της Μαρίας Μαγγιώρου*
Γιατί άραγε μας αρέσουν οι δυο αυτές λέξεις που, η καθεμιά και εμφατικά μαζί, σημαίνουν εγρήγορση; Γιατί τις νοιώθουμε σαν επαναστατικά παραγγέλματα; Γιατί δεν συμβαίνει το ίδιο με το αντίστοιχο νόημα της αμερικανικής-woke αφύπνισης;
Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ είναι πως δεν πρόκειται για σκέτους όρους της καθημερινής γλώσσας αλλά για κοινωνικά Νοήματα-Παραγγέλματα, για Παραστάσεις-Σημασίες συγκεκριμένης κοινωνίας. Σε αντίθεση με το μύθευμα περί μίας ανθρωπότητας και καμίας Κοινωνίας, οι ανθρωπολογικοί τύποι είναι τόσοι όσες και οι κοινωνικές «αλήθειες». Η ίδια η «πραγματικότητα» είναι μια επιλογή κάθε ιδιαίτερης πολιτισμικής παράδοσης, είναι η «ιδρυτική απόφαση» της κάθε κοινωνίας. Η δε κοινωνία (άσχετη με τις υποτιθέμενες συμβολαιακές σχέσεις) είναι ένα αληθινό όν, ένα Είναι στο δεύτερο φυσικό επίπεδο ύπαρξης του Γίγνεσθαι, στο κοινωνικο-ιστορικό επίπεδο της δημιουργίας, εκεί που γράφεται πραγματικά η ιστορία με τον παθητικό ή ενεργητικό/πολιτικό τρόπο του Εμείς.
Επομένως, δεν υπάρχει περίπτωση να συναντήσουμε τη Σημασία της όρθιας-ορθής/δυνατής ψυχής, που δεν αφήνει τον άνθρωπο να σκύψει, εκεί όπου απουσιάζει μια πρωταρχική Παράσταση για την ελευθερία ως δυνατότητας ψυχικού αυτεξούσιου (όχι ως δικαιώματος ενός όντος που δήθεν γεννιέται ολοκληρωμένο). Δεν υπάρχει περίπτωση να συναντήσουμε Σημασία για την επιφυλακτικότητα, που δεν αφήνει τον άνθρωπο να καταπίνει οτιδήποτε του σερβίρουν, εκεί όπου δεν γίνεται πιστευτό ότι αληθινός Άνθρωπος γίνεσαι, όπου δεν γίνεται κατανοητό ότι η ανθρώπινη ιδιαιτερότητα (η Αυτεξουσιότητα και η Σοφία του Λόγου) υπάρχουν μέσα μας εν υπνώσει, μόνον ως δυνατότητες.
Δεδομένου ότι ο ιδιαίτερος τρόπος του παριστάνειν της κάθε κοινωνίας συνεπάγεται έναν ιδιαίτερο τρόπο του ψυχικώς υπάρχειν, συνεπάγεται και έναν συγκεκριμένο περιορισμό της αντίληψης και της σκέψης. Έτσι, για τη δυτική κοινωνία πραγματικά είναι μόνο τα «δένδρα» επειδή θεμελιώνει τις Παραστάσεις της στην οντολογική ψευδαίσθηση ότι υπαρκτά όντα είναι μόνο τα Άτομα. Αντιστρόφως, οι υπόλοιπες θεωρούν πραγματικό μόνο το «δάσος» λόγω μιας θρησκόληπτης αντίληψης της συλλογικής ύπαρξης των όντων.
Πάνω στο απάνθρωπο και αντικοινωνικό θεμέλιο του ατομικισμού στηρίζεται οικοδόμημα νοημάτων, αξιών και θεσμών που αποκαλούμε, εκ του αποτελέσματος, καπιταλισμό. Δεν είναι μόνον μια κοινωνική τάξη που ενσωματώνει αυτόν τον ψευδή τρόπο παράστασης της πραγματικότητας. Όλες οι κοινωνικές τάξεις, όλοι οι άνθρωποι που ζουν μέσα και μέσω της δυτικής κοινωνίας, ακόμα και ολόκληροι λαοί με διαφορετικές οντολογικές αλήθειες, προσαρμόζουν τον τρόπο της ψυχο-νοητικής τους ύπαρξης στα κοινωνικά αιτήματα του πολιτισμικά Ισχυρού.
