστική προσπάθεια να βγουν συμπεράσματα για το σήμερα και το αύριο, είναι αποδοτική και χρήσιμη. Με αυτόν τον τρόπο καταπιανόμαστε με διάφορα συμβάντα, πάντα περασμένα, και εξετάζουμε τη σχέση τους με την όλη εξέλιξη.
Στο παρόν φύλλο δημοσιεύουμε ένα άρθρο του Ιταλού Τζόρτζιο Ριόλο που αφορά την πείρα ενός σημαντικού και αξιόλογου διεθνικού κινήματος το οποίο παρουσιάστηκε στις αρχές του 21ου αιώνα και πήρε γενικά την ονομασία αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα. Μορφή του είχε τα Φόρουμ (Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ, Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ, Ελληνικό Κοινωνικό Φόρουμ κ.λπ.).
Αυτό το κίνημα (πραγματικό κι όχι κατασκεύασμα), που απασχόλησε πάρα πολλούς –κυβερνήσεις, διωκτικούς μηχανισμούς, ειδικά σώματα αστυνομίας, ΜΜΕ, διανοούμενους, think tanks κ.λπ.– και για το οποίο γράφτηκαν και ειπώθηκαν πολλά, σήμερα δεν υπάρχει. Για πολλούς λόγους. Επί της ουσίας, βρεθήκαμε σε ολόκληρο τον κόσμο σε έναν ανοδικό κύκλο αγώνων και κινημάτων, η απαρχή του οποίου είναι η εξέγερση των Ζαπατίστας (1994) και λίγο αργότερα το Σιάτλ (1999), για να ακολουθήσουν κι άλλοι σταθμοί, μέχρι το 2015. Περίπου 20 χρόνια. Η μορφή Φόρουμ στα 2010 έχει σχεδόν τελειώσει, γεννιούνται νέα πράγματα και αλλάζουν συσχετισμοί σε περιοχές και χώρες (Λατινική Αμερική, Ευρωπαϊκός Νότος, Β. Αφρική με την Αραβική Άνοιξη). Από το 2015 και μετά υπάρχει μια σαφής υποχώρηση αυτού του κύκλου.
Ο Τζόρτζιο Ριόλο αναφέρεται στην εμπειρία του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ. Μιλά από την πλευρά του alter-global κινήματος (όρος που θα μπορούσε να αποδοθεί ως «εναλλακτική παγκοσμιοποίηση»), η οποία έβλεπε σαν υπερβολή το anti-global, δηλαδή το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα. Στην πραγματικότητα μέσα στο πραγματικό κίνημα που γεννήθηκε στο Σιάτλ και «θεσμοποιήθηκε» στο Πόρτο Αλέγκρε υπήρχαν δύο καταστάσεις, δύο σχέδια, αν μπορούμε να τα αποκαλέσουμε έτσι. Ένα ρεφορμιστικό, που ήθελε μια πιο ήπια, πιο ισόρροπη, πιο ανθρώπινη παγκοσμιοποίηση (σοσιαλδημοκρατία, ΜΚΟ, συνδικάτα, ΑΤΤΑC κ.λπ.), και ένα ριζοσπαστικό, που έβλεπε τον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό ως πηγές του νεοφιλελευθερισμού και δεν πίστευε στην «ανθρωποποίησή» τους. Όσο υπήρχε η ανοδική τάση του κινήματος σε παγκόσμιο επίπεδο και η ώθηση των λαϊκών κινημάτων και πρωτοβουλιών, το ρεφορμιστικό σχέδιο δεν μπορούσε να επιβάλλει την ατζέντα του. Η σταδιακή αδρανοποίηση του Φόρουμ ήρθε σαν αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, αλλά και της ασφυκτικής πίεσης την οποία ασκούσε ένας σχετικά μεγάλος γραφειοκρατικός μηχανισμός (κύρια βραζιλιάνικος-γαλλικός) που είχε κυριαρχήσει στις δομές του.
Το άρθρο του Τζόρτζιο Ριόλο έχει ενδιαφέρον γιατί θίγει αρκετά από τα θέματα αυτά.
