του Κώστα Μελά*
Παρότι εξελίσσεται, σχεδόν όπως σε όλα τα ζητήματα, σε πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης (η μείζων σηκώνει πρωτίστως το βάρος της αντιπαράθεσης) η αύξηση μετοχικού κεφαλαίου της Τράπεζας Πειραιώς, καλό θα ήταν να υπερβούμε αυτή την αντιπαράθεση και, όσο μπορούμε πιο νηφάλια, να επιχειρήσουμε μια ανάγνωση των γεγονότων ως πολίτες που με τον ένα ή άλλο τρόπο εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία δεδομένου ότι το σύνολο των χρημάτων που δανείστηκε η χώρα προκειμένου να ανακεφαλαιοποιήσει το τραπεζικό σύστημα έχουν εγγραφεί στο δημόσιο χρέος της.
Σε αντίθεση με όσους υποστηρίζουν ότι το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας δημιουργήθηκε το 2010 για να προστατεύει το δημόσιο συμφέρον στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα, το ΤΧΣ δημιουργήθηκε για να ασκεί τη μνημονιακή πολιτική επί του τραπεζικού συστήματος, να διαχειρίζεται, να επιτηρεί και τελικά να το ελέγχει.
Μόνο το δημόσιο συμφέρον δεν προστάτευσε. Με την πολιτική που ακολούθησε –με καθοδήγηση του Ενιαίου Ευρωπαϊκού Εποπτικού Μηχανισμού (SSM), ο οποίος έχει την εποπτεία του ευρωπαϊκού τραπεζικού συστήματος, τη συμμετοχή της Τραπέζης της Ελλάδος, η οποία έχει την εποπτεία του εγχώριου τραπεζικού συστήματος αλλά και την άκριτη και άβουλη συμμετοχή των ελληνικών κυβερνήσεων (σε πολλές περιπτώσεις συμφωνώντας ασθμαίνουσες)– κατάφερε να απωλέσει σχεδόν το σύνολο των δάνειων πόρων που χρησιμοποιήθηκαν για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών. Για του λόγου το αληθές τα ίδια κεφάλαια του ΤΧΣ από 49,7 δισ.. ευρώ την 31/12/2013, έχουν μειωθεί σε 4,99 δισ.. ευρώ την 30/9/2020, σύμφωνα με τις οικονομικές καταστάσεις του ΤΧΣ. Επομένως ας αφήσουμε στην άκρη τα λεγόμενα περί προστασίας του δημοσίου συμφέροντος. Ακόμη και αν δεχθούμε την άποψη ότι στην περίπτωση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος ήταν εξ’ αρχής αδύνατον να εισπραχθεί το σύνολο των διαθεσίμων πόρων και υπολογίζονταν το ποσό αυτό περίπου στο 50,0% αυτών πάλι η αποτυχία είναι εμφανής.
Όλες οι ανακεφαλαιοποιήσεις που πραγματοποιήθηκαν έγιναν με τέτοιους πρωτότυπους τρόπους (sic) ώστε να μην προστατευθεί το δημόσιο συμφέρον αλλά αντιθέτως το συμφέρον του ιδιωτικού κεφαλαίου (το οποίο με τόσες άστοχες κινήσεις υπέστη και αυτό ζημιές). Η όλη προσέγγιση είχε ως κατάληξη και το δημόσιο συμφέρον να μην προστατευθεί αλλά και λειτουργικό και αποτελεσματικό τραπεζικό σύστημα για τις ανάγκες της οικονομίας δεν υπάρχει.
Σε τι συνίστανται οι «παράδοξοι τρόποι» που το ΤΧΣ και οι ελληνικές κυβερνήσεις επέλεξαν στις διαδοχικές ανακεφαλαιοποιήσεις του ελληνικού τραπεζικού συστήματος; Ας δούμε συγκεκριμένα:
Στην ανακεφαλαιοποίηση που πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2013 με απόφαση της τότε κυβέρνησης, αν οι ιδιώτες συνεισέφεραν μόλις το 10% των κεφαλαίων που χρειαζόταν μια τράπεζα, αυτοί θα έπαιρναν τη διοίκησή της. Ακριβώς αυτό έγινε. Οι ιδιώτες τοποθέτησαν περίπου 3 δισ.. ευρώ και διατηρήθηκαν ή εγκαταστάθηκαν στις διοικήσεις των τεσσάρων συστημικών τραπεζών. Πρόκειται για μοναδική περίπτωση στα παγκόσμια χρονικά.