Η λεγόμενη ιδεολογική Ηγεμονία δεν μας πάει μακριά γιατί η Σημασία των «ιδεών» είναι γέννημα μόλις του 19ου αιώνα, ταυτόχρονο και συναφές με τη Σημασία της «προόδου». Από μόνες τους δε αυτές οι δύο Σημασίες ακυρώνουν την ύπαρξη του κοινωνικού γίγνεσθαι παραπλανώντας τη σκέψη μας ώστε να πιστέψουμε πως υπάρχει κάποια εξω-κοινωνική δύναμη, ένα «πνεύμα» του καπιταλισμού και μία χούφτα αστών που έβγαλαν τους ανθρώπους από τη φεουδαρχία κ.ο.κ. Κι αν πρόκειται για την κοινωνία των Γερμανών Βαρβάρων; Κι αν οι Φράγκοι εγκαινίασαν τον καπιταλισμό με την οικειοποίηση της βυζαντινής «ανωτερότητας»; Κι αν η έξοδος από τον «σκοτεινό Μεσαίωνα» οφείλεται στον αγγλικό εμπειρισμό; Κι αν η «φώτιση» του «μοντέρνου» ανθρωπολογικού τύπου δεν είναι παρά η ιδεολογική ηγεμονία του αγγλικού θετικισμού;
Πάντως, τον σημερινό «διαφωτισμό» δεν τον λέμε θετικισμό επειδή δεν υπάρχει πια ανάγκη να ωραιοποιηθεί ως κάτι το «θετικό» ο υποκειμενισμός του εμπειρισμού και έτσι μένει απροκάλυπτος ο σχετικισμός-μηδενισμός του ατομικισμού. Η προϊούσα αποδυτικοποίηση ξεκίνησε με την απώλεια της ευρωπαϊκής συνιστώσας όπου τον κυρίαρχο πραγματισμό εξισορροπούσε ο γερμανικός ιδεαλισμός προσφέροντας τη «θέληση για δύναμη» και την «ηθική της «συνείδησης». Τώρα, χωρίς τις ευρωπαϊκές «αξίες» που ήταν Σημασίες-Παραστάσεις της κεντρικής και νότιας Ευρώπης, ο ανθρωπολογικός τύπος της Δύσης είναι ο εγωπαθής κομφορμιστής. Σε αντίθεση με τον «μοντέρνο», που τον χαρακτήριζαν η θέληση για δημιουργία και ανατροπή, ο «μεταμοντέρνος» χαρακτηρίζεται από απουσία θέλησης (μια ανατολίτικη αθυμία) και από ναρκισσισμό (που είναι διαστροφή χαρακτήρα). Αυτός ο ψυχικός και νοητικός τρόπος ύπαρξης δεν επιτρέπει την αντίληψη του αγωνιστή ανθρώπου και έτσι ο «αφυπνισμένος» μαύρος-Αμερικάνος κατάντησε ένας «ακυρωτικός» της κοινωνίας υπηρέτης του νέου Ισχυρού.
ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ μας, το αμερικανικό αυτό πνεύμα της εποχής, η «γουόκ κουλτούρα» περιορίζεται στη μηδενιστική αριστερά και το αμερικανοποιημένο ήδη εκσυγχρονιστικό κέντρο. Μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας σώζεται χάρη στους ποιητές της, οι οποίοι ανέκαθεν προάσπιζαν την ενσωμάτωσή μας με τις Παραστάσεις-Σημασίες που σε κάνουν Άνθρωπο. «Σε δύσκολους καιρούς, αδελφοί, να μνημονεύετε τους μεγάλους μας ποιητές» παραγγέλνει ο ίδιος ο Ελύτης. Ο γνήσιος Έλληνας ποιητής είναι βαθιά πολιτικοποιημένος γιατί είναι ο αυθεντικότερος εκφραστής του τρόπου του παριστάνειν που είναι ο τρόπος του ψυχικώς υπάρχειν της Ανθρωπιάς. Από την πηγή τέτοιων Παραστάσεων αντλεί ο ποιητής Γιάννης Θεοδωράκης λέγοντας το εμφατικό «όρθιοι και επιφυλακτικοί», δηλαδή ξυπνητοί και σε εγρήγορση.
Για να καταλάβουμε καλύτερα τη Σημασία των δύο αυτών αδελφών νοημάτων, πρέπει να σκεφτούμε καλά τη διαφορά ανάμεσα στου όρους της καθομιλουμένης γλώσσας και στις ιδιαίτερες Παραστάσεις της κάθε κοινωνίας. Στην αγγλική γλώσσα, για παράδειγμα, όπου δεν έχει Σημασία η ορθή ψυχή, το «όρθιος» περιορίζεται σε στάση του σώματος. Ομοίως και το «επιφυλακτικός», επειδή δεν υπάρχει η Σημασία της εγρήγορσης, έχει το καθημερινό νόημα του προσεκτικού, διστακτικού, αναποφάσιστου, απρόθυμου, δύσπιστου, κουμπωμένου, συγκρατημένου. Αντιθέτως, στην ελληνική γλώσσα-σκέψη το όρθιος ήταν πάντα ταυτισμένο με το ορθός και δυνατός και πάντα συνδεόταν νοηματικά με την επι-φυλακή ως τρόπου της Αρετής: το να βάζεις Ενέργεια στην εν υπνώσει δυνατότητα.
