Διαβάστε τα προηγούμενα: Διαβάστε το Μέρος Α’, Μέρος Β’
Τόσο ο λαϊκός πολιτισμός όσο και ο λόγιος, ιθαγενής και εισαγόμενος, αρχαίος και νεότερος, πιέζονταν συνεχώς από αλλεπάλληλα φίλτρα προκειμένου να προσαρμοστούν στα οικονομικά συμφέροντα, τα πολιτικά μαντριά και τα αισθητικά προαπαιτούμενα που έθεταν τα διάφορα κέντρα εξουσίας που λειτουργούσαν πάντοτε υπό την υψηλή εποπτεία των μητροπόλεων.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, από την οποία ποτέ δεν συνήλθε ολοκληρωτικά ο Ελληνισμός, ανάπηρος έκτοτε, ο ξένος βασιλιάς και το όργανο του ο Μεταξάς ενέταξαν -παραβιάζοντας κάθε συνταγματικό και ηθικό κανόνα- την Ελλάδα στο φασιστικό ρεύμα που σάρωνε ολόκληρη την Ευρώπη.
Από τον Κουίνσλινγκ στη Νορβηγία μέχρι το Μουσολίνι στην Ιταλία και το ντουέτο Γεωργίου Β΄ – Μεταξά στην Ελλάδα και από το δίδυμο Φράνκο – Σαλαζάρ στην Ιβηρική Χερσόνησο μέχρι τον Χίτλερ στη Γερμανία, συν τα ενδιάμεσα καθεστώτα και κινήματα σε Αυστρία, Βουλγαρία, Κροατία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Βαλτικές κ.λπ., ο φασισμός, με πολύ υψηλόβαθμους υποστηρικτές στην Αγγλία και τη Γαλλία, τις πιο μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις που έτσι και αλλιώς εφάρμοζαν τον πιο σκληρό αυταρχισμό στις Ινδίες, την Ινδοκίνα, την Αλγερία, την Κένυα και σε όλες τις αποικίες τους, αποτελούσε την κύρια τάση προπολεμικά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αυτή η πραγματικότητα εντέχνως παραλείπεται, επειδή οι εξουσιαστές καλλιεργούν τη σφαλερή εντύπωση στο κοινό που δεν ασχολείται επισταμένα με την ιστορία ότι η Ευρώπη ήταν ανέκαθεν φιλελεύθερη αστικοδημοκρατική, ενώ ήταν μοναρχική και φασιστική.
Κι εδώ, στο Μεσοπόλεμο, καταπατώντας αδιάκοπα τη λαϊκή βούληση και παραπλανώντας τα λαϊκά στρώματα, τα πολιτικά κόμματα που εναλλάσσονταν στην εξουσία, είχαν προετοιμάσει το έδαφος για το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, με νόμους αντεργατικούς και αυταρχικούς, όπως το «Ιδιώνυμο» του Βενιζέλου, με φυλακίσεις και εκτοπισμούς αντιφρονούντων, με λογοκρισία, δολοφονίες και πραξικοπήματα, ξεφτιλίζοντας στο έπακρο το κοινοβουλευτικό σύστημα. Όπως περίπου έγινε και το 1967 που τα κόμματα εξουσίας με την τρικλοποδιά του βασιλιά ακύρωσαν τη λειτουργία του Κοινοβουλίου και έστρωσαν το δρόμο για τη δικτατορία της 21ης Απριλίου.
Ο λαός, προτού προλάβει να ανακτήσει τις δυνάμεις του από το συγκλονιστικό σοκ της Μικρασιατικής Καταστροφής, μοναδικό στην ιστορία του Ελληνισμού, που δεν μπορούσε να ξεπεραστεί, στριμωγμένος στις παράγκες και τα φτωχοχώρια, βρέθηκε σε τετελεσμένες καταστάσεις και υποχρεωνόταν να ευθυγραμμιστεί με τη φασιστική αναμόρφωση που επέβαλε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου με τα φθαρμένα πρόσωπα του δημόσιου βίου που είχαν βγει από την ίδια γαβάθα που έβγαζε τους πολιτικούς και στρατιωτικούς που είχαν κουρελιάσει τη χώρα.
