Συνέντευξη στη Νόρα Ράλλη. Ο ψυχίατρος, ψυχαναλυτής, ποιητής και πεζογράφος Νίκος Σιδέρης δίνει τις δικές του απαντήσεις μέσα από μία «εμπιστευτική επιστολή σε μεγάλους που σκέφτονται» όπως ονομάζει ο ίδιος το τελευταίο του βιβλίο από τις Εκδ. Μεταίχμιο, Μιλώ για την κρίση με το παιδί.
Μια πολύπλευρη προσωπικότητα ο ίδιος με εξίσου πολυπρισματική δράση, είναι από τους ελάχιστους Έλληνες συγγραφείς που έχουν φέρει βιβλία ψυχολογίας στις θέσεις των best sellers. Με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο, είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε και πάλι μαζί του ως «σημερινοί μεγάλοι» για τους «αυριανούς μεγάλους», όπως λέει και ο ίδιος…
Ποια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της παιδικής ψυχοσύνθεσης που απαιτούν να μιλήσουμε με το παιδί για την κρίση με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι μεταξύ ενηλίκων;
Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται και αναπαριστά την κρίση το παιδί καθορίζεται αποφασιστικά από δύο ιδιαιτερότητες του παιδικού ψυχισμού: Πρώτο, στην ψυχή του παιδιού βασιλεύουν η φαντασία και το παιχνίδι, ενώ η ψυχή του ενηλίκου δεσμεύεται από την πρακτικότητα και τις συμβάσεις. Δεύτερο, ο τρόπος που η παιδική ψυχή προσλαμβάνει και επεξεργάζεται την εμπειρία, διαμεσολαβεί και φιλτράρεται από τον τρόπο με τον οποίο οι μεγάλοι προσλαμβάνουν και μεταδίδουν σχολιασμένη την εμπειρία στο παιδί.
Γι’ αυτό, προκειμένου να μιλήσει ο μεγάλος για την κρίση με το παιδί, χρειάζεται να πληρούνται δύο βασικές προϋποθέσεις: Πρώτο, ο μεγάλος να έχει μια επαρκώς σαφή εικόνα και ιδέα για την κρίση στο μυαλό του (ειδικά ως προς την παρούσα κρίση, να έχει επίγνωση των μηχανισμών ψυχοδιανοητικής εμπλοκής που ενεργοποιούνται από κυρίαρχες δυνάμεις). Δεύτερο, να γνωρίζει αρκετά καλά τον κόσμο του παιδιού με το οποίο θα μιλήσει, ώστε να του μιλήσει προσφεύγοντας σε αναφορές που έχουν νόημα για το παιδί και σε γλώσσες που τις κατανοεί και, μάλιστα, μιλούν όχι μόνο στη λογική, αλλά και στη φαντασία και στο συναίσθημα. Γιατί, αν δεν αγγίξουν τη φαντασία και το συναίσθημα του παιδιού, όλα τα καλά επιχειρήματα και όλες οι έγκυρες πληροφορίες του κόσμου θα πάνε μάλλον χαμένες – μαζί με την ευκαιρία για μια ουσιαστική συνομιλία, η οποία όχι μόνο εμπλουτίζει τη σκέψη και λαγαρίζει το συναίσθημα, αλλά και καλλιεργεί την τόσο πολύτιμη στενή σχέση και ανοιχτή επικοινωνία με το παιδί.
Στο βιβλίο σας αναφέρετε πως το απόλυτο όπλο του ανθρώπου -ιδίως του «αποκάτω», του σημερινού αδύναμου ή δοκιμαζόμενου- δεν είναι η δύναμη αλλά η τέχνη. Δηλαδή η ικανότητά του να σκέφτεται. Είναι η σκέψη το πρώτο που προσπαθούν να ελέγξουν σήμερα στην Ελλάδα και αν ναι, με τι τρόπους πιστεύετε το κάνουν αυτό, πώς το βλέπουμε (αν το «βλέπουμε») στην καθημερινότητά μας και πώς μπορούμε να ατσαλωθούμε απέναντι σε αυτή την προσπάθεια;
Με απλές, αλλά ακριβείς λέξεις, ισχύει το εξής: Μέχρι την έναρξη της κρίσης, σε μια πορεία τριάντα χρόνων ψυχολογικής φθοράς, οι Έλληνες είχαν υποστεί δύο μεγάλες απώλειες: Πρώτο, οι λέξεις έχαναν το νόημά τους (θυμηθείτε το «Οι Βάσεις φεύγουν για πάντα» και την αναπαραγωγή της έκπτωσης του νοήματος των λέξεων στο «Ο τάδε πολιτικός δεσμεύεται ότι…»). Δεύτερο, τα πράγματα έχαναν το νόημά τους κάτω από τα φρενήρη πλήγματα του καταναλωτικού ναρκισσισμού («Καμαρώνω επειδή καταναλώνω»).