Το υπόλοιπο κόστος της συνολικής ανακεφαλαιοποίησης του 2013 που ανήλθε περίπου σε 40 δισ. ευρώ καλύφθηκε με πόρους του ΤΧΣ και με την, αμφίβολης αποτελεσματικότητας, αλλά παρά ταύτα διεθνώς αποδεκτή εκείνη την εποχή, τεχνική του «αναβαλλόμενου φόρου», με σκοπό τον περιορισμό του δανεισμού του δημοσίου επ’ ωφελεία των τραπεζών. Δηλαδή μέσω του «αναβαλλόμενου φόρου» καλύφθηκαν περίπου 11,5 δισ. ευρώ.
Συμπερασματικά μπορούμε να καταλήξουμε στα παρακάτω:
1. Η απόφαση να παραμείνουν στον έλεγχο και στη διοίκηση των τραπεζών οι απολύτως μειοψηφούντες ιδιώτες, ως επί το πλείστον παλαιοί μέτοχοι, ήταν σκανδαλωδώς ευνοϊκή για συγκεκριμένη μερίδα ιδιωτικών συμφερόντων, αλλά ήταν επίσης και σε ευθεία αναντιστοιχία με τις διεθνώς κρατούσες πρακτικές εποπτείας, όσον αφορά την ανασυγκρότηση των τραπεζών. Για παράδειγμα, η πρώτη ενέργεια στην οποία προέβησαν οι κυβερνήσεις και οι εποπτικές αρχές των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου και πολλών άλλων δυτικών χωρών το 2008 σε παρόμοιες ανασυγκροτήσεις τραπεζών, ήταν η αντικατάσταση των παλαιών διοικήσεων και η εξάλειψη της αξίας των μεριδίων των παλαιών μετόχων καθώς και η τιμωρία τους, εφόσον έφεραν αποδεδειγμένες ευθύνες για την κατάρρευση της τράπεζας. Αντίστοιχες ενέργειες επιβάλλονται από την ευρωπαϊκή νομοθεσία για την ανασυγκρότηση των τραπεζών και έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα.
2. Η ορθή λύση, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει σε ριζικό ξεκαθάρισμα των ισολογισμών των τραπεζών, ήταν αυτή του διαχωρισμού του δανειακού χαρτοφυλακίου των τραπεζών και η μεταφορά των μη εξυπηρετούμενων δανείων σε ένα ειδικό επενδυτικό όχημα, συνήθως αποκαλούμενο «κακή τράπεζα-bad bank», το οποίο θα λειτουργούσε με την εγγύηση του δημοσίου και των τραπεζών (σε πολύ μικρότερο βαθμό). Όλες οι χώρες που αντιμετώπισαν τραπεζικές κρίσεις λειτούργησαν με αυτό τον τρόπο.
3. Στο σημείο αυτό θέλω να αναφέρω συνοπτικά τι συνέβη στις ΗΠΑ στην επιχείρηση διάσωσης του αμερικάνικου τραπεζικού συστήματος μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008: «Η βοήθεια υποστήριξης της ομοσπονδιακής κυβέρνησης προς τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ανήλθε σε 205 δισ. δολάρια, τα περισσότερα των οποίων έχουν ήδη εισπραχθεί, συγκεκριμένα τα 196 δισ. δολάρια. Το Congressional Budget Office (CBO) εκτιμά ότι το καθαρό κέρδος από αυτή τη διαδικασία για την ομοσπονδιακή κυβέρνηση θα είναι 17 δισ. δολάρια.» Με απλά λόγια στις χώρες όπου λειτουργούν οι κανόνες της οικονομίας το δημόσιο εξασφαλίζει τα δικαιώματά του και τα φορολογικά έσοδα των πολιτών.
