Της Έλενας Πατρικίου. «Οι νέοι δεν έχουν πάντα δίκιο». Σ’ αυτήν τη λακωνική, αποφθεγματική φράση αρκέστηκε ο Κώστας Γαβράς όταν του ζητήθηκε από το συντάκτη της εφημερίδας Το Βήμα την προπερασμένη Κυριακή, να σχολιάσει τα πρόσφατα γεγονότα του Ελληνικού Σπιτιού, στην παρισινή Cite Universitaire. Τα θυμίζω απλώς: σε εκδήλωση προς τιμήν του Γαβρά, στη διάρκεια της οποίας θα προβαλλόταν η τελευταία του ταινία Ο Παράδεισος στην Δύση, ένας σημαντικός αριθμός φοιτητών εξεμάνη διαπιστώνοντας πως, συνοδεύοντας τον τιμώμενο στην αίθουσα, βρισκόταν και ο αντιπρόεδρος της ελληνικής Κυβέρνησης Θόδωρος Πάγκαλος. Με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο, οι νέοι, εγκαλώντας τον Πάγκαλο για την στάση της κυβέρνησης απέναντι στους 300 μετανάστες απεργούς πείνας, που την στιγμή εκείνη βρίσκονταν στο αποκορύφωμά της, απαίτησαν την αποχώρησή του. Μάταια ο Γαβράς προσπάθησε να συμβιβάσει τα πράγματα και, εντέλει, ο Πάγκαλος έφυγε, ενώ η όλη εκδήλωση ματαιώθηκε.
«Οι νέοι δεν έχουν πάντα δίκιο». Ασφαλώς. Ούτε και οι γέροι, άλλωστε. Γενικώς, τίποτα δεν δείχνει πως το δίκιο είναι θέμα συναρτώμενο με την ηλικία. Αλλά, στην συγκεκριμένη περίπτωση, οι νέοι που αντέδρασαν στην παρουσία του Παγκάλου, έκαναν, είτε εν δικαίω είτε ή εν αδίκω τελούντες, μεγάλη χάρη στον Κώστα Γαβρά. Γιατί, αν η όλη εκδήλωση δεν είχε, δικαίως ή αδίκως, διακοπεί, τότε οι νέοι και οι ολιγότερον νέοι της κατάμεστης αίθουσας θα είχαν παρακολουθήσει, τον Παράδεισο στην Δύση.
Δηλαδή, θα είχαν δει την ταινία, όχι ως τυχαίοι θεατές, αλλά ως ενσυνείδητοι θεατές, φορτισμένοι δικαίως από τα γεγονότα της Αθήνας και τον τρόμο του θανάτου που επικρεμόταν εκείνες τις μέρες πάνω από την Αθήνα. Και θα είχαν, δικαίως, φρίξει.
Ο μετανάστης ήρωας της ταινίας του Γαβρά θυμίζει απόμακρα τον πρωταγωνιστή του Αμέρικα Αμέρικα, αλλά οι ομοιότητες με το έργο του Ελία Καζάν σταματούν εκεί. Ό,τι στον Ελληνοαμερικανό του 1963 είναι εναγώνια περιπλάνηση και αμερικανικό αδιέξοδο, στον Ελληνογάλλο του 2010 έχει καταλήξει να είναι περιπετειώδης γκλαμουριά και παριζιάνικη αυταρέσκεια. Ό,τι στον Ελληνοαμερικανό είναι ασπρόμαυρη αισθητική της ανάμνησης και της οδύνης, στον Ελληνογάλλο έχει καταλήξει να είναι έγχρωμη αισθητική της διαφήμισης. Προφανώς άλλα θυμόταν ο Καζάν από τη δική του πορεία προς τη Δύση και άλλα συγκράτησε ο Γαβράς από τη δική του διαδρομή προς τον Παράδεισο. Και τι περίεργο! Ο Ελληνοαμερικανός, ο τόσο δειλός, που δεν άφησε όνομα γνωστού του να μην το καταδώσει έντρομος στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών, ήταν σ’ όλη την καλλιτεχνική του ζωή αταλάντευτα γενναίος: ποτέ δεν υποχώρησε σε κανενός είδους πιέσεις, όταν επρόκειτο για την αισθητική ή πολιτική ακεραιότητα των ταινιών του.