Χωρίς ανάσα
Κι όμως, αυτός ο λαός, αγρότες, εργάτες, μπογιατζήδες και μοδίστρες, οι γειωμένοι στη λαϊκή κουλτούρα άνθρωποι, που μάθαιναν ότι οι πολιτικοί και οι πλούσιοι, η βασιλική αυλή, οι υπουργοί και οι βουλευτές, την έκαναν αμέσως για το εξωτερικό με το που άρχισε η Κατοχή, πήραν πάνω τους έναν τεράστιο αγώνα που κράτησε μια δεκαετία, για να κρατήσουν την Ελλάδα ελεύθερη και ανεξάρτητη. Αυτοί οι λαϊκοί άνθρωποι πολέμησαν τους Ιταλούς, τους Γερμανούς, τους Βούλγαρους, τους Άγγλους και τους Αμερικάνους, τους εισβολείς με όποιο προσωπείο κι αν εμφανίζονταν, επί δέκα ολόκληρα χρόνια, χωρίς ανάσα! Με άγριους διωγμούς, θυσίες, βάσανα και ταλαιπωρίες για τους επιζήσαντες από τις εκτελέσεις, τις φυλακίσεις και τα βασανιστήρια, που κράτησαν άλλα 25 χρόνια από τη λήξη των εχθροπραξιών. Είχαν νικηθεί, αλλά δεν λύγισαν και πολλοί συνέχισαν να αγωνίζονται με βάση τα ανεκπλήρωτα ιδανικά τους!
Κι αυτό το πραγματικό έπος των απλών ανθρώπων, γεωργών, ναυτικών, τσαγκάρηδων και δασκάλων, που πήγασε από τη βαθιά πατριωτική κουλτούρα των λαϊκών στρωμάτων που από το 1821 επιθυμούσαν μια Ελλάδα ελεύθερη και ανεξάρτητη, με ισχυρή αντιφασιστική στάση κι ένα φυσικό αίσθημα δικαιοσύνης, καταπλακώθηκε από τεράστιες ποσότητες λάσπης από αυτούς που γύρισαν από το Λονδίνο και το Κάιρο, συνοδεύοντας τα βρετανικά στρατεύματα της νέας κατοχής και αναλαμβάνοντας με τους δοσίλογους και τους μαυραγορίτες της Κατοχής -καθοδηγούμενοι από τους νέους κτήτορες της χώρας, τους Αμερικάνους- να κρατήσουν σε καταστολή το λαϊκό κίνημα, να εντάξουν το κράτος στην πολεμική μηχανή του ΝΑΤΟ, να στείλουν 10.000 Ελληνόπουλα στη μακρινή Κορέα να σκοτωθούν για τον ιμπεριαλισμό και διαμοιράζοντας μεταξύ τους τη δοτή και επιτηρούμενη εξουσία, με προνόμια και διεφθαρμένες πρακτικές, να εδραιώσουν εκ νέου την ξενοκρατία και να διεκπεραιώσουν τη λεηλασία της Ελλάδας σε βάθος χρόνου.
Χειραφέτηση
Από το 1940 ως το 1950, τα πιο σημαντικά πράγματα στον τομέα του πολιτισμού γίνονται στις λαϊκές γειτονιές που δρα η ΕΠΟΝ με στέκια πολιτισμού και στο βουνό όπου οι αγράμματοι μαθαίνουν γράμματα και θεατρικές ομάδες δίνουν παραστάσεις στα χωριά και τα λημέρια των ανταρτών, πέρα από τα τραγούδια και τους κυκλικούς χορούς που χορεύονται κατά περίσταση. Αλλά ένα από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα που άλλαξαν ουσιαστικά τις σχέσεις και τις ζωές των ανθρώπων ήταν η ισότιμη αντιμετώπιση και συμμετοχή των γυναικών, ιδίως των αγροτισσών.
