Είπα μέσα στον ζόφο της εποχής να ταξιδέψω σε μέρες πιο φωτεινές. Και βρέθηκα στην Κούβα. Κι αυτό χάρη σε μια μελέτη-έργο αναφοράς του προξένου της πρεσβείας της Κούβας στην Αθήνα, του Jose Oriol Marrero Martinez. Πρόκειται για το βιβλίο Ο Χοσέ Μαρτί και το «Ελληνικό στοιχείο» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος σε μετάφραση Λουκίας Κωνσταντίνου και Ντίνας Κακλαμανάκη.
Ένα έργο με εξαντλητικές αναφορές του Χοσέ Μαρτί όχι μόνο στην αρχαία Ελλάδα και την ελληνική γλώσσα, αλλά και σε δεκάδες τόπους έτσι που πραγματικά σε αφήνει έκπληκτο η ευρυμάθεια και η γνώση ακόμη και της γεωγραφίας. Πέρα από τα προφανή έχει κάνει τόσες πολλές αναφορές που ο συγγραφέας αφιερώνει 140 σελίδες του βιβλίου για να μας παρουσιάσει πόλεις, περιοχές και τοποθεσίες της Ελλάδας!
Έτσι θυμήθηκα, κάτι χρόνια πίσω, που βρέθηκα για έναν ολόκληρο μήνα στην Κούβα, ταξιδεύοντας απ’ άκρη σ’ άκρη και –πέραν όλων των άλλων που χαράχτηκαν για πάντα στη μνήμη μου και με έκαναν να αγαπήσω τον τόπο και τους ανθρώπους– ανακάλυψα την ελληνολατρεία των Κουβανών.
Εντυπωσιάστηκα για το πόσο πολλοί γνώριζαν την Ελλάδα και αρκετά πράγματα για την ιστορία της. Μέχρι και χάρτη μου έδειξαν σε σπίτι που βρέθηκα καλεσμένος. Στα σχολεία, στα Πανεπιστήμια, παρούσα η Ελλάδα.
Διαβάζω τώρα ότι αυτό που μου φάνηκε τότε ως μια δική μου υποκειμενική εντύπωση, απηχεί την πραγματικότητα. Σύμφωνα με έρευνα που αναφέρει ο συγγραφέας για τα τέλη του 19ου αιώνα, το 11,2% του συνόλου των δημοσιευμάτων Κουβανών συγγραφέων του 19ου αιώνα αναφέρονταν στη μελέτη της ελληνικής γλώσσας και των λατινικών. Στη διάρκεια του 20ου αιώνα «σημαντικοί Κουβανοί διανοούμενοι συνεισέφεραν στη γνώση του ελληνισμού… Αυτή η τάση εκδηλώθηκε σε προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων, στο θέατρο, στην έκδοση νέων βιβλίων γραμματικής, καθώς και στην ποίηση…»
Ελληνικά μοτίβα συναντάμε σε έργα μεγάλων Κουβανών συγγραφέων όπως ο Αλέχο Καρπεντιέ, ο Ντανιέλ Τσαβαρία (που έχει γράψει και αστυνομικό μυθιστόρημα το οποίο διαδραματίζεται στην αρχαία Αθήνα) κ.ά.
Το 1961 καθιερώθηκε το πτυχίο Κλασσικών Γλωσσών και Λογοτεχνίας, ενώ το 1966 συγκροτήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας η Ομάδα Ελληνικών Μελετών.
Στην Αβάνα υπάρχει και το Μουσείο Χοσέ Μανουέλ Ντιίγο, ένα εκπαιδευτικού χαρακτήρα μουσείο αφιερωμένο στην κλασική ελληνική τέχνη.