Η επαγρύπνιση-vigilance, εκτός του ότι δεν αποτελεί κοινωνική Σημασία, συνδέεται με το να είσαι σε συναγερμό (alert) προκειμένου να έχει αποτέλεσμα αυτό που κάνεις σύμφωνα με την κοινωνική προσταγή της Σημασίας της αποτελεσματικότητας. O ξύπνιος-woke (που για μας είναι ο «εξυπνάκιας») σήμαινε για τους Αφροαμερικανούς τους ’60 αυτόν που δεν κοιμάται όρθιος, που δεν τρώει κουτόχορτο. Σήμερα, για τους Λευκούς όχι μόνο δεν ανταποκρίνεται σε κοινωνική συνειδητοποίηση αλλά μαρτυράει τον ενδοτισμό στις μηδενιστικές Σημασίες του Ισχυρού. Διαμορφώθηκε ως «κουλτούρα» επειδή έχει επεκταθεί το φαινόμενο στους «προοδευτικούς» να καταπίνουν αμάσητη την ηγεμονική Ιδεολογία νομιμοποιώντας τον «woke» καπιταλισμό. Ο «αφυπνισμένος» σήμερα αποτελεί το ακριβές αντίστοιχο του «μοντέρνου» της ανάλογης εποχής του Διαφωτισμού. Το να κραδαίνεις τη σημαία των φρουρών του δικαιωματισμού είναι σημάδι της πλήρους ενσωμάτωσης της ιδεολογίας του Ισχυρού.
Μόνον «όρθιος και επιφυλακτικός» μπορεί να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος την Προπαγάνδα, η οποία ποτέ άλλοτε δεν πήγαινε τόσο βαθιά τη ψυχονοητική χειραγώγηση. Όμως, ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο εξαπλωμένη η άγνοια για το τί είναι ο ολοκληρωμένος Άνθρωπος, για το ποια είναι η ανθρώπινη ιδιότητα που πρέπει να αφυπνιστεί επειδή τη διαθέτουμε εν υπνώσει. Το «πνεύμα» του καπιταλισμού έκανε τους πάντες να πιστεύουν ότι ο άνθρωπος γεννιέται ολοκληρωμένος και ότι η φύση του, μη διαφέροντας από τα ζώα, μοιάζει του λύκου. Οι κυρίαρχες Παραστάσεις-Σημασίες του ατομικισμού έκαναν τους πάντες να πιστεύουν ότι το κυνήγι του ιδιωτικού συμφέροντος απορρέει από την δήθεν ελληνική ορθολογικότητα. Το κοινωνικό φαντασιακό του Ισχυρού έκανε τους πάντες να πιστεύουν ότι η ατομικιστική freedom είναι ταυτόσημη με την Ελευθερία του τρόπου του Εμείς. Ο λεγόμενος νεο-φιλελευθερισμός είναι ό,τι πιο παλιό υπάρχει ως προς τη liberty των Ιδιωτών απέναντι στο Δημόσιο.
ΑΚΟΜΑ και οι Έλληνες, έχοντας ήδη υποτιμήσει την παράδοση της Ανθρωπιάς ως «μοντέρνοι», την περιφρονούν ξανά ως «μεταμοντέρνοι» υπερασπιστές του Ισχυρού από τον υποτιθέμενο εθνικισμό. Δεν έμεινε κανείς για να θυμίσει στην ανθρωπότητα ότι η Ελευθερία (από το ρήμα ελεύθω, που θα πει έρχομαι) είναι η Αυτεξουσιότητα που έρχεται εφόσον αφυπνιστεί το ελεύθερο-μη λειτουργικό μέρος της ψυχονοητικής μας δυνατότητας, το μέρος που είναι άχρηστο τόσο για τη βιολογική όσο και για την κοινωνική αποτελεσματικότητα.
