Επιμέλεια-σχολιασμός: Γιώργος Παπαϊωάννου
Δεν θα ήταν και πολύ αφοριστικό να πει κανείς ότι η κενότητα χαρακτηρίζει σε μεγάλο βαθμό τον δημόσιο λόγο σήμερα. Ειδικά στον χώρο που χαρακτηρίζεται «διανόηση», ας αναρωτηθούμε τι νέες ιδέες και οπτικές έχουν παραχθεί τα τελευταία χρόνια, σε εποχές δηλαδή που η πραγματικότητα αλλάζει ραγδαία επιζητώντας ερμηνείες. Το κλασικό από παλιότερα «πού είναι οι διανοούμενοι;» φαίνεται σήμερα να έχει αρκετό νόημα παρά τις αφαιρέσεις του.
Στις συνθήκες αυτές, αξίζει να σταθεί κανείς όταν κάποιος μιλά ουσιαστικά και διατυπώνει μια άποψη. Ένας τέτοιος διανοούμενος είναι ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. Ανεξαρτήτως από τη συμφωνία ή τη διαφωνία με όσα λέει, δεν μπορεί κανείς να μην αναγνωρίσει ότι μιλά χωρίς περικοκλάδες και τοποθετείται ουσιαστικά στα ζητήματα της εποχής. Σε αντίθεση δηλαδή με αυτό που σήμερα έχει καταντήσει κανόνας, να μιλάει κανείς χωρίς να λέει τίποτα ή, ακόμα χειρότερα, να μιλά στην πραγματικότητα μόνο για τον εαυτό του…
Ο Κ. Τσουκαλάς, γεννημένος το 1937, είναι κοινωνιολόγος, πανεπιστημιακός, και έχει συγγράψει ορισμένα κλασικά πλέον έργα, κυρίως γύρω από το κράτος, τον κοινωνικό σχηματισμό, την πολιτική και την εκπαίδευση. Πολιτικά ανήκε και παραμένει στον χώρο που ονομάστηκε ανανεωτική αριστερά, οπαδός της «ευρωπαϊκής ενοποίησης» και μιας πολιτικής μεταρρυθμίσεων. Πριν και μετά το 2000 συνδέθηκε με την πολιτική του Κ. Σημίτη, υποστηρίζοντας τον «εκσυγχρονισμό» που εκείνος και το ΠΑΣΟΚ πρέσβευαν. Βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ αργότερα, στη βραχύβια Βουλή του 2015, υποστήριξε ως μόνη ρεαλιστική λύση την πολιτική συμβιβασμού του Αλ. Τσίπρα με την υπογραφή του τρίτου μνημονίου.
Από την άποψη αυτή, έχουν ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον όσα υποστηρίζει σε πρόσφατη συνέντευξή του στην εφημερίδα Το Βήμα που τιτλοφορήθηκε «Ο αισιόδοξος δυτικός πολιτισμός μας δεν υπάρχει πια». Με αφοπλιστική ευθύτητα, ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς περιγράφει το πλήρες αδιέξοδο που βιώνουν και την παρακμή στην οποία έχουν βυθιστεί ο κόσμος, η Δύση, η Ευρώπη και η χώρα.