«δ»
Το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ και το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα
2001-2021: Προσωρινός απολογισμός και ορισμένες σκέψεις για το μέλλον
του Τζόρτζιο Ριόλο*
Ι. Τρόποι απολογισμού
Είκοσι χρόνια μετά το πρώτο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ (ΠΚΦ) στο Πόρτο Αλέγκρε τον Ιανουάριο του 2001, κι έπειτα στην Ιταλία, τον Ιούλιο του ίδιου έτους, και τα γεγονότα του G8 στη Γένοβα, όπου η αντισύνοδος –που τόσο βάρβαρα χτυπήθηκε– είχε εξαιρετική συμμετοχή επειδή μεταξύ άλλων είχε προηγηθεί το ΠΚΦ του Πόρτο Αλέγκρε, μπορούν να υπάρξουν δύο τρόποι απολογισμού. Ο ένας είναι ο συνηθισμένος και τελετουργικός τρόπος εορτασμού, το «φρεσκάρισμα» ορισμένων εκ των πρωταγωνιστών αυτών των γεγονότων, κ.ο.κ. Ή, ένας άλλος τρόπος, μια πιο καρποφόρα στάση: να στοχαστούμε και να σκεφτούμε υπό το φως των δεκαετιών που έχουν περάσει για να αντλήσουμε διδάγματα και για να προβάλλουμε σήμερα και στο μέλλον αυτό που μαθαίνουμε αναγκαστικά στην πορεία.
ΙΙ. Μια διαδικασία σε εξέλιξη
Φυσικά, το φαινόμενο των αντισυστημικών κινημάτων και της παγκόσμιας κινητοποίησης της κοινωνίας των πολιτών και των κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων ενάντια στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση δεν προκύπτει μόνο από το πρώτο ΠΚΦ του Πόρτο Αλέγκρε.
Πάντα λέγαμε ότι το ΠΚΦ, και το αντίστοιχο αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα, δεν είναι «δεδομένο», αλλά «διαδικασία». Ως εκ τούτου παρουσιάζει κάποιους προδρόμους, κάποιους χώρους, μια εξελικτική πορεία που πηγαίνει πίσω τουλάχιστον στις προηγούμενες δεκαετίες. Προηγήθηκε ο θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού στη δεκαετία του 1980, κι ακόμη περισσότερο στη δεκαετία του 1990, το τέλος του υπαρκτού σοσιαλισμού και η ταυτόχρονη κρίση και το τέλος των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, καθώς και των εθνικών και λαϊκών εγχειρημάτων (Σαμίρ Αμίν) των λεγόμενων Αδέσμευτων Χωρών. Το τέλος του Πόλου του Τρίτου Κόσμου συχνά δεν λαμβάνεται υπόψη για να κατανοήσουμε τι έχει αλλάξει στο πρόσωπο του πλανήτη.
Στη δεκαετία του 1990, το κίνημα των Ζαπατίστας και οι διάφορες κινητοποιήσεις ενάντια στην υπερβολική δύναμη των πολυεθνικών αποτελούν μέρος αυτής της πορείας. Το 1997, χάρη στο έργο των Φρανσουά Ουτάρ και Σαμίρ Αμίν, δημιουργήσαμε το Παγκόσμιο Φόρουμ των Εναλλακτικών (FMA). Τον Ιανουάριο του 1999 το FMA, σε συνεργασία με άλλες οργανώσεις –πρώτα απ’ όλα την ομάδα γύρω από το γαλλικό μηνιαίο έντυπο Le Monde Diplomatique– οργανώνει στο Νταβός (Ελβετία), την έδρα του ετήσιου Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, μια αντισύνοδο, το αντι-Νταβός. Σε αυτό συμμετέχουν κοινωνικά κινήματα και διανοούμενοι που ανταγωνίζονται τους ηγέτες οι οποίοι συγκεντρώνονται εκεί για να σχεδιάσουν στρατηγικές υπέρ της παγκοσμιοποίησης και του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.
Ήδη στο αντι-Νταβός εμφανίζονται με σαφήνεια όχι μόνο οι λόγοι για την αμφισβήτηση και την αντίθεση στην κυρίαρχη πορεία στον πλανήτη, αλλά κυρίως οι λόγοι για την πρόταση ενός άλλου οράματος για την ιστορία και την κοινωνία, για την πρόταση εναλλακτικών λύσεων για «έναν άλλο εφικτό κόσμο».