Επειδή έχουμε ενσωματωμένες τις Σημασίες-Παραστάσεις του καπιταλισμού δεν ελπίζουμε για τίποτε καλύτερο από βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. Ενώ η ευτυχία του ανθρώπου έρχεται μαζί με την ψυχονοητική του ολοκλήρωσή, ζητάμε το λιγότερο δυνατόν, ενώ το ευ ζην αποτελεί Νόημα ζωής και Σκοπό της Κοινωνίας. Αν πιστεύαμε πως οι ανθρωπολογικοί τύποι είναι τόσοι όσες και οι κοινωνικές «αλήθειες», θα μπορούσαμε να γίνουμε επιφυλακτικοί απέναντι στα μυθεύματα περί μίας ανθρωπότητας και καμίας Κοινωνίας. Θα προτάσσαμε το ζήτημα της Ανθρωπιάς ως του τρόπου του όρθιου ανθρώπου που ζει για το Εμείς, αυτού που πιστεύει στην ύπαρξη της Κοινωνίας ως αληθινού όντος, αυτού που ξέρει ότι μόνο με την εξάλειψη του Εγώ επέρχεται η Ελευθερία μαζί με την Ευτυχία της.
Ενώ το πρωταρχικό για την αντίσταση στον καπιταλισμό είναι η αμφισβήτηση της οντολογικής του βάσης, η ίδια μας η σκέψη και η ψυχή έχουν καλουπωθεί σύμφωνα με τα πιστεύω του για τον άνθρωπο, την κοινωνία και τον κόσμο. Όρθιοι και επιφυλακτικοί επομένως σημαίνει την άοκνη αμφισβήτηση αυτών των ορισμών, πράγμα που συνεπάγεται την αυτογνωσία μας ως τεράτων υποκειμενισμού. Το όρθιοι και επιφυλακτικοί αποτελεί ιερή υποχρέωση, όχι επαναστατική γυμναστική.
Με τον δικό της τρόπο, η Χάνα Άρεντ στην «ανθρώπινη κατάσταση» μας έσπρωξε να αναγνωρίσουμε το πρωταρχικό ζήτημα που είναι να καταφέρουμε αν θέσουμε το ερώτημα του «γιατί», το οποίο αποκλείει ο πραγματισμός του καπιταλισμού περιορίζοντας τη σκέψη μας στο «τί». Με έναν άλλον τρόπο, ο Κορνήλιος Καστοριάδης μας έβαλε να σκεφτούμε πάνω στο γεγονός ότι το δυτικό κοινωνικό φαντασιακό αποκλείει το ερώτημα «ποιος κυβερνάει». Να όμως που βολευτήκαμε με τις παρωπίδες και δεν νοιαστήκαμε για την αντικατάσταση της κυβέρνησης (των κρατών) από τη «διακυβέρνηση» (της διεθνούς ελίτ), εξακολουθώντας να συγχέουμε την αυτονομία με την ετερονομία.
Δεδομένου ότι στο καπιταλιστικό φαντασιακό το κυβερνάν ταυτίζεται με τη λήψη των αποφάσεων, επί των «μοντέρνων φώτων» βαφτίσαμε δημοκρατία το αντιπροσωπευτικό σύστημα, επί των μεταμοντέρνων ταυτίζουμε τις ΜΚΟ με τον Δήμο. Για το δυτικό φαντασιακό, αρκεί οι αποφάσεις να λαμβάνονται «από τα κάτω», από τη «σφαίρα των ιδιωτών» για να υπάρχει «δημοκρατία». Κατάπιαμε επομένως σαν Κοινωνία την «κοινωνία των πολιτών»/civil society που είναι μια Παράσταση-Σημασία για το καλό Ιδιωτικό, το απέναντι στο κακό Δημόσιο. Η όσμωση δεξιών και αριστερών οφείλεται στις «ελευθεριακές» (libertarian) Σημασίες-Παραστάσεις που νομιμοποιούν τον οικονομικό και πολιτικό φιλελευθερισμό.
Η ισχύς των όπλων και του πλούτου σταματά στο πρώτο φυσικό και ψυχικό επίπεδο ύπαρξης που είναι ο τρισδιάστατος κόσμος των χωριστών-ατομικών όντων και της υλικής αναγκαιότητας. Χωρίς τις παρωπίδες της καπιταλιστικής οντολογίας που μας κρατάνε σκυφτούς και ανεπιφύλακτους, θα βλέπαμε και εμείς οι Δυτικοί αυτό που βλέπει όλος ο υπόλοιπος κόσμος και το εκφράζει με τη θρησκεία: ότι το επίπεδο ύπαρξης που αρμόζει στον άνθρωπο είναι το δεύτερο φυσικό και ψυχικό επίπεδο, ο τρόπος ύπαρξης του Εμείς. Και η πολιτισμική Ισχύς μιας οικουμένης που υιοθετεί τη Σοφία του ποιητή «όρθιοι και επιφυλακτικοί» δεν είναι αμελητέα.
* Η Μαρία Μαγγιώρου είναι διδάκτωρ πολιτικής επιστήμης
