Θερινοί και χειμερινοί κινηματογράφοι στη Δράμα γέμισαν με Έλληνες και ξένους μικρομηκάδες, από το πρωί στις συζητήσεις και τα εργαστήρια, ως το βράδυ στις προβολές. Μεγάλη σημασία δόθηκε στο Σπουδαστικό τμήμα, εντάσσοντας και βραβεύοντας πληθώρα ταινιών που υποστηρίχθηκαν από τα προγράμματα πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και ιδιωτικών κολεγίων, με τμήματα κινηματογραφικών σπουδών. Το χαρούμενο κλίμα επισκίασε η πρωτοφανής λειψυδρία, με λασπωμένες λακκούβες στη θέση του πανέμορφου υδροβιότοπου της πόλης, σαρωτική συνέπεια της κλιματικής αλλαγής.
Εκτός από εξαιρέσεις, στο Εθνικό Διαγωνιστικό δεν αποτέλεσε ελκυστικό θέμα η ζοφερή πραγματικότητα. Αντιθέτως, επικράτησε σχεδόν μονοθεματικά η δυσκολία διαπροσωπικών και οικογενειακών σχέσεων, που πλέον ανοίγεται και σε ομόφυλα ζευγάρια, σε μια προσπάθεια συμπερίληψης των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Πότε αποτυπώνεται το παθιασμένο φλερτ δυο νεαρών αγοριών (Τα περιστέρια αρρωσταίνουν όταν η πόλη φλέγεται, 21΄/Σταύρου Μαρκουλάκη), πότε οι ανταγωνιστικές σχέσεις σε ζευγάρια νεαρών κοριτσιών, αναδεικνύοντας φέτος ειδικά, λεσβιακές ιστορίες (Μωβ, 17΄/ Τζω Καπράλου), ενώ δόθηκε σημασία σε επώδυνες ιστορίες, σχετικά με την αποκάλυψη στο οικογενειακό περιβάλλον της ομόφυλης ταυτότητας ενός ατόμου (Name day, 18΄/ Κώστα Δημητριάδη). Παράλληλα, συναντούμε αφηγήσεις για τη διαχείριση του πένθους, κυρίως μέσα από ιστορίες γυναικών κάποιας ηλικίας που είχαν αναπτύξει σχέση εξάρτησης με μια καταπιεστική μητέρα μέχρι το θάνατό της (Treadmill, 20΄/Γιώργος Κοιμήσης). Σε αρκετές ταινίες συνυπάρχει ο θάνατος από αρρώστια ή αυτοκτονία, ως δραματουργικό τέχνασμα ή ως μακάβρια ανάμνηση του βιώματος της πανδημίας.
Οι θεσμοί, τα χρηματικά έπαθλα, οι βραβεύσεις αποτελούν δημιουργικό κίνητρο για έναν νεαρό κινηματογραφιστή, ωστόσο περιορίζουν αρκετά την καλλιτεχνική του ανεξαρτησία. Είτε πρόκειται για συμβουλευτικές ρετσέτες επιτυχίας, από τα κινηματογραφικά εργαστήρια των ευρωπαϊκών φεστιβάλ, που επιχορηγούνται με ευρωπαϊκά κονδύλια, είτε είναι επιλογή του σκηνοθέτη να μην παρεκκλίνει από νόρμες, ελαχιστοποιώντας το ρίσκο απόρριψης για χρηματοδότηση της ταινίας του, το αποτέλεσμα είναι να προωθούνται ή να επιλέγονται συγκεκριμένες θεματικές, που ανακυκλώνονται σε άρτιες παραγωγές, με εξαιρετικές ερμηνείες, ωστόσο δίχως πρωτοτυπία, με κυριότερο την απουσία κοινωνικής συνείδησης. Παλιότερα, που το σινεμά θεωρούνταν το κατεξοχήν μέσο με καταλυτική επίδραση στο δημόσιο κοινωνικό διάλογο, ο παλμός της κοινωνίας συχνά αποτυπωνόταν πρώτα στις μικρού μήκους.