Όλες οι κυβερνήσεις λειτούργησαν με τον ίδιο λανθασμένο τρόπο που είχε ως αποτέλεσμα τις μεγάλες ζημιές από τις διαδοχικές αναδιαρθρώσεις του ελληνικού τραπεζικού συστήματος να τις επωμισθεί ο ελληνικός λαός μέσω της αύξησης του δημοσίου χρέους
Την άνοιξη του 2014 οι ελληνικές τράπεζες προχώρησαν σε αυξήσεις μετοχικού κεφαλαίου και οι ιδιώτες επενδυτές τοποθέτησαν 8,3 δισ. ευρώ στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα. Σε αυτή την ανακεφαλαιοποίηση, το ΤΧΣ (με συμμετοχή της τότε ελληνικής κυβέρνησης) παραιτήθηκε από το δικαίωμα να συμμετέχει στην αύξηση κι άφησε το μερίδιό του να συρρικνωθεί.
Στην Τρίτη ανακεφαλαιοποίηση, το 2015, επίσης το ΤΧΣ (με τη συμμετοχή της τότε κυβέρνησης) δέχθηκε η αύξηση του ΜΚ να γίνει κατά βάση με την μέθοδο του βιβλίου προσφορών (book building). Όσον αφορά την επιλογή της διαδικασίας του book building αναφέρεται ότι αυτή ήταν αναγκαία γιατί δεν υπήρχε αρκετός χρόνος για τη διαδικασία της ΑΜΚ, που επέβαλε τη σύγκληση γενικών συνελεύσεων με προθεσμίες προειδοποίησης και με μεγάλη πιθανότητα να μην προλαβαίναμε να γίνει η ανακεφαλαιοποίηση πριν την 1/1/2016, οπότε θα είχαμε κούρεμα καταθέσεων, που συνεπάγεται κατάρρευση της οικονομίας της χώρας. Επίσης υποστηρίχθηκε πως πρόκειται για μια πολύ πιο ευέλικτη διαδικασία, όπου οι προσφορές καθορίζουν το εύρος τιμών στο οποίο θα γίνει η αύξηση.
Έτσι η διαμόρφωση τιμών κατά τη διαδικασία του book building ήταν επίσης κίνητρο για την προσέλκυση επενδυτών για να αποφευχθεί ο κίνδυνος μη κάλυψης των βασικών κεφαλαιακών αναγκών των τραπεζών. Τελικά, τις τιμές τις όρισαν τα funds, σε τέτοιο χαμηλό επίπεδο που εξυπηρετούσε απολύτως τα συμφέροντά τους. Είναι ίσως η πρώτη φορά που τόσα πολλά κερδοσκοπικά funds συμμετείχαν στην αύξηση ΜΚ υπό μια «αριστερή» κυβέρνηση.
Στην ανακεφαλαιοποίηση του 2015, οι μικροί μέτοχοι δεν είχαν το δικαίωμα συμμετοχής, με το επιχείρημα πως η διάθεση μετοχών στο ευρύ επενδυτικό κοινό είναι χρονοβόρα διαδικασία και δεν υπάρχει χρόνος. Με τους όρους ανακεφαλαιοποίησης του 2015, επί ΣΥΡΙΖΑ, και τον αποκλεισμό τους, οι μικροί μέτοχοι υπέστησαν απίσχναση της συμμετοχής τους κατά 99,5%. Στην ανακεφαλαιοποίηση του 2015 δεν επιτράπηκε η συμμετοχή του Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας. Μάλιστα, άλλαξε και ο νόμος που διέπει τη λειτουργία του Ταμείου. Συγκεκριμένα με τον νόμο 4346/2015 η φράση ότι «το Ταμείο δύναται να δεχθεί» που υπήρχε αρχικά, αντικαθίσταται με τη φράση «το Ταμείο δέχεται», υποχρεώνοντας το ΤΧΣ να συναινέσει σε οποιαδήποτε τιμή προέκυπτε από το βιβλίο προσφορών.