Για να κατανοήσει κανείς τη σημασία αυτού του γεγονότος πρέπει να ξέρει ότι η γυναίκα δεν αναγνωριζόταν ως ισότιμη και το ελληνικό κράτος έπρεπε να εξαναγκαστεί ώστε το 1952, με μεγάλη καθυστέρηση από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, πολλά χρόνια μετά την Τουρκία, να εξισώσει νομοθετικά τη γυναίκα με τον άντρα στο δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι! Η ΕΠΟΝ, το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ είχαν ενεργήσει πολύ πρωτοποριακά αναβαθμίζοντας τη γυναίκα και, μάλιστα, υπό συνθήκες κατοχής και πολέμου. Αναβάθμιση που άλλαξε τη θέση της στην ελληνική πολιτεία που ήταν αυστηρά πατριαρχική και ιεραρχική. Αν και δεν ήταν δυνατόν να επιλυθούν όλα τα προβλήματα μονομιάς, είχε γίνει μεγάλη πρόοδος που δεν μπορούσε να ανατραπεί ούτε από τις μετέπειτα δεξιές κυβερνήσεις ούτε από την συντηρητική Εκκλησία που επέμενε ότι η γυναίκα είναι «δούλη» όχι μόνο του θεού αλλά και του πατέρα, του αδελφού, του συζύγου και του αφεντικού.
Ανθρωποδιώκτες
Ένα από τα πιο μεγάλα εγκλήματα της περιόδου είναι η προσχεδιασμένη εκκένωση των χωριών προκειμένου να απομονωθούν οι αντάρτικες δυνάμεις που δρουν στους ορεινούς όγκους της χώρας. Ο αριθμός των υποχρεωτικά εκτοπισθέντων υπερβαίνει τους 700.000 με αποτέλεσμα να ερημώσει ένα μεγάλο κομμάτι της Ελλάδας το οποίο ποτέ δεν μπόρεσε να επανακατοικηθεί πλήρως και να αναστοιχηθεί.
Συμπληρωματικά αυτής της εξοντωτικής για την ύπαιθρο πολιτικής ήταν η φυγή τουλάχιστον πενήντα χιλιάδων αγωνιστών στις ανατολικές χώρες για να μην σφαγιαστούν από τον λεγόμενο εθνικό στρατό και τις συμμορίες που τον πλαισίωναν υπό την καθοδήγηση των Αμερικάνων επιτελών, καθώς και ο εγκλεισμός σε φυλακές και απομονωμένους τόπους εξορίας, από τη Μακρόνησο μέχρι τον Άη Στράτη, ακόμα περισσότερων ανθρώπων, πάνω από εκατό χιλιάδες, που ήταν πολύτιμοι λόγω της ποιότητας, της αγάπης τους για την πατρίδα, της ενεργητικής τους συμμετοχής στα κοινά και της αυξημένης πολιτικής τους εμπειρίας που αυθαίρετα από το κράτος και τους παρατρεχάμενους χαρακτηρίζονταν ως ληστές και εαμοβούλγαροι επικίνδυνοι για τη δημόσια ασφάλεια.
Με εκατοντάδες χιλιάδες σκοτωμένους, ανάπηρους, τραυματίες, εξόριστους, πρόσφυγες και φυλακισμένους, ακόμα περισσότεροι στιγματισμένοι και φακελωμένοι, με τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων να τους ακολουθούν παντού, δεν μπορούσαν ούτε στο δημόσιο να προσληφθούν, ούτε διαβατήριο να βγάλουν και υπηρετούσαν τη θητεία τους στα πιο κακοτράχαλα μέρη! Κι έτσι έμεινε ο τόπος στα χέρια των ξενόδουλων πολιτικών που κανένας τους δεν είχε διακινδυνεύσει το παραμικρό για την Ελλάδα, αλλά όλοι ήταν πρόθυμοι να συντηρήσουν τη χώρα σαν ένα επαρχιακό προτεκτοράτο.
Στην ταινία «Θολός Βυθός» της Ελένης Αλεξανδράκη και του Γιάννη Ατζακά, μαθαίνει κανείς για τα τριάντα χιλιάδες παιδιά που κλείστηκαν στις «παιδουπόλεις» της βασίλισσας Φρειδερίκης για να διαπαιδαγωγηθούν εθνικά και να μισήσουν τους γονείς τους που αγωνίστηκαν κατά των ξένων εισβολέων και σκοτώθηκαν, εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν ή έγιναν πρόσφυγες στο εξωτερικό. Μια πατέντα που εφαρμόστηκε από τους Γάλλους στις αποικίες και το φρανκικό καθεστώς στην Ισπανία μέχρι τη δικτατορία στη Νότια Κορέα και τις χούντες της Χιλής και της Αργεντινής. Παιδιά βασικά από αριστερές οικογένειες που είτε απομονώνονταν σε στρατόπεδα για να επιμορφωθούν καταλλήλως είτε μοιράζονταν σε θετούς γονείς στο εσωτερικό και το εξωτερικό χωρίς στοιχεία που θα διευκόλυναν αργότερα τα θύματα να αναζητήσουν τους πραγματικούς τους συγγενείς.