Τον Νοέμβριο του 1999 πραγματοποιήθηκε στο Μιλάνο ένα συνέδριο με τίτλο «Ο ορίζοντας των εναλλακτικών», που διοργανώθηκε από τo FMA και τις συλλογικότητες Punto Rosso και Mani Tese, σε συνεργασία και με άλλες οργανώσεις. Η μεγάλη συμμετοχή, ιδίως των νέων, σε αυτή την εκδήλωση ήταν ένα σημάδι καμπής. Επί τρεις μέρες σχεδόν 3.000 άτομα και οι 1.020 φόρμες συμμετοχής που συμπληρώθηκαν έδειξαν την εκτίμηση γι’ αυτήν την προσπάθεια και ενθάρρυναν να συνεχιστεί το έργο της ευαισθητοποίησης και της συσσωμάτωσης-κινητοποίησης.
Λίγες μέρες αργότερα πραγματοποιήθηκε η κινητοποίηση ενάντια στη σύνοδο κορυφής του ΠΟΕ (Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου) στο Σιάτλ των ΗΠΑ. Οι συγκρούσεις που ξέσπασαν εκεί έδειξαν, με χειροπιαστό και ορατό τρόπο, ότι υπήρχαν ομάδες ανθρώπων, κοινωνικές τάξεις, κοινωνικά κινήματα, συνδικάτα, κόμματα, περιοχές του κόσμου (ειδικά ο Παγκόσμιος Νότος) κ.λπ. που δεν ήταν πρόθυμοι να αποδεχθούν παθητικά τις ανισότητες και τις αδικίες που πηγάζουν από την πολιτική που επέβαλλαν οι ηγέτες σε παγκόσμια κλίμακα.
Κατά τη διάρκεια του 2000 ιδρύσαμε την Attac Italia, και πάλι σε συνεργασία με διάφορες οργανώσεις και με την εμπλοκή διαφόρων ανθρώπων, ως ιταλικό τμήμα της Attac – η οποία είχε ήδη δημιουργηθεί στη Γαλλία από τον κύκλο της Le Monde Diplomatique.
Με αυτές τις συγκροτήσεις στον κόσμο και στην Ιταλία, το 2000 δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για να οργανωθεί μια παγκόσμια συνάντηση, που ονομάστηκε Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ – σε αντίθεση με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ των ισχυρών στο Νταβός, και σε μια τοποθεσία στο Νότο του κόσμου. Το Πόρτο Αλέγκρε, μια πόλη στη Βραζιλία που κυβερνάται από το PT (Κόμμα Εργατών), διέθεσε τις εγκαταστάσεις του για να καλωσορίσει τους εκπροσώπους και τους συμμετέχοντες στο γεγονός, που έλαβε χώρα τον Ιανουάριο του 2001. Πολύτιμη ήταν η βοήθεια του τοπικού επισκόπου, που διέθεσε τον χώρο και τις εγκαταστάσεις του Καθολικού Πανεπιστημίου.
III. Γέννηση και κορύφωση της «δεύτερης παγκόσμιας δύναμης»
Ζήσαμε ένα εξαιρετικό, εντυπωσιακό, συναρπαστικό, έντονο, βαθιά ανθρώπινο και βαθιά πολιτικό γεγονός. Βιώσαμε τη συμμετοχική ένταση των συζητήσεων, αντιπαραθέσεων, επικοινωνίας, ανάλυσης και εμπειριών καθώς διασταυρώνονταν άνθρωποι, αγωνιστές, διανοούμενοι και ακτιβιστές από όλο τον κόσμο. Ήταν ένα διαγενεακό κίνημα, από αυτά που σπάνια εμφανίζονται. Εκεί συναντήθηκαν παλιοί ακτιβιστές, που ανδρώθηκαν το 1968 και στη δεκαετία του 1970, από τον Παγκόσμιο Βορρά και τον Παγκόσμιο Νότο, με νέους και πολύ νέους ανθρώπους. Υπήρξε συλλογική αυτομόρφωση επειδή ο βαθμός συνειδητοποίησης και πολιτισμικής και πολιτικής διαμόρφωσης των συμμετεχόντων μας ήταν υψηλός.
Στην πραγματικότητα, όσοι συμμετείχαμε είχαμε σαφώς την αίσθηση ότι ζούμε στην αρχή μιας άλλης ιστορικής εποχής.
Κάπως έτσι εκφράστηκε ο Λούλα, που πρόσφατα είχε αναδειχθεί σε πρόεδρο της Βραζιλίας, στην αξέχαστη ομιλία του στην εναρκτήρια διαδήλωση του τρίτου ΠΚΦ στο Πόρτο Αλέγκρε, τον Ιανουάριο του 2003: «Το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ είναι το πιο σημαντικό πολιτικό γεγονός της εποχής μας». Δεν επρόκειτο για ρητορική, δεν ήταν μια αβάσιμη διαβεβαίωση. Ο Λούλα εξέφρασε τέλεια αυτό που σκεφτόμασταν, και αυτό που αντιλήφθηκαν πολλά μέσα ενημέρωσης, ακόμα κι αν δεν τους άρεσε.