Η πόλη Ματάνσας χαρακτηρίσθηκε το 1860 Αθήνα της Κούβας, όπου «το τοπικό μεγαλείο συγκρινόταν με την αθάνατη δόξα του αιώνα του Περικλή. Η επαρχιακή αριστοκρατία ονειρευόταν τότε να επιβάλει στους μεταγενέστερους τη δόξα ενός Προμηθέα ή ενός Οιδίποδα και σε αυτό το ύψος ανέβαζε τον πήχη των προκλήσεών της» (granma.cu, 11/3/2014).
Αυτός είναι ο περίγυρος. Ωστόσο το έργο του Χοσέ Μαρτί όπως διαπιστώνουμε διαβάζοντας το βιβλίο του Μαρτίνεζ είναι πολλά βήματα παραπέρα. Γνωρίζει σε βάθος όχι μόνο τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, αλλά και τη γλυπτική της αρχαιότητας. Θαυμάζει τον Όμηρο και μάλιστα αποφασίζει να παρουσιάσει την Ιλιάδα στο «La Edad de Oro», ένα περιοδικό που απευθυνόταν στα παιδιά:
«Θα ήθελα να γράψω ώστε να με καταλαβαίνουν τα παιδιά, και η γλώσσα να έχει αίσθημα και μουσική» γράφει ο Χοσέ Μαρτί και ο Μαρτίνες επισημαίνει:
«Γενιές Κουβανών θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν ότι η πρώτη τους ματιά στο “ελληνικό στοιχείο” γενικά, και στην Ιλιάδα ειδικότερα, πέρασε μέσα από την πλούσια, εξερευνητική και παιδική ανάγνωση των σελίδων του La Edad de Oro. Ίσως να μην υπάρχει στην κουβανική λογοτεχνία των τελευταίων 130 ετών άλλο έργο που, με τόσο προσβάσιμο και απλό κλασικό ύφος, επιτρέπει στον αναγνώστη, παιδί και έφηβο, την αφύπνιση του πρώτου του ενδιαφέροντος για τα ανεξάντλητα βάθη του ελληνικού στοιχείου.»
Πέρα από την αναλυτική παρουσίαση του Μαρτί για την Ελλάδα, ο συγγραφέας σκιαγραφεί με μοναδικό τρόπο και την προσωπικότητα του εθνικού ποιητή της Κούβας. Γεννημένος στις 28 Ιανουαρίου του 1853, πολέμησε στον δεύτερο αγώνα της ανεξαρτησίας της Κούβας από την Ισπανία και σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της μάχης του Dos Rios στις 19 Μαΐου 1895. Επρόκειτο για μια πολυσχιδή προσωπικότητα που δεν δίστασε να αφήσει την πένα για τα όπλα και να βρεθεί στα τοπία της μάχης.
«Με τους φτωχούς της γης/ θέλω να μοιραστώ την τύχη μου/ Το ρυάκι του βουνού/ Μου αρέσει περισσότερο από τη θάλασσα» έγραφε στο «Στίχοι απλοί» απ’ όπου ξεπήδησε και το περίφημο Guantanamera…
Στο βιβλίο περιλαμβάνεται και αναλυτικό χρονολόγιο του «ελληνικού στοιχείου» στο έργο του Μαρτί.
Μόλις 16 χρονών γράφει στην πρώτη του ελληνική αναφορά: «Δεν θα υπάρχει πια Έλληνας, λιγότερο Έλληνας, που να απαλλάσσει από τις δυσκολίες τον χαϊδεμένο του γιο» και την ίδια χρονιά προτρέπει τη Νουβία να αγωνιστεί «όπως αγωνιζόταν η Σπάρτη».
Από το 1870, στα 17 του, αρχίζει πια να γράφει συστηματικά αναφερόμενος στην Ελλάδα. Από τότε, μέχρι τον θάνατό του δεν υπάρχει χρονιά χωρίς σχετικές αναφορές.
Πέρα από τα όσα είχαν γίνει προηγουμένως είναι σίγουρο πως το έργο του Μαρτί έπαιξε καθοριστικό ρόλο για την εικόνα της Ελλάδας στην Κούβα και το πολύτιμο βιβλίο του Μαρτίνες το αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο.