Εξαγωγή νιάτων
Και σαν μην έφταναν όλα αυτά, με συμφωνίες των ελληνικών κυβερνήσεων, αρχίζει η διαλογή των νεότερων και υγιέστερων Ελλήνων λαϊκής καταγωγής, εργατών και αγροτών κυρίως, που αποστέλλονται κατά εκατοντάδες χιλιάδες σε χώρες της Δύσης για να εργαστούν για την μεταπολεμική ανοικοδόμησή τους, από τη Γερμανία ως την Αυστραλία!
Μετά από 15 χρόνια δικτατορίας, ξένης κατοχής, πολέμου, διωγμών, εκτοπισμών, μετακινήσεων πληθυσμών και προσφυγικών ρευμάτων, η μεγάλη εκροή που διαρκεί μέχρι τη δεκαετία του 1970, και επαναλαμβάνεται τώρα, στερεί τη χώρα από άλλο ένα πελώριο κομμάτι από το παραγωγικότερο δυναμικό της. Έτσι, αντί με τα κονδύλια του σχεδίου Μάρσαλ να κινητοποιηθεί το ανθρώπινο δυναμικό εντός της χώρας, η ανάπτυξη καθηλώνεται σε χαμηλά επίπεδα, τα κεφάλαια πηγαίνουν σε ημέτερους, πράγμα που φαίνεται από το πόσο πίσω έμεινε η Ελλάδα, πόσο καθυστερημένη, σε σχέση με άλλες χώρες που ήταν στο ίδιο επίπεδο ανάπτυξης με ισοδύναμο ή μικρότερο δυναμικό όπως η Φινλανδία και η Ιρλανδία. Έχοντας περίπου την ίδια αφετηρία, μια σύγκριση για το που βρίσκονται σήμερα αυτές οι δύο χώρες στους διεθνείς πίνακες ευημερίας και ποιότητας ζωής είναι αποκαλυπτική.
Και ταυτόχρονα, θεμελιώνεται η υλική βάση του δημογραφικού εγκλήματος που θα σκάσει σαν βραδυφλεγής βόμβα μερικά χρόνια αργότερα χωρίς πλέον να μπορεί να επιλυθεί, καθώς κανείς δεν μπορεί να εξαναγκάσει τους πολίτες να κάνουν παιδιά ή να μην τους φύγουν στο εξωτερικό αν η ζωή είναι δύσκολη στον τόπο τους. Για να αναπαράγεται ο λαός χρειάζονται υψηλού επιπέδου και μακροπρόθεσμες πολιτικές, ειλικρινής αγάπη για τον Ελληνισμό και… νιονιό. Με πολιτικούς που είναι υπηρέτες ξένων κέντρων, διαπλεκόμενοι με τους προνομιούχους και χαμηλού πολιτισμικού επιπέδου, προκοπή δεν γίνεται. Οι κυβερνώντες όχι μόνο δεν εφάρμοσαν κοινωνικές πολιτικές που θα απέτρεπαν τη δημιουργία αυτού του θανάσιμου για τη χώρα προβλήματος, αλλά έκαναν τα πιο τερατώδη και αισχρά για να εκκενώσουν την επαρχία, για να στείλουν τους νέους στις φάμπρικες του εξωτερικού και για να κάνουν δυσβάστακτη την ανατροφή παιδιών κρατώντας τα λαϊκά στρώματα σε συνθήκες διαρκούς οικονομικής ανασφάλειας και οριακής διαβίωσης.