Περίπου 100.000 παρευρισκόμενοι, συμπεριλαμβανομένων των εκπροσώπων και των συμμετεχόντων, χιλιάδες συζητήσεις, σεμινάρια και εργαστήρια, και μια αίσθηση που αντιστοιχούσε στην πραγματικότητα: ότι είχε επιτευχθεί η «σύγκλιση στην πολυμορφία» στην οποία αναφερόμασταν στο Μανιφέστο του Παγκόσμιου Φόρουμ των Εναλλακτικών. Κοινωνικά υποκείμενα και πολιτιστικά ρεύματα, που μέχρι τότε βρίσκονταν συχνά σε ανταγωνισμό μεταξύ τους, ή απλά δεν επικοινωνούσαν, βρέθηκαν μαζί. Αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι ήταν πολλαπλές οι προκλήσεις που εξαπολύθηκαν από τον νεοφιλελευθερισμό και την ατσάλινη λαβή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Εκεί γεννήθηκε μια ολιστική και μη-τομεακή άποψη, όπως αυτές που έχουν οι κυρίαρχοι. Υποτίθεται ότι αυτή θα έπρεπε να τεθεί στο πλευρό του αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος.
Τα πρώτα τρία Φόρουμ, που πραγματοποιήθηκαν στο Πόρτο Αλέγκρε, συνέβαλαν μεταξύ άλλων στην τροφοδότηση αυτού του πολλά υποσχόμενου «σοσιαλισμού του 21ου αιώνα» που είναι τόσο σημαντικός για τη Λατινική Αμερική, αλλά όχι μόνο γι’ αυτήν. Στο ΠΚΦ του 2006 στο Καράκας, ο πρόεδρος Χούγκο Τσάβες είπε ρητά ότι οι διάφοροι Λούλα, Τσάβες, Λούγκο, Έβο Μοράλες κ.λπ. δεν θα γίνονταν πρόεδροι και αρχηγοί κρατών χωρίς τον ακτιβισμό και την κινητοποίηση που προκλήθηκε από το ΠΚΦ και το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα.
Οι αρχές ήταν πραγματικά συναρπαστικές. Μέχρι το κορυφαίο σημείο, που επιτεύχθηκε με τη μεγάλη παγκόσμια διαδήλωση που διοργάνωσε το ΠΚΦ τον Μάρτιο του 2003. Σε αυτήν συμμετείχαν 11-13 άνθρωποι συμμετέχοντες σε 650 πόλεις σε όλο τον κόσμο, ενάντια στον πόλεμο που οι ΗΠΑ σύντομα θα εξαπολύσουν κατά του Ιράκ. Οι New York Times εμφατικά αποφάνθηκαν ότι αυτό που αποκαλύφθηκε στην παγκόσμια διαδήλωση ήταν «η δεύτερη παγκόσμια δύναμη που έχει απομείνει στον πλανήτη» μετά το τέλος της ΕΣΣΔ – με τις ΗΠΑ να είναι, προφανώς, η πρώτη παγκόσμια δύναμη. Ωστόσο, ο πόλεμος δεν εμποδίστηκε. Και σύντομα άρχισε μια αργή παρακμή.
Κοινωνικά υποκείμενα και πολιτιστικά ρεύματα, που μέχρι τότε βρίσκονταν συχνά σε ανταγωνισμό μεταξύ τους, ή απλά δεν επικοινωνούσαν, «υποχρεώθηκαν» από τις πολλαπλές προκλήσεις που εξαπέλυσε ο νεοφιλελευθερισμός και η ατσάλινη λαβή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού να συναντηθούν στο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ
IV. Επιδείνωση των εκ γενετής προβλημάτων
Παρακάτω ακολουθεί μια σύντομη ανασκόπηση των προβλημάτων που προέκυψαν από την αρχή, και επιδεινώθηκαν με την πάροδο του χρόνου.