Οι ερμηνείες που δίνει για τις αιτίες των αδιεξόδων, είναι προφανώς διαφορετικές από αυτές που προβάλει η εφημερίδα μας. Απλοποιώντας αρκετά, για τον κ. Τσουκαλά πιθανά να χρειαζόταν περισσότερος «εκσυγχρονισμός», αυθεντικότερος «ευρωπαϊσμός», σοφότερος «ρεαλισμός», ή αυτά να έπρεπε να προωθηθούν με διαφορετικό τρόπο. Για εμάς, οι εύστοχες παρατηρήσεις του είναι μια απόδειξη ότι οι προκλήσεις των τελευταίων δεκαετιών έπρεπε από την όποια «αριστερά» να απαντηθούν με εντελώς, μα εντελώς, διαφορετικό τρόπο. Η αποδοχή του οράματος της «ενωμένης Ευρώπης», η ανοιχτή ή πιο συγκαλυμμένη υπαγωγή της στο ΠΑΣΟΚ και ειδικά στο ρεύμα του «εκσυγχρονισμού» και πιο πρόσφατα η υιοθέτηση των μνημονίων μέσα από τον δίχως αρχές κυβερνητισμό, οδήγησαν στην αφωνία και την έλλειψη εναλλακτικής μπροστά στα σημερινά αδιέξοδα. Κατέληξαν να δίνεται η απάντηση «Σχεδόν τίποτα» στο διπλό ερώτημα «What’s Left?» που αναφέρει στη συνέντευξή του ο καθηγητής.
Από την άποψη αυτή δεν «σφετεριζόμαστε» τις απόψεις του Κ. Τσουκαλά, και δεν τις οικειοποιούμαστε. Τις αναδημοσιεύουμε με επίγνωση του πλαισίου στο οποίο εντάσσονται, αλλά ως ενδιαφέρουσα τροφή για σκέψη πάνω σε όσα διαδραματίζονται σήμερα.
Ακολουθούν εκτεταμένα αποσπάσματα της συνέντευξής του, την οποία μπορείτε να βρείτε ολόκληρη στην ιστοσελίδα tovima.gr.
«Ανησυχητικά ανοίκειοι καιροί. Όλες οι βεβαιότητες, όλες οι αξίες μοιάζει να έχουν χάσει το νόημά τους. Ζούμε σε μια εποχή όπου όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά και όπου τίποτα δεν είναι τόσο καταστρεπτικό, φριχτό ή ανόητο ώστε να μην μπορεί να συμβεί. Έχοντας περπατήσει στο φεγγάρι, οι απόγονοι του Προμηθέα πίστεψαν σε μια άνευ όρων και ορίων αυτονομία. Ακόμα και αν απειλούνται από την εκδικητική μήνιν των θεών, οι άνθρωποι δεν φοβούνται πια την ύβριν.»
«Σκέφτομαι ότι όλες οι ιστορικά παγιωμένες και θεσμικά κατοχυρωμένες μορφές εκπροσώπησης έχουν χάσει την εγκυρότητα τους. Μια βαθύτατη κρίση αξιοπιστίας των θεσμών αφήνει τον πολίτη έωλο σε μια μετεωρίζουσα αίσθηση ανημπόριας και ανασφάλειας. Η οργή, η απόγνωση, η επισφάλεια κατακλύζουν τις κοινωνίες. Ξεριζωμένοι από έναν σταθερό τόπο δεν νιώθουν μόνον οι προσφυγικοί πληθυσμοί, αλλά και όλοι όσοι σήμερα διαδηλώνουν την αγανάκτησή τους κινούμενοι ανάμεσα στην κατάθλιψη, στον θυμό ή στην οργισμένη μελαγχολία.»
«Αυτό που φαίνεται να αλλάζει ριζικά σε ολόκληρο τον κόσμο είναι οι μορφές άμεσης αντίδρασης του λαού σε όσα συμβαίνουν. Πρόκειται για ριζική τομή στην πρόσληψη όχι μόνο του εαυτού αλλά και του Πολιτικού. Στη θέση του αλλοτινού “συνεχούς” ανάμεσα στη “συντήρηση” και στην “ανατροπή” (τη “Δεξιά” δηλαδή και την “Αριστερά”) κάνει την εμφάνισή του ένας διάχυτος συμβολικός ακτιβισμός που επικεντρώνεται στην ιδία τη διαμαρτυρία. Στα πλαίσια αυτά το ερώτημα “What’s Left?” (που σημαίνει ταυτόχρονα “τι είναι η Αριστερά;” και “τι έχει μείνει;”) παραμένει αναπάντητο.»