Και βέβαια, επακόλουθα, καταστρέφονται τα κουκούλια μέσα στα οποία καλλιεργείται και αναπτύσσεται ο λαϊκός πολιτισμός, αφού το φυσικό του περιβάλλον ερημώνει από ανθρώπους. Και μαζί του υπονομεύεται και συρρικνώνεται η τόσο ζωτική για τον τόπο αγροτική παραγωγή με αποτέλεσμα η χώρα να είναι απόλυτα εξαρτημένη από εισαγόμενα τρόφιμα. Γιατί όλα είναι αλληλένδετα, άνθρωποι, γη, πολιτισμός, παραγωγή, διατροφή, ανεξαρτησία, αξιοπρέπεια.
Λαϊκές αξίες
Σε όλο αυτό διάστημα, το μεταπολεμικό, οι κυρίαρχες τάξεις καταναλώνονται στην προσπάθεια τους να φθείρουν και να καταστείλουν την πολιτιστική παραγωγή που προέρχεται από τα λαϊκά στρώματα. Ο λαϊκός πολιτισμός αποτελεί ένα παράλληλο σύμπαν το οποίο μόνο από σπόντα συναντιέται με τον πολιτισμό των αστικών στρωμάτων ο οποίος σε μαζικό επίπεδο περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη μόδα, τη μίμηση των ξένων και την επίδειξη του νεοαποκτηθέντος πλούτου. Οι δε αξιόλογοι διανοούμενοι και καλλιτέχνες διεθνούς εμβέλειας που διαφεύγουν μετά τον πόλεμο στη Γαλλία και σε άλλες χώρες για να αποφύγουν την κακομεταχείριση, Ξενάκης, Καστοριάδης, Αξελός, Παπαϊωάννου, Μακρής κ.ά., αποκόβονται, ρίχνουν μαύρη πέτρα πίσω τους και τους στερείται η Ελλάδα.
Είναι πολύ σημαντικοί οι ποιητές που βραβεύονται με το Νόμπελ Λογοτεχνίας προερχόμενοι από την αστική τάξη, ο Σεφέρης (1963) και ο Ελύτης (1979), αλλά η παράκαμψη του Ρίτσου που εκτός από την ατομική του αξία εκπροσωπεί και όλη τη φουρνιά που η συμβολή της στα γράμματα και τους εθνικούς αντιφασιστικούς αγώνες είναι πάρα πολύ μεγάλη και καθοριστική, Βάρναλης, Βρεττάκος, Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης, Μέλπω Αξιώτη, Διδώ Σωτηρίου, Τσίρκας, Χατζής, Ρώτας, Βίρβος, Γκάτσος, Σαμαράκης, Βασιλικός, Ελευθερίου κ.λπ. συν κάποιους «αιρετικούς» όπως ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός που είναι και γνωστοί στο εξωτερικό, η «παράλειψή» τους δεν είναι πολιτικά αθώα.
Αλλά αν οι βραβευθέντες με Νόμπελ συνδέονται με ένα πιο λόγιο αναγνωστικό κοινό, προτού μελοποιηθούν, ο πρώτος «διηπειρωτικός πύραυλος» που εκτοξεύεται από την Ελλάδα και κάνει πανηγυρικά το γύρο του πλανήτη δεν περιέχει μία σκυλίτσα, όπως η σοβιετική Λάικα στον δορυφόρο Σπούτνικ, που είναι ο πρώτος ζωντανός οργανισμός που βγαίνει στο διάστημα και αιφνιδιάζει τη Δύση, αλλά ένα χασάπικο που στην κυριολεξία χαλάει κόσμο και καθιερώνει το μπουζούκι ως ένα πολύ δημοφιλές όργανο που έκτοτε γίνεται ηχητικό σήμα κατατεθέν της σύγχρονης Ελλάδας σε όλη τη γη! Είναι τα «Παιδιά του Πειραιά» του Μάνου Χατζιδάκι, το 1960, από την ταινία «Ποτέ την Κυριακή» του Ζυλ Ντασέν, του κυνηγημένου από τους Αμερικάνους Μακαρθιστές. Κι απανωτά έρχεται ένα άλλο «χασάπικο», με τον Μίκη Θεοδωράκη από την ταινία «Ζορμπάς» του Μιχάλη Κακογιάννη (1964). Με τη συμβολή των περιφρονημένων μπουζουκτσήδων, του Κώστα Παπαδόπουλου και του Λάκη Καρνέζη και της δεξιοτεχνικής πενιάς του λαϊκότατου Γιώργου Ζαμπέτα που λανσάρει το δικό του συρτάκι, καθιερώνεται παγκοσμίως ο συγκεκριμένος χορός ως ένα ελληνικό «σήμα κατατεθέν», τόσο ισχυρό που από μόνο του έχει αποδειχτεί διαχρονικό!