Η ευκαιρία να προσδιοριστούν με σαφήνεια τα προβλήματα και οι αντιφάσεις του ΠΚΦ, αντίστοιχη με μια ακροαματική διαδικασία για την εξέταση της καταλληλότητας ενός προσώπου για σημαντικό δημόσιο αξίωμα, παρουσιάστηκε στο πέμπτο ΠΚΦ στο Πόρτο Αλέγκρε, το 2005 (το τέταρτο πραγματοποιήθηκε στην Ινδία, στη Βομβάη). Σε αυτό το Φόρουμ, μια ομάδα διανοουμένων «οργανικά» συνδεδεμένων με το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα (Σαραμάγκου, Γκαλεάνο, Αμίν, Ραμονέ, Ουτάρ, Κασέν, Πετρέλα, Πέρεζ-Εσκίβελ, Τραορέ κ.ά.) πρότειναν το Μανιφέστο του Πόρτο Αλέγκρε. Αυτό περιέγραφε τα προβλήματα και πρότεινε ορισμένα μέτρα για την επίλυσή τους και για να δοθεί νέα ώθηση στο ΠΚΦ.
Πρότειναν καταρχήν έναν πιο ενεργό και πολιτικό ρόλο του Φόρουμ, με τον εντοπισμό των ετήσιων κοινών εκστρατειών, σε παγκόσμια κλίμακα, που θα πρέπει να υλοποιούνται και να δεσμεύουν τα μέλη του ΠΚΦ. Οι αντιδράσεις, στην πραγματικότητα λίγο κατακερματισμένες, εκδηλώθηκαν αμέσως από μέλη του κινήματος και ορισμένων οργανώσεων, κατηγορώντας τους υποστηρικτές του Μανιφέστου για αδικαιολόγητη «πολιτική» παρέμβαση και παραμόρφωση του χαρακτήρα του ΠΚΦ ως «ανοιχτού χώρου» της «παγκόσμιας κοινωνίας των πολιτών». Στην πραγματικότητα, σε μερικούς ήταν προφανής ο φόβος της απώλειας του ρόλου τους, της εφήμερης δύναμής τους στο ΠΚΦ…
Ας δούμε ένα-ένα τα προβλήματα και τις αντιθέσεις:
1. Ο Ουτάρ εξέφρασε καλά την κατάσταση μιλώντας για αντιπαράθεση, σε σημείο σαφούς πόλωσης, δύο συνυπαρχουσών ψυχών εντός του ΠΚΦ. Από τη μία πλευρά υπήρχε η αντίληψη ενός Φόρουμ ως «ανοιχτού χώρου», ως «πανηγυριού εναλλακτικών», ως «κοινωνικού Γούντστοκ», ως ενός συμβάντος παγκόσμιων εναλλακτικών με τραγούδια, χορούς, συναντήσεις κ.λπ. Από την άλλη, το όραμα ενός ΠΚΦ σαν να ήταν μια «Διεθνής», βασισμένο στην παράδοση των εργατικών, σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών Διεθνών, με αυστηρούς και δεσμευτικούς κανόνες για όσους συμμετείχαν στη συνέλευση.
Στην πραγματικότητα, ο «ανοιχτός χώρος», όπως αναμφίβολα ήταν το ΠΚΦ, έπρεπε επίσης να συνοδεύεται, χωρίς την επιβολή καθοδήγησης από μια Κεντρική Επιτροπή, από τον «χώρο δράσης». Το Φόρουμ θα έπρεπε να εξελιχθεί σε ένα «πολιτικό υποκείμενο» σε παγκόσμια κλίμακα, με το οποίο θα έπρεπε να ανταγωνιστούν οι διάφορες παγκόσμιες, υπερεθνικές και εθνικές δυνάμεις.
2. Ο «Χάρτης Αρχών» του ΠΚΦ εμπόδιζε τη συμμετοχή πολιτικών κομμάτων ως τέτοιων. Υπήρχαν όμως πολιτικά κόμματα που συμμετείχαν σε αυτό υπό την κάλυψη ενώσεων, κινημάτων, συνδικάτων κ.λπ. τα οποία εμπνέονταν και υποστηρίζονταν από αυτά τα κόμματα. Νόμιμα. Το ΠΚΦ ήταν γεμάτο αγωνιστές, σημαίες, συμμετέχοντες κ.λπ. που ήταν μέλη αυτών των κομμάτων. Μόνο η ισχυρογνωμοσύνη (ή η υποκρισία) ορισμένων φορέων της «κοινωνίας των πολιτών» θα μπορούσε να το αρνηθεί. Ξεχνώντας ότι, αν δεν είναι θεσμοποιημένες εξουσίες, αυτοί καθαυτοί οι πολιτικοί σχηματισμοί και τα συνδικάτα είναι «κοινωνία των πολιτών».
