του Θανάση Μουσόπουλου
Από τα πρώτα ποιητικά βιβλία που αγόρασα στα εφηβικά χρόνια, συγκεκριμένα το 1966, ήταν τα Άπαντα του Διονύσιου Σολωμού, σε μια φτηνή έκδοση, από ένα καροτσάκι στο σαββατιάτικο παζάρι της Ξάνθης. Το βιβλίο τυπώθηκε το 1955, έκανε τη δουλειά του. Είμαι ιδιαίτερα συγκινημένος, όταν αναλογίζομαι ότι με τον ίδιο παζαρίσιο τρόπο γνώρισα και τον Κωστή Παλαμά. Τους γνώρισα, τους αγάπησα και ήταν η βάση για την πορεία μου. Το λέω αυτό, γιατί πολλοί και πολλές δημιουργοί του λόγου στις μέρες μας πολύ λίγο (ή καθόλου) γνωρίζουν τους κλασικούς του νεοελληνικού λόγου, ξεκινώντας συχνά από τη γενιά του Τριάντα… – και αν!
***
Στις μέρες μας καθιερώθηκε να γιορτάζεται στις 9 Φεβρουαρίου η Παγκόσμια Ημέρα της Ελληνικής Γλώσσας, τιμώντας έτσι και τον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό, που πέθανε τέτοια μέρα το 1857.
Εισαγωγικά σημειώνω ότι στον φιλόξενο Δρόμο της Αριστεράς, στη σειρά των άρθρων μου με τίτλο «Αρμονία φύσης και ανθρώπου», στο τελευταίο κείμενο, στις 25 Μαΐου 2021, μιλώντας για «Δύο αιώνες νεοελληνικής ευαισθησίας και συνολικής προσέγγισης», ξεκινώ με τον Διονύσιο Σολωμό. Γράφω:Η Επανάσταση του 1821 που τιμούμε και μας προβληματίζει – όχι πάντοτε – είναι μια ευκαιρία να δούμε το βαθύτατο δέσιμο του Έλληνα και της Ελληνίδας με τη φύση. Οι δημιουργοί μας αποτυπώνουν πολύ χαρακτηριστικά την αρμονία φύσης και ανθρώπου.
Ο Διονύσιος Σολωμός είναι ο ουσιαστικότερος εκφραστής αυτής τη αρμονίας, με στίχους και με στοχασμούς:
«Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη,
Κι η φύσις ήβρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα», γράφει στον «Πειρασμό».
Στον «Πόρφυρα», λέει το μεγαλειώδες:
Κοιτάς του ρόδου τη λαμπρή πρώτη χαρά του ήλιου.
Ναι πρώτη, αλλ’ όμως δεύτερη από το πρόσωπό σου!
***
Ο Διονύσιος Σολωμός (Ζάκυνθος, 8 Απριλίου 1798 − Κέρκυρα, 9 Φεβρουαρίου 1857) γεννήθηκε στη Ζάκυνθο, ως εξώγαμος καρπός του πλούσιου γέρου πατέρα του και της δεκαεξάχρονης υπηρέτριας μητέρας του. Νομιμοποιείται λίγο πριν τον θάνατο του πατέρα του και μεγαλώνει σαν πλούσιο αρχοντόπουλο. Σε ηλικία 10 χρόνων πάει στην Ιταλία για σπουδές – Λύκειο και Νομικά.
Το 1818 επιστέφει στη Ζάκυνθο, αφού έχει γράψει σημαντικά ποιήματα στην ιταλική γλώσσα. Τα ελληνικά τα έχει ξεχάσει. Το ξέσπασμα του 1821 συγκλονίζει το Σολωμό. Το 1824 στο «Διάλογό» του θα πει: «Μήπως έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα ;»
Το 1823 γράφει τον Ύμνο εις την ελευθερίαν, που είχε μεγάλη απήχηση και μεταφράστηκε σε ξένες γλώσσες, ενισχύοντας το κίνημα το φιλελληνισμού. Ακολουθούν και άλλα έργα. Αναφέρουμε τα σημαντικότατα πεζά του, Διάλογος και η Γυναίκα της Ζάκυνθος.
Το 1828 αφήνει το επαρχιακό περιβάλλον της Ζακύνθου και πάει να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα, ζητώντας απομόνωση και περισυλλογή. Στην αρχή τα πράγματα πάνε καλά, το 1833 είναι μια κρίσιμη καμπή, με μια σειρά δίκες για οικογενειακά περιουσιακά θέματα. Την περίοδο αυτή έχουμε τα έργα «Κρητικός» και «Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», και στα τελευταία χρόνια τον «Πόρφυρα». Στα τέλη της ζωής του ήταν άρρωστος και το είχε ρίξει στο πιοτό. Πεθαίνει το Φεβρουάριο του 1857, σε ηλικία μόλις 59 χρονών.
Την ώρα του θανάτου του οι σύγχρονοί του ήξεραν μόνο τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν για τον οποίο τον θεώρησαν «εθνικό ποιητή». Τα περισσότερα από τα έργα του διασώθηκαν αποσπασματικά.
Ο μαθητής του Σολωμού Ιάκωβος Πολυλάς εξέδωσε (στα 1859) τα «Ευρισκόμενα» έργα του, ενώ στα μέσα το 20ού αιώνα ο Λίνος Πολίτης παρουσίασε τα «Απαντά» του.