Με ελπίδα
Την ίδια εποχή, ο ελληνικός λαϊκός κινηματογράφος γνωρίζει τεράστια άνθηση! Και το θέατρο. Αυτοδίδακτοι ηθοποιοί υψηλού επιπέδου, Κατράκης, Φωτόπουλος, Ηλιόπουλος, Παπαγιαννόπουλος, Λαμπέτη, Μακρής, Κούρκουλος, Μερκούρη, Λάσκαρη, Ξανθόπουλος, πολύ μεγάλος κατάλογος, καλοί σκηνοθέτες, σεναριογράφοι, σκηνογράφοι, οπερατέρ και ηχολήπτες, ελληνική θεματολογία, πολύ προσιτή διασκέδαση για τους εργαζόμενους που γεμίζουν εκατοντάδες κινηματογράφους που έχει η Αθήνα σε όλες τις συνοικίες και άλλους τόσους η υπόλοιπη χώρα. Οι γειτονιές είναι ακόμα γειτονιές στη δεκαετία του 1960 κι αυτό παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση και επίδραση της λαϊκής κουλτούρας. Η πολυκατοικία και άλλες αλλαγές δεν είχαν ακόμα αποξενώσει και καταπνίξει τη γειτονιά.
Στη Λύρα και την Κολούμπια, τις ναυαρχίδες της ελληνικής δισκογραφίας, βγαίνουν δίσκοι με εξώφυλλα έργα σπουδαίων ζωγράφων και χαρακτών: Τάσσος, Κατράκη, Τσαρούχης, Μώραλης, Βασιλείου, Μυταράς, Μπότσογλου, Σταθόπουλος, Κυριτσόπουλος, Μποστ, Φακίνου, Μπότσογλου, επίσης μεγάλη λίστα, πολλοί δε κάνουν και σκηνικά για το θέατρο, μερικοί και αφίσες-ταμπλό στις προσόψεις των κινηματογράφων.
Η Ελλάδα είναι φτωχή, οι πρόσφυγες του 1922 ζουν ακόμα σε πλίθινα σπίτια και χωματένιους δρόμους στη Νίκαια και την Καισαριανή. Το πολιτικό σκηνικό είναι άθλιο, στις εκλογές ψηφίζουν ακόμα και τα δέντρα για να βγει το επιθυμητό αποτέλεσμα, ιδίως μετά την μεγάλη έκπληξη του 1958 που η ΕΔΑ παίρνει το 25% και γίνεται αξιωματική αντιπολίτευση με 79 βουλευτές! Είναι η εποχή που ακόμα κι ο πολύ λαοφιλής Καζαντζίδης, με το στίγμα του κομμουνιστή, δεν μπορεί να βγάλει άδεια οδήγησης αυτοκινήτου μέχρι το 1961!
Δύο κόσμοι διαφορετικοί και παράλληλοι. Αλλά, χάρη στη δύναμη του λαϊκού πολιτισμού υπάρχει κάτι πάρα πολύ δυνατό: ο λαός μέσα στην καταδίωξη, τη φτώχεια και την καταφρόνια, έχει πίστη στις δυνάμεις και την αξία του, ήσυχη τη συνείδησή του με τους αγώνες που έχει δώσει, χτίζει το μέλλον του πετραδάκι-πετραδάκι και μέσα από τη σύνθεση αυτή πηγάζει μια αισιοδοξία που μάλλον δεν υπάρχει πια.
(Τελευταίο μέρος ομιλίας με τίτλο «200 χρόνια μετά, η σημασία του ελληνικού πολιτισμού», σε εκδήλωση του Σώματος Εθελοντών Χαλανδρίου με αφορμή την επέτειο της 25ης Μαρτίου)