Χωρίς την αποφασιστική συμβολή των Βραζιλιάνων, του PT, της κυβέρνησης Λούλα κ.λπ., το ΠΚΦ δεν θα είχε αυτή την εξαιρετική αρχική ώθηση. Ας προσθέσουμε όμως, από την άλλη πλευρά, ότι το ΠΚΦ χρησιμοποίησε οικονομικούς πόρους από διάφορα ιδρύματα, όπως το Ίδρυμα Φορντ, το Ίδρυμα Φρίντροχ Έμπερτ (γερμανική σοσιαλδημοκρατία) κ.λπ.
3. Σχετικό με τα προηγούμενα προβλήματα ήταν και το ζήτημα του ρόλου του Διεθνούς Συμβουλίου του ΠΚΦ. Αρχικά σχεδιάστηκε ως «διαμεσολαβητής» και συντονιστικός φορέας στο διάστημα από το ένα ΠΚΦ στο άλλο, αλλά ο ρόλος και η σύνθεσή του ήταν ένα διαρκές πρόβλημα. Αρχικά ηγεμονευόταν από ένα είδος γαλλοβραζιλιάνικης συμμαχίας, τους «ιδρυτές». Στο τέλος έπαιξαν μεγάλο ρόλο εκπρόσωποι διαφόρων ΜΚΟ και οργανώσεων του Παγκόσμιου Βορρά, οι οποίες διέθεταν πολλά μέσα – συμπεριλαμβανομένων οικονομικών… Θα αναφέρω μια μόνο μαρτυρία, για να γίνει κατανοητό το πρόβλημα.
Ως Παγκόσμιο Φόρουμ των Εναλλακτικών και ως Punto Rosso ξεκινήσαμε αμέσως το πρόγραμμα «Ασία, Αφρική, Λατινική Αμερική στο Πόρτο Αλέγκρε». Στόχος μας ήταν η συγκέντρωση χρημάτων για την κάλυψη των εξόδων ταξιδιού και διαμονής στο ΠΚΦ των εκπροσώπων των κοινωνικών κινημάτων που προέρχονται από τον Παγκόσμιο Νότο, και δεν έχουν τους πόρους για να πληρώσουν τα έξοδα ταξιδιού και διαμονής. Ένα μόνο παράδειγμα: στο ΠΚΦ του 2003 συνεισφέραμε οικονομικά στα έξοδα εκπροσώπων της Ινδίας, της Κολομβίας κ.λπ. Μεταξύ αυτών ήταν η Νουρούλ Ανουάρ, ηγέτιδα ενός συνδικάτου εργατών γης του Μπαγκλαντές. Το συνδικάτο αυτό έχει 10 εκατομμύρια μέλη (10 εκατομμύρια!), αλλά σχεδόν κανένα έσοδο πέρα από τις πενιχρές συνεισφορές των μελών του, που εξαντλούνται για στοιχειώδεις οργανωτικές δαπάνες. Λοιπόν, ένα σώμα τέτοιου μεγέθους και σημασίας δεν είχε θέση στο Διεθνές Συμβούλιο…
Η πολλή αυτοαναφορικότητα έχει πλήξει το Διεθνές Συμβούλιο και, με την πάροδο του χρόνου, σημαντικά μέλη του το εγκατέλειψαν. Επιπλέον, όπως ήταν φυσικό, αποδυναμώθηκε κι άλλο εξαιτίας των θανάτων πολύτιμων ιστορικών μελών του.
Τελικά το 2016, το ίδιο το Συμβούλιο, με αξιοθαύμαστες εσωτερικές εξαιρέσεις, αρνήθηκε να λάβει θέση υποστήριξης της Ντίλμα Ρούσεφ, που αντιμετώπιζε συνωμοσίες και ένα συνεχιζόμενο δικαστικό πραξικόπημα στη Βραζιλία με στόχο την καθαίρεσή της.