Με την έναρξη της κρίσης, ενεργοποιήθηκε μια τεράστια μηχανή ψυχολογικού πολέμου με στόχο να χάσουν οι Έλληνες πολίτες την ικανότητά τους να λογίζονται πολιτικά και, γενικότερα, να σκέφτονται. Με την έναρξη της κρίσης και τα θρίλερ των δόσεων, η λογική του ψυχολογικού πολέμου πλέον συνοψίζεται στο εξής σχήμα (που ονομάζεται στην ψυχολογία «διπλός δεσμός»): «Αν αντισταθείς, χάθηκες. Αν υποκύψεις, χάθηκες. Και απαγορεύεται να σκεφτείς (αφού «το είπε η τρόικα»). Η διαφορά είναι κολοσσιαία και ποιοτική… Είναι δύσκολο να δεις και να βλέπεις τέτοιες δόλιες ψυχο-πολιτικές μηχανές. Ωστόσο, και για να τις δεις και για να τις εξουδετερώσεις, ο θεμελιώδης τρόπος είναι ο ίδιος: επίγνωση, σκέψη και προσπάθεια.
Ο Καρλ Πόπερ έλεγε πως ένα παιδί τα όσα βλέπει στην τηλεόραση (και γνωρίζουμε πώς έχει καταντήσει η σημερινή τηλεόραση, με ελάχιστες εξαιρέσεις) αν τα επιβεβαιώσει ως αλήθειες και από το σπίτι του και από το σχολείο, τότε παγιώνονται μέσα του ως μελλοντικές συμπεριφορές και σκέψεις του. Συμφωνείτε;
Η πιο δραματική εικονογράφηση των ποταμών τηλεοπτικής ροής με θέμα την απόλαυση της βίας και της φρίκης, του καταναλωτικού ναρκισσισμού και του εγωκεντρισμού, βρισκόταν μέχρι πριν λίγο στη σφαίρα της καταναλωτικής μανίας. Τώρα έχει αρχίσει και μεταγράφεται σε διάχυτη επιθετικότητα και, ακόμη ριζικότερα, σε σαγήνη που ασκούν ολοκληρωτικές ιδεολογίες, ιδίως στα μυαλά ευάλωτων εφήβων και νέων ανθρώπων, με εστία μάλιστα τα σχολεία. Είναι τραγικό, τρομακτικό και διδακτικό – ως προς το ότι το κακό δεν έχει εξαντλήσει τη φαρέτρα του.
Πώς σχολιάζετε την είσοδο ακροδεξιών παρατάξεων, συμπεριφορών και φαινομένων στα σχολεία, ακόμα και τα Δημοτικά;
Το «άγριο», «ηρωικό», παθιασμένο, βίαιο και πολεμόχαρο υλικό για τη φαντασία και το συναίσθημα είναι το κανάλι που οδηγεί ήδη πολλούς εφήβους και νέους σε ιδεολογίες και κινήματα που εξιδανικεύουν την αυτοδικία «εδώ και τώρα» ως υποκατάστατη «δίκαιη εκδίκηση», την απόλαυση της βίας και του κακού, τη σαγήνη της άμεσης φυσικής βίας χωρίς διαμεσολάβηση του λόγου και του νόμου…
Αυτό το ακανθώδες ζήτημα της εν λόγω «άγριας σαγήνης», όπου εκδραματίζεται ένας ακατέργαστος ναρκισσισμός, εικονογραφεί, πέραν των άλλων, και το πόσο ευάλωτος είναι ο εφηβικός ψυχισμός στην κλήση μιας σκοτεινής μαγείας, ιδιαίτερα αν οι μεγάλοι δεν βοηθήσουν (έγκαιρα, ας το τονίσουμε αυτό!) το παιδί να προσανατολιστεί στην τρικυμία της κρίσης.
Πώς μπορεί ένας γονιός που αν δεν έχει χάσει τη δουλειά του και αν δεν είναι πολιτικός ή μεγαλοεπιχειρηματίας, σίγουρα έχει μειωθεί το εισόδημά του, που είναι αγχωμένος, κουρασμένος, εξοργισμένος και δεν ξέρει να διαχειριστεί τα όσα συμβαίνουν, να είναι σωστός γονιός;
Στο προσωπικό επίπεδο υπάρχει αντίδοτο στην κρίση που συνοψίζεται στα εξής: Κοντά. Μαζί. Πλατιά σκέψη και προσπάθεια. Αξιοπρέπεια… Το σπουδαιότερο είναι, στην ώρα της δοκιμασίας (όπως είναι και αυτή που περιγράφετε) να πας κοντά στους δικούς σου ανθρώπους και σε όποιο χώρο αλληλεγγύης σου είναι προσιτός.