Στο φετινό Εθνικό Διαγωνιστικό απουσιάζει η πολιτική διάσταση, απορρίπτοντας θεματικές που αναφέρονται σε ό,τι βιώνουμε, ακρίβεια, ανεργία, οικονομική δυσχέρεια, που στην καλύτερη περίπτωση αναφέρονται υπαινικτικά. Αλλά ακόμα και τα πρόσφατα θέματα της κλιματικής κρίσης, που άγγιξαν μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, δεν εντάχθηκαν στις φετινές μυθοπλαστικές αφηγήσεις. Θεματικές που άλλοτε έκαναν θραύση, μεταναστευτικό, σχολικός εκφοβισμός ή σινεμά του είδους, γκανγκστερικές ταινίες, θρίλερ, συμβολισμός και επιστημονική φαντασία, περιορίστηκαν δραστικά, ενώ υπερίσχυσαν οι νεανικές κουίρ θεματικές για την έμφυλη ταυτότητα και τις σχέσεις, μέσα από μια ποπ αισθητική, που κερδίζει ολοένα έδαφος, σε ταινίες για κοριτσοπαρέες, γεμάτες χρώματα, γκλίτερ και ηλεκτρονική μουσική, αφήνοντας τη ρεαλιστική γραφή στα δείγματα κοινωνικού ρεαλισμού. Σε εποχή με ρεκόρ γυναικοκτονιών, από τις 27 ταινίες στο Εθνικό Διαγωνιστικό μόνο μία έθιγε τη γυναικεία κακοποίηση (Αλκυονίδες, 15΄Αλέξανδρος Σκούρας).
Από τις κουίρ θεματικές ξεχώρισε για τον δυναμισμό και την ειλικρίνειά του, το 24λεπτο «Honeymoon» του μη-δυαδικού Άλκι Παπασταθόπουλου. Μέσα από την περιπετειώδη κατάληξη του ταξιδιού με το λεωφορείο ενός ζευγαριού τρανς, επισημαίνεται πόσο ευάλωτα παραμένουν στη μαζική κατακραυγή, άτομα με δηλωμένη διαφορετικότητα, όταν μια απλή μετακίνηση με λεωφορείο μπορεί να καταλήξει σε εφιάλτη. Η Φαίη αποφασίζει να αφήσει την Ελλάδα για να δουλέψει σε φάρμα στη Γαλλία, καθώς για ανθρώπους «σαν και αυτήν», δεν υπάρχει εργασιακή προοπτική. Στο αποχαιρετιστήριο ταξίδι προς την πρωτεύουσα, που περιγράφεται ως άτυπος «μήνας του μέλιτος», σύμφωνα με τον τίτλο, συνοδεύεται από την αγαπημένη της Σάντρα. Μετά από τρανσφοβική επίθεση, ο οδηγός του λεωφορείου τους απαγορεύει να ταξιδέψουν με «κανονικούς» ανθρώπους. Η Σάντρα τότε τηλεφωνεί στον πρώην της, ώστε να τις πάει με το αμάξι του Αθήνα. Σε αστυνομικό έλεγχο διαπιστώνεται ότι η ταυτότητα της Σάντρα αναγράφει αγορίστικο όνομα και την στριμώχνουν για σωματική έρευνα, προκαλώντας τη δυναμική παρέμβαση της Φαίη, που είχε βιώσει παρόμοια εμπειρία. Παρά μερικές σκηνές κλισέ, οι σταράτοι διάλογοι, οι ωραίες ερμηνείες και κυρίως η διάθεση αντίστασης να υποκύψουν στο φόβο, διεκδικώντας σθεναρά το δικαίωμα στη διαφορετικότητα, σε μια αντιρατσιστική ταινία γεμάτη πείσμα και τσαγανό.