4. Ο πλούτος των ολομελειών, σεμιναρίων, εργαστηρίων κ.λπ. είχε ως αποτέλεσμα μια τεράστια διασπορά. Ακριβώς με την έννοια του «δίκαιου» και «ανοιχτού χώρου». Με την επιβαρυντική περίσταση της επανάληψης. Δεν υπήρχε σχεδόν καμία μετάδοση συσσώρευσης και ανάλυσης γνώσεων, εναλλακτικών και ενδείξεων για δράση μεταξύ ενός ΠΚΦ και του επόμενου. Ένα παζάρι…
Σίγουρα όμορφο παζάρι, που καλλιεργούσε τις απαραίτητες προκαταρκτικές διαδικασίες συνειδητοποίησης και αφαίρεσης της συναίνεσης από την κυρίαρχη πορεία, αλλά όχι πολύ αποτελεσματικό όσον αφορά το καθήκον δράσης για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων κυρίαρχων και οικοδόμησης πιθανών λύσεων, πραγματικά λειτουργικών εναλλακτικών λύσεων. Ενόψει «ενός άλλου εφικτού κόσμου».
Τέλος, υπήρχε και το ερώτημα πάνω σε ποια ζητήματα θα δουλέψουμε κατά προτεραιότητα. Για παράδειγμα στο ΠΚΦ που πραγματοποιήθηκε το 2018 στο Σαλβαδόρ ντε Μπαΐα, υλοποιήθηκαν πρωτοβουλίες με θέμα «μουσική χιπ χοπ», «γυναίκες και ποδόσφαιρο» και ούτω καθεξής…
5. Ήδη στο ΠΚΦ του 2011, στο Ντακάρ, ο Σαμίρ Αμίν παραπονέθηκε ότι οι αποφασιστικοί αγώνες στον κόσμο διεξάγονταν πλέον έξω από το ΠΚΦ. Το Φόρουμ δεν είχε κανένα ρόλο σε αυτούς, ίσως μόνο κάποιον περιθωριακό. Είχε χάσει την αρχική του κεντρικότητα. Αυτό συνέβη με την πάροδο των χρόνων.
Μετά την κρίση του 2008, το Occupy Wall Street στη Νέα Υόρκη, οι Indignados στη Μαδρίτη και άλλες παρόμοιες πρωτοβουλίες ενάντια στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και τις τεράστιες ανισότητες της εποχής μας σε άλλα μέρη του κόσμου, κινητοποίησαν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, ειδικά νέους .
Το πολλά υποσχόμενο κίνημα των νέων Fridays For Future, για το μέλλον του πλανήτη, την κλιματική αλλαγή και το περιβάλλον, δυστυχώς σταμάτησε μετά την επιδημιολογική κρίση. Πέτυχε ωστόσο το στόχο να τραβήξει την προσοχή και να θέσει στην ατζέντα των ισχυρών ζητήματα σχετικά με το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή. Και ορισμένοι τομείς αυτού του κινήματος επισήμαναν ακριβώς τον καπιταλισμό ως σύστημα, σαν τον κύριο ένοχο για αυτήν την κατάσταση.
Η μεγάλη κινητοποίηση, μεταξύ του τέλους του 2020 και των αρχών του τρέχοντος έτους, με μεγάλη καταστολή και συγκρούσεις στους δρόμους, εκατοντάδων χιλιάδων Ινδών αγροτών και εργατών (μετά τα κυβερνητικά μέτρα που ανακοίνωσε ο Μόντι και καταργούν την υποστήριξη της μικρής κλίμακας γεωργίας και της επιβίωσης των αγροτών στην Ινδία προς όφελος των μεγάλων αγροτικών επιχειρήσεων και των πολυεθνικών) έχει σχεδόν αγνοηθεί στην Ευρώπη, και ειδικότερα στην Ιταλία. Πρόκειται για ένα από τα πολλά παραδείγματα των αγώνων που λαμβάνουν χώρα, αλλά το ΠΚΦ δεν κατάφερε να το εντοπίσει. Είναι χτυπητή η αντίθεση με την πρώτη, ανοδική φάση του αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος, στην οποία συμμετείχε στο ΠΚΦ ένα αγροτικό κίνημα (Via Campesina) που εκπροσωπούσε περίπου 100 οργανώσεις αγροτών σε όλο τον κόσμο με εκατομμύρια μέλη, πολλά από αυτά γυναίκες.
V. Αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα: Ακόμη πιο επίκαιρο και αναγκαίο σήμερα
Ωστόσο, οι μεγάλοι, ιεροί λόγοι ύπαρξης του κινήματος και του ΠΚΦ παραμένουν αμετάβλητοι. Πράγματι, με την επιδημιολογική κρίση που βρίσκεται σε εξέλιξη, και προστίθεται στην οικονομική και οικολογική-κλιματική κρίση, το Φόρουμ και το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα είναι πιο επίκαιρα και αναγκαία από ποτέ.