Μη διστάσεις να ζητήσεις ό,τι χρειάζεσαι (υλικά και συναισθηματικά), μη διστάσεις να προσφέρεις ό,τι μπορείς. Μην κλείνεσαι στον εαυτό σου γλείφοντας τις πληγές του εγωισμού σου. Βλέπε όχι μόνο ό,τι πληγώνει και πονά, αλλά την ευρύτερη εικόνα, όπου υπάρχουν άνθρωποι και πόροι που μπορούν να σε υποστηρίξουν. Σκέψου καλά και προσπάθησε σκληρά. Και μην ξεπουλήσεις την εσωτερική αξιοπρέπειά σου για κανένα λόγο.
Μιλώντας για ενήλικες, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που προσπάθησαν να αναφερθούν στην κρίση όπως τη βιώνουμε στην Ελλάδα ως αποτέλεσμα των «ιδιαίτερων» χαρακτηριστικών του Έλληνα – τεμπέλης, ανοργάνωτος κ.λπ. Πώς πιστεύετε ότι έχει επηρεάσει αυτή η προσπάθεια (από ξένους και από ντόπιους) τη σημερινή μας κατάσταση (που παρατηρούμε μια γενικότερη ανίσχυρη, αν και υποδόρια εξοργισμένη, αποδοχή της κατάστασης;
Οι εν λόγω ερμηνείες είναι, όπως αποδεικνύεται λεπτομερώς και στο βιβλίο μου Μιλώ για την κρίση με το παιδί και σε άλλα έργα μου, εσφαλμένες απ’ άκρου εις άκρον. Και παρά τις ακόμη και καλές προθέσεις εκείνων που τις εκφέρουν από τη θέση του καθεστωτικού διανοουμένου, η λειτουργία τους συμβάλλει στην ψυχική και διανοητική αποσύνθεση και στη νομιμοποίηση πολιτικών πυγμής, που ενίοτε αποκτούν και μια χροιά «σοφτ ολοκληρωτισμού», με δεσπόζουσα ακριβώς την απαγόρευση της σκέψης.
Κάποια συμβουλή για μας; Τους… μεγάλους;
Αποχαιρετισμός στην αυταπάτη σημαίνει ψυχική λύτρωση και πρακτικό ρεαλισμό. Επιστροφή στους ανθρώπους σημαίνει ότι υπέρτατος κανόνας του κοινού βίου μπορεί να είναι η ανθρώπινη σχέση. Και κάτι ακόμη: Όχι μόνο υπάρχει αντίδοτο στην κρίση. Όχι μόνο η εμπειρία της κρίσης μπορεί να οδηγήσει σε αναβάθμιση και της ψυχής και της κοινωνίας και του πολιτισμού. Αλλά και τα όνειρα των ανθρώπων για εφικτή ευτυχία -ευτυχία με ανθρώπινο πρόσωπο- μπορούν να παραμένουν ζωντανά.
Επειδή ευτυχισμένος, όσο είναι ανθρωπίνως δυνατόν, μπορεί να ζει όποιος ακολουθεί τον κανόνα: Να είσαι αληθινός, να είσαι απλός, ν’ αγαπάς και να εργάζεσαι. Αυτά έχω να πω στους σημερινούς και στους αυριανούς μεγάλους – τόσο για τον καιρό της κρίσης, όσο και για όλους τους καιρούς.
Βιβλία του Νίκου Σιδέρη έχουν εκδοθεί από τις Εκδόσεις Καστανιώτη, Futura, Opportuna και τελευταία από το Μεταίχμιο: Τα παιδιά δε θέλουν ψυχολόγο – Γονείς θέλουν, Δεν παίζεις μόνο εσύ. Υπάρχουν κι άλλοι! Η τέχνη του κόκκου (ποίηση) και το μυθιστόρημα Ένα τραγούδι για τον Ορφέα (2011). Η παρουσίαση του τελευταίου του βιβλίου Μιλώ για την κρίση με το παιδί θα γίνει την Τετάρτη 27/03/2013, στις 7.00μμ, στο Βιβλιοπωλείο ΙΑΝΟΣ.
Πληροφορίες, κείμενα και συνεντεύξεις του μπορείτε να βρείτε στο προσωπικό του site, www.siderman.gr