Αναπάντεχα πρωτότυπο ήταν το 20λεπτο «Άσκοπη μετακίνηση», της σκηνοθέτριας και μοντέζ Νικολέτας Λεούση, που αφήνει τον κοινωνικό ρεαλισμό και στρέφεται στο δοκιμιακό ντοκιμαντέρ, με εμφανείς επιδράσεις από την Ανιές Βαρντά. Το άνοιγμα του βλέμματος στο σινεμά συγκρίνεται με το στένεμα του οπτικού μας κάδρου κατά τη διάρκεια των εγκλεισμών της πανδημίας, μέσα από σκέψεις και δημιουργικούς συνειρμούς της Λεούση εκτός κάδρου, που συνδέονται με το αδιάκοπο βλέμμα των επιβατών των αστικών λεωφορείων στην Αθήνα, καθώς τα λεωφορεία «σου δείχνουνε πώς πηγαίνεις από το ένα μέρος στο άλλο, διασχίζοντας ολόκληρη τη διαδρομή». Μέσα σε ένα σταματημένο λεωφορείο στο πουθενά αναπαριστά με μέλη της οικογένειάς της, ανάμεσά τους και την 5χρονη κορούλα της Γιασεμί, κωμικά καθημερινά στιγμιότυπα στα λεωφορεία, ενώ με φόντο την πρώτη κινηματογραφική ταινία «Έξοδος από το εργοστάσιο» (1895) των αδερφών Λυμιέρ, επισημαίνει ότι μαζί με το σινεμά, εμφανίστηκε στην Ευρώπη και το πρώτο λεωφορείο, που έκανε τη διαδρομή Μάντσεστερ-Σάλφορντ, το ίδιο δρομολόγιο που έπαιρνε και η ίδια η σκηνοθέτρια, όταν σπούδαζε κινηματογράφο στην Αγγλία. Αφού μας διηγηθεί πως οι γονείς της πρωτοσυναντήθηκαν σε λεωφορείο, δεν παραλείπει να μας υπενθυμίσει και την ιστορία της Αφροαμερικανής Ρόζα Παρκς, με φόντο πλάνα όπου «ντύνουν» με ταπετσαρία τις καρέκλες των λεωφορείων, της οποία η άρνηση Δεκέμβρη του 1955, να παραχωρήσει σε έναν λευκό, τη θέση της στο λεωφορείο, οδήγησε στο μεγαλύτερο μποϋκοτάζ της ιστορίας στα μέσα μαζικής μεταφοράς, καταργώντας το φυλετικό διαχωρισμό στα λεωφορεία. Η Λεούση μεταβαίνει από το προσωπικό στο συλλογικό, παρουσιάζοντας την οικογενειακή της ιστορία, ενώ μπολιάζει τη λαϊκή μνήμη με δυναμικά παραδείγματα αντίστασης, σε μια έξυπνη σύζευξη που καταλήγει πολιτική δήλωση, κυοφορώντας αγωνιστική αισιοδοξία.
Στο 15λεπτο πειραματικό ημιντοκιμαντέρ «Στρώνουν τον παράδεισο», του Αλβανού Αλκαίου Σπύρου, καταγράφεται η ανάπλαση της πλατείας Ομονοίας το 2018, ακολουθώντας τις παράλληλες τροχιές τριών κατοίκων της περιοχής, μιας Αλβανίδας φλαουτίστριας, του Αλβανού Αριστοτέλη Σπύρου, μεταφραστή στα αλβανικά του Καβάφη και του νεαρού Θαλή, που βιώνουν καταιγιστικές αλλαγές, ανήμποροι να συμπορευτούν με τις εξελίξεις. Με πλάνα από ντρόουν καταγράφεται το εργοτάξιο της πλατείας Ομονοίας, ενώ η κάμερα γλιστράει αθόρυβα τα βράδια στους πέριξ δρόμους, αποτυπώνοντας με παζολινική αύρα μετανάστες, πρεζάκια, πόρνες, ενώ παράλληλα ακούγονται στα αλβανικά στίχοι του Καβάφη. Ο Σπύρου καταγράφει τις επεισοδιακές αντιρατσιστικές πορείες διαμαρτυρίας μετά τη δολοφονία του Νιγηριανού μετανάστη Εμπουκά Μαμασουμπέκ, με νωπή ακόμα την ανάμνηση έξι μήνες πριν, της δολοφονίας του ακτιβιστή Ζακ Κωστόπουλου. Με πειραματική γλώσσα, άμπιεντ μουσικές και βραδινά αστικά τοπία, ο Σπύρου αποτολμά μια ατμοσφαιρική χωροταξική και ανθρωπολογική καταγραφή, επιχειρώντας πολιτικό σχόλιο για τον αποσιωπημένο βίαιο ιμπεριαλισμό του φαινομένου του εξευγενισμού.
Ξεχώρισε το ευχάριστο 15λεπτο «Χρυσά βαστά» του Φοίβου Κοντογιάννη, που μας μεταφέρει την προσωπική ιστορία του λαμπερού Ρομά βιρτουόζου κλαρινιτζή Γιώργου Μάγκα, μέσα από αναφορές στο σύμπαν του καραγκιόζη, έντονη ντοπιολαλιά και τσιγγάνικο ιδίωμα.
Με πολύ ενθουσιασμό ολοκληρώνεται αύριο ένα φεστιβάλ που αντιστέκεται γερά στην ενηλικίωση του. Προσγείωση στη σκληρή πραγματικότητα, εκτός από τη λειψυδρία, αποτέλεσε και η δυναμική παρέμβαση ομάδας κινηματογραφιστών στην τελετή απονομής βραβείων του Σπουδαστικού, για την αδιανόητη εδώ και 11 μήνες γενοκτονία στην Παλαιστίνη.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