Τον Αύγουστο του 2020, πολλοί από τους υποστηρικτές του πρώτου Μανιφέστο του Πόρτο Αλέγκρε (2005), αφού στο μεταξύ χάθηκαν επιφανείς προσωπικότητες (Σαραμάγκου, Γκαλεάνο, Αμίν, Ουτάρ, Βάλερσταϊν), ξεκίνησαν ένα δεύτερο Μανιφέστο του Πόρτο Αλέγκρε. Σε αυτό εκφράζουν και προσδοκούν μια μεταρρύθμιση του ΠΚΦ και του Διεθνούς Συμβουλίου, υπό το φως των παραπάνω εξελίξεων.
Το ΠΚΦ δεν μπορεί να είναι μόνο «ανοιχτός χώρος», αλλά επίσης, και πάνω απ’ όλα, ένας χώρος όπου αποφασίζονται δράσεις σε παγκόσμια κλίμακα. Προκειμένου το ΠΚΦ να είναι και πάλι πρωταγωνιστής αυτών των κοινωνικών κινημάτων και αυτών των αγώνων για κοινωνική δικαιοσύνη και για περιβαλλοντική και κλιματική δικαιοσύνη, και μπροστά στις μεγάλες παγκόσμιες κρίσεις του σύγχρονου κόσμου, κάτι τέτοιο είναι σήμερα περισσότερο απαραίτητο παρά ποτέ,.
VI. Μερικές όχι και τόσο περίεργες τελικές εκτιμήσεις
Συχνά υποφέραμε από ρητορική, μεταφυσική, εφησυχασμό κ.λπ. Η «γεωμετρική ομορφιά» του κινήματος, της συλλογικότητας, της ρητορικής του κατά τα άλλα αναγκαίου «από τα κάτω». Μόνο που η μορφή-κίνημα και οι ηγέτες της συχνά παρουσίασαν, και ακόμη παρουσιάζουν, μια παρόρμηση προς την αυτοαναφορικότητα. Θέλουν να ηγεμονεύουν με έναν τρόπο τυπικό της μορφής-κόμμα. Παρ’ όλα αυτά όμως, στην πραγματικότητα –και ευτυχώς που συμβαίνει αυτό– τα κινήματα και οι ενώσεις είναι πολιτικοί σχηματισμοί.
Η άκρη του νήματος είναι ως συνήθως η ίδια. Πάντα, και ταπεινά, να μαθαίνεις να ακούς (η ιερότητα της «συλλογικής αυτομόρφωσης»). Και, διαθέτοντας απλόχερα το μυαλό και την καρδιά, τα συναισθήματα, να τίθεσαι σε δημοκρατική σχέση, να συνεργάζεσαι, να «γεφυρώνεις τη διαφορετικότητα».
Τελικά, ας βγούμε από το τυπικό μοτίβο που πάντα υπάρχει στη φράση «όποιος γνωρίζει δεν δρα, και όποιος δρα δεν γνωρίζει». Είναι προτιμότερες ακόμη και ατελείς μορφές κοινωνικού και πολιτικού ακτιβισμού, που τουλάχιστον παράγουν κάτι για το συμφέρον των κατώτερων τάξεων και των αδύναμων, από τη «γεωμετρική ομορφιά» των θεωρητικών δογμάτων, που πάντα βλέπουν μόνο την ανεπάρκεια αυτών των κινημάτων σε σχέση με το καθήκον μετασχηματισμού της κατάστασης πραγμάτων.
* Ο Τζόρτζιο Ριόλο είναι καθηγητής ιστορίας και φιλοσοφίας, πρόεδρος της ιταλικής πολιτιστικής ένωσης Punto Rosso και διευθυντής των ομώνυμων εκδόσεων. Τα τελευταία χρόνια διευθύνει το Ανοιχτό Λαϊκό Πανεπιστήμιο. Το κείμενό του αυτό πρωτοδημοσιεύθηκε στο μπλογκ του (www.giorgioriolo.it) και μεταφράστηκε ήδη στα αγγλικά, γαλλικά και ισπανικά. Οι μεσότιτλοι των 6 σημείων είναι της Σύνταξης. Μετάφραση στα ελληνικά: Αλέξης Ρέκκας και Μάνος Αναγνωστόπουλος.