Ενώ ο πολιτικά τολμηρός Ελληνογάλλος της πρώτης εκείνης τριλογίας (Ζ, Η Ομολογία, Κατάσταση πολιορκίας), πόσο γρήγορα αφέθηκε να δελεαστεί από τις χολιγουντιανές σειρήνες και πόσο γρήγορα κατέληξε να παράγει «πολιτικά θρίλερ» που προάγουν την ατλαντική πολιτική ορθότητα, συσκευασμένα στην ασήμαντου καλλιτεχνικού βάρους αισθητική λογική της «καλοφτιαγμένης ταινίας». Κι αν ο Καζάν πλήρωσε οδυνηρά τη συνεργασία του με τον Μακάρθι και κατέληξε να παραλάβει το τελευταίο του Όσκαρ μέσα στη βαριά σιωπή της απουσίας χειροκροτήματος από τη μισή αίθουσα, ο Γαβράς, την ίδια περίπου εποχή, έστηνε μουσικοχορευτικά θεάματα νεοελληνικής εμπορικής εμπνεύσεως προς δόξαν του Νταλάρα και των εθνικοπολιτικών του ανησυχιών και τα περιέφερε από το Μέγαρο στις δυτικές πρωτεύουσες της νεοελληνικής μετανάστευσης. Ο καθένας και οι αντοχές του…
Αλλά αν οι «άδικοι» νέοι που έτρεψαν τον Πάγκαλο σε φυγή είχαν τελικά δει σε τι φωταγωγημένο παρισινό παράδεισο γυναικείας καλοσύνης καταλήγει η πορεία του μετανάστη στην ταινία του Γαβρά, ίσως, αντί του αντιπροέδρου, θα είχαν αποφασίσει να εκδιώξουν από το Ελληνικό Σπίτι τον σκηνοθέτη του Παραδείσου. Όσο για το αν οι νέοι έχουν ή δεν έχουν δίκιο, ας ξαναδούμε αυτό το σαββατοκύριακο το Ανατολικά της Εδέμ κι ας αποφασίσουμε μετά.
Δηλαδή, θα είχαν δει την ταινία, όχι ως τυχαίοι θεατές, αλλά ως ενσυνείδητοι θεατές, φορτισμένοι δικαίως από τα γεγονότα της Αθήνας και τον τρόμο του θανάτου που επικρεμόταν εκείνες τις μέρες πάνω από την Αθήνα. Και θα είχαν, δικαίως, φρίξει.
Ο μετανάστης ήρωας της ταινίας του Γαβρά θυμίζει απόμακρα τον πρωταγωνιστή του Αμέρικα Αμέρικα, αλλά οι ομοιότητες με το έργο του Ελία Καζάν σταματούν εκεί. Ό,τι στον Ελληνοαμερικανό του 1963 είναι εναγώνια περιπλάνηση και αμερικανικό αδιέξοδο, στον Ελληνογάλλο του 2010 έχει καταλήξει να είναι περιπετειώδης γκλαμουριά και παριζιάνικη αυταρέσκεια. Ό,τι στον Ελληνοαμερικανό είναι ασπρόμαυρη αισθητική της ανάμνησης και της οδύνης, στον Ελληνογάλλο έχει καταλήξει να είναι έγχρωμη αισθητική της διαφήμισης. Προφανώς άλλα θυμόταν ο Καζάν από τη δική του πορεία προς τη Δύση και άλλα συγκράτησε ο Γαβράς από τη δική του διαδρομή προς τον Παράδεισο. Και τι περίεργο! Ο Ελληνοαμερικανός, ο τόσο δειλός, που δεν άφησε όνομα γνωστού του να μην το καταδώσει έντρομος στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών, ήταν σ’ όλη την καλλιτεχνική του ζωή αταλάντευτα γενναίος: ποτέ δεν υποχώρησε σε κανενός είδους πιέσεις, όταν επρόκειτο για την αισθητική ή πολιτική ακεραιότητα των ταινιών του.
Ενώ ο πολιτικά τολμηρός Ελληνογάλλος της πρώτης εκείνης τριλογίας (Ζ, Η Ομολογία, Κατάσταση πολιορκίας), πόσο γρήγορα αφέθηκε να δελεαστεί από τις χολιγουντιανές σειρήνες και πόσο γρήγορα κατέληξε να παράγει «πολιτικά θρίλερ» που προάγουν την ατλαντική πολιτική ορθότητα, συσκευασμένα στην ασήμαντου καλλιτεχνικού βάρους αισθητική λογική της «καλοφτιαγμένης ταινίας». Κι αν ο Καζάν πλήρωσε οδυνηρά τη συνεργασία του με τον Μακάρθι και κατέληξε να παραλάβει το τελευταίο του Όσκαρ μέσα στη βαριά σιωπή της απουσίας χειροκροτήματος από τη μισή αίθουσα, ο Γαβράς, την ίδια περίπου εποχή, έστηνε μουσικοχορευτικά θεάματα νεοελληνικής εμπορικής εμπνεύσεως προς δόξαν του Νταλάρα και των εθνικοπολιτικών του ανησυχιών και τα περιέφερε από το Μέγαρο στις δυτικές πρωτεύουσες της νεοελληνικής μετανάστευσης. Ο καθένας και οι αντοχές του…
Αλλά αν οι «άδικοι» νέοι που έτρεψαν τον Πάγκαλο σε φυγή είχαν τελικά δει σε τι φωταγωγημένο παρισινό παράδεισο γυναικείας καλοσύνης καταλήγει η πορεία του μετανάστη στην ταινία του Γαβρά, ίσως, αντί του αντιπροέδρου, θα είχαν αποφασίσει να εκδιώξουν από το Ελληνικό Σπίτι τον σκηνοθέτη του Παραδείσου. Όσο για το αν οι νέοι έχουν ή δεν έχουν δίκιο, ας ξαναδούμε αυτό το σαββατοκύριακο το Ανατολικά της Εδέμ κι ας αποφασίσουμε μετά.
Σχόλια