«Με όπλο τον ορθό λόγο, ο άνθρωπος θεώρησε ότι απελευθερώθηκε οριστικά από τα δεσμά που τον συνέδεαν με τον υπερβατικό κόσμο. Πίστεψε ότι θα μπορεί πια να ελέγχει και να σχεδιάζει το μέλλον του. Όμως η αυτάρεσκα ανθρωποκεντρική αυτή αισιοδοξία δεν ισχύει πλέον. Για παράδειγμα στη δική μας μικροκλίμακα, το όνειρο της Ενωμένης Ευρώπης, το σημαντικότερο ίσως πολιτικό πείραμα των τελευταίων 50 ετών, μοιάζει να κλονίζεται. Η οικοδόμηση μιας ενιαίας, δημοκρατικής πολιτικής Ευρώπης, μοιάζει πλέον σαν όνειρο απατηλό.»
«Αντί να προετοιμάσει τον δρόμο προς την επιθυμητή ενοποίηση, η νομισματική ένωση οδήγησε στην όξυνση των εθνικών ανταγωνισμών, στην ενίσχυση σκοτεινών αντι-ευρωπαϊκών φωνών και στον πολλαπλασιασμό των ακροδεξιών, ρατσιστικών και εθνικιστικών μορφωμάτων. Στο συμβολικό επίπεδο, η αποχώρηση της Μ. Βρετανίας ήταν μια αποδυνάμωση του ιδεαλιστικού ευρωπαϊκού ονείρου. Αντί να είναι προπομπός μιας νέας αντίληψης για την οργάνωση των εξουσιών, η πραγματική εξέλιξη της Ε.Ε. μοιάζει να συνοψίζει την πρακτική αδυναμία της τρέχουσας πολιτικής να προωθήσει την οικοδόμηση μιας δημοκρατικότερης κοινωνίας.»
«Στρατιωτικές εισβολές, πανδημίες, κλιματικές καταστροφές, ερημοποίηση, επισιτιστική ανεπάρκεια, ενεργειακά αδιέξοδα. Ποτέ πριν δεν βρισκόμασταν πιο κοντά στο χάος και στην καταστροφή. Ο αισιόδοξος δυτικός πολιτισμός μας, ο οποίος είχε θεμελιωθεί στη δυνατότητα της αέναης προόδου, δεν υπάρχει πια. Δεν είναι τυχαίο ότι η ίδια η έννοια της προόδου έχει αλλάξει περιεχόμενο. Το πανάρχαιο ερώτημα του “δέοντος γενέσθαι” ανάγεται πλέον σε μία και μόνο διάσταση: την ποσότητα. Η πρόοδος θεωρείται συνώνυμη με τη μετρήσιμη διόγκωση, την ανάπτυξη. Τα ερωτήματα “τι είναι το καλό”, και “ποιοι είναι αρμόδιοι να αποφαίνονται”, τίθενται πλέον σε παρένθεση.»
«Ομολογώ ότι συχνά η νεότητα φαντάζει στα μάτια μου σαν μια ξένη χώρα. Θέλω να την επισκεφθώ, να γνωρίσω τα μνημεία και τα αξιοθέατά της αλλά η πρόσβαση είναι δύσβατη. Η βία όμως των νέων, που είναι και μια μορφή συλλογικής εκφόρτισης της διάχυτης αγωνίας για τη ζωή και την ύπαρξη, δεν είναι η βία των νέων. Είναι η βία μιας κοινωνίας που στερεί από τους νέους κίνητρα ζωής, συλλογικότητας, χαράς και συνύπαρξης. Μιας κοινωνίας που τους σπρώχνει ακόμα και σε τυφλές εκδηλώσεις βίας. Η βία για τη βία. Η βία ως απάντηση στο τυραννισμένο πρόσωπο μιας αβίωτης ζωής.»