***
Θεωρούμε ότι ο μεγάλος ποιητής μας είναι το ίδιο αποδεκτός στο διεθνές κοινό. Στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, τότε που ο Διονύσιος Σολωμός έγραψε τον Ύμνον εις την Ελευθερίαν, μεταφράστηκε και επηρέασε την κοινή γνώμη της Ευρώπης. Τι συμβαίνει όμως στις μέρες μας;
Πριν από δέκα χρόνια, το 2012, κυκλοφόρησε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας το βιβλίο: «… γνώριμος και ξένος…» – Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ – Επιμέλεια: Βασίλης Βασιλειάδης, δρ νεοελληνικής φιλολογίας – πρόσφατα εκλέχθηκε επίκουρος καθηγητής επί θητεία στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ, αγαπητός μου μαθητής και φίλος.
Θα δούμε κάποια στοιχεία που συναντά ο αναγνώστης και η αναγνώστρια του βιβλίου αυτού. Όπως σημειώνει ο επιμελητής: «Ο 19ος αιώνας έχει να επιδείξει κυρίως τη μεταφραστική επιτυχία του μυθιστορήματος “Λουκής Λάρας” του Δημήτριου Βικέλα. Ξεχωρίζουν και οι μεταφράσεις από το λογοτεχνικό έργο του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή και του Αλέξανδρου Σούτσου. Δεν διεκδικούν όμως τον ίδιο εμβληματικό ρόλο με το έργο του Βικέλα (ως προς τη μεταφραστική τύχη). Η ποίηση του Σολωμού και του Κάλβου, η επτανησιακή λογοτεχνική παραγωγή, η Αθηναϊκή Σχολή (1830-1880) και η Γενιά του 1880 δεν γνώρισαν αξιοπρόσεκτη μεταφραστική τύχη, αν εξαιρέσει κανείς τις σημαντικές και συγκριτικά πολλές γαλλικές μεταφράσεις. Το κενό θεραπεύεται με τις μεταγενέστερες μεταφράσεις , όσες και όποιες έγιναν στον 20ό αιώνα, τις λεγόμενες «αναδρομικές» μεταφράσεις (ο όρος ανήκει στη Σόνια Ιλίνσκαγια)».
Φυλλομετρώντας λοιπόν το βιβλίο, που αναφέρεται σε 17 γλώσσες και 21 χώρες, βλέπουμε με έκπληξη τα εξής στοιχεία – επιγραμματικά:
– Αγγλική: (Βρετανία, Ιρλανδία, Ελλάδα): Εθνικός Ύμνος 1825, 1918
– Βουλγαρία: 1948 στίχοι Ύμνου, αργότερα σε Ανθολογίες Νεοελληνικής Ποίησης διάφορα ποιήματα, δημοσιεύματα σε περιοδικά, ανάμεσα στα άλλα αποσπάσματα από «Κρητικό»
– Γερμανική: 1943 ο Διάλογος –το 2000 τα Άπαντα του Λίνου Πολίτη– με επιχορήγηση ΥΠΠΟ Ελλάδας
– Ιταλική: το 1995 μετάφραση «Η γυναίκα της Ζάκυνθος»
– Ρωσική: Στα χρόνια της επανάστασης του 1821 παρόλο που πολλοί ρώσοι διανοούμενοι και ποιητές εμπνεύσθηκαν από τον Αγώνα, μεταφράστηκε μόνο ο Ρήγας, ούτε Σολωμός, ούτε Κάλβος. Το 1964 μεταφράζεται «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» και «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι».
***
Το περισσότερο μεταφρασμένο έργο του Διονύσιου Σολωμού είναι ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν. Δύο χρόνια από τότε που γράφτηκε, το 1825, τον μετέφρασε στα γαλλικά ο St. Julien και με πρόλογο του εκδότη F. Didot συμπεριλήφθηκε στο τέλος του Β΄ τόμου των «Chants populaires de la Crece moderne recueillis et publies…» του C. Fauriel. Τον ίδιο χρόνο ο Ch. Br. Sheridan τον μετέφρασε στα αγγλικά με ομοιοκαταληξία στο Λονδίνο. Τότε μεταφράστηκε επίσης στα ιταλικά από τον φίλο του ποιητή C. Crassetti, και ενδεχόμενα η μετάφραση αυτή έγινε υπό την εποπτεία του ίδιου του Σολωμού. Ο Βρετανός διηγηματογράφος, ποιητής και μυθιστοριογράφος Ράντιαρντ Κίπλινγκ δημοσίευσε στις 17/10/1918 στην Daily Telegraph την μετάφραση στα Αγγλικά των πρώτων στίχων του «Ύμνου εις την Ελευθερία» του Διονυσίου Σολωμού.
Στην επετειακή έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, για τα Διακόσια χρόνια μετά τη γέννηση του Διονυσίου Σολωμού, Αθήνα, 1999, σε επιμέλεια Κατερίνας Τικτοπούλου αναφέρονται 80 μεταφράσεις, ενώ βάσει της μελέτης του Ντίνου Χριστιανόπουλου: «Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν και 79 μεταφράσεις του σε 16 γλώσσες (1824-1998)», Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 1998. Έχουμε συνολικά: Ιταλικές μεταφράσεις 21, Αγγλικές 18, Γαλλικές 13, Γερμανικές 12, Ολλανδικά 1, Πολωνικά 2, Δανικά 1, Καταλανικά 1, Ουγγρικά 2, Ρουμανικά 2, Κορεατικά 1, Ιαπωνικά 1, Βουλγαρικά 1, Ρωσικά 1, Ισπανικά 1, Αλβανικά 1.
***
Στο δεύτερο μέρος του άρθρου θα προσεγγίσουμε τον «Κρητικό», ένα σημαντικό διαχρονικό έργο του Διονύσιου Σολωμού.