Τώρα βρισκόμαστε στην επικείμενη αύξηση κεφαλαίου της Τράπεζας Πειραιώς (7 Απριλίου 2021) στην οποία εμπλέκεται για ακόμη μια φορά το ΤΧΣ και η κυβέρνηση. Όλα δείχνουν ότι το ΤΧΣ θα έχει νέες απώλειες περίπου 1,5 δισ. ευρώ. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η ΑΜΚ με στόχο την επανιδιωτικοποίηση της τράπεζας, έχει τις ρίζες της στα περίφημα ομόλογα Coco’s. Το 2015 (κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ) το ΤΧΣ αγόρασε τα συγκεκριμένα ομόλογα (ουσιαστικά δανειοδότησε την Τράπεζα Πειραιώς) ύψους 2 δισ. ευρώ. Τα ομόλογα αυτά υπό προϋποθέσεις –εάν δεν πληρωνόταν ο τόκος δύο φορές– θα μετατρέπονταν σε μετοχές με προκαθορισμένη τιμή στα 6 ευρώ. Σημειώνεται ότι η ΑΜΚ είχε γίνει σε τιμή 0,3 ευρώ. Παρότι η Τράπεζα Πειραιώς υποστήριξε ότι μπορούσε να καταβάλει τους αναλογούντες τόκους (περίπου 500 εκατομμύρια ευρώ) δεν της το επέτρεψε ο Ενιαίος Ευρωπαϊκός Εποπτικός Μηχανισμός (SSM) δεδομένου ότι, κάθε καταβολή τόκου υπόκειται στον εκάστοτε ισχύοντα περιορισμό του Μέγιστου Διανεμητέου Ποσού σύμφωνα με το άρθρο 141 της Οδηγίας Κεφαλαιακών Απαιτήσεων (Οδηγίας 2013/36/ΕΕ). Η μη καταβολή του τόκου καθίσταται υποχρεωτική αν η καταβολή του οδηγεί στην υπέρβαση του εκάστοτε ισχύοντα Μέγιστου Διανεμητέου Ποσού. Η σχετική κοινοτική οδηγία αναφέρει για το θέμα τα εξής: «Τα κράτη μέλη απαγορεύουν σε όλα τα ιδρύματα που πληρούν τη συνδυασμένη απαίτηση αποθέματος ασφαλείας να προβαίνουν σε διανομή κερδών όσον αφορά το κεφάλαιο κοινών μετοχών της Κατηγορίας 1 (CET1), στον βαθμό που μια τέτοια διανομή θα μείωνε το κεφάλαιο κοινών μετοχών τους της Κατηγορίας 1 σε τέτοιο επίπεδο ώστε να μην πληρούται πλέον η συνδυασμένη απαίτηση αποθέματος ασφαλείας.» Η κοινοτική οδηγία ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία με τον Νόμο 4261/2014. Σύμφωνα με το άρθρο 131 του Ν. 4261/2014 (που ενσωμάτωσε στην ελληνική νομοθεσία το άρθρο 141 της Οδηγίας 2013/36/ΕΕ), η τράπεζα δεν μπορεί να προβαίνει σε προαιρετικές πληρωμές, περιλαμβανομένης και της καταβολής μερισμάτων, στο βαθμό που τέτοιου είδους πληρωμές ξεπερνούν, σωρευτικά μαζί με άλλου είδους πληρωμές, το Μέγιστο Διανεμητέο Ποσό που ισχύει για την τράπεζα. Έτσι τα Coco’s μετατράπηκαν σε μετοχές πριν από λίγους μήνες και το ΤΧΣ είδε τη συμμετοχή του να εκτοξεύεται εκ νέου στο 61,3%, αλλά με τη ζημιά που προαναφέραμε.
Στην επικείμενη αύξηση δίνεται η δυνατότητα να συμμετάσχουν οι μικρομέτοχοι. Η συμμετοχή του ΤΧΣ δεν έχει καθοριστεί ποια θα είναι. Προφανώς θα χρησιμοποιηθεί για να καλύψει αυτό που δεν θα καλύψουν οι ιδιώτες επενδυτές. Πάλι η ΑΜΚ θα πραγματοποιηθεί με τη μέθοδο του βιβλίου προσφορών με ό,τι αυτό σημαίνει. Ενώ παράλληλα, με ανακοίνωση της Τράπεζας Πειραιώς, καταργούνται τα δικαιώματα προαίρεσης των παλαιών μετόχων.
Το μοναδικό συμπέρασμα που αβίαστα προκύπτει είναι ότι όλες οι κυβερνήσεις λειτούργησαν με τον ίδιο λανθασμένο τρόπο που είχε ως αποτέλεσμα τις μεγάλες ζημιές από τις διαδοχικές αναδιαρθρώσεις του ελληνικού τραπεζικού συστήματος να τις επωμισθεί ο ελληνικός λαός μέσω της αύξησης του δημοσίου χρέους, ενώ συγχρόνως η χώρα εξακολουθεί να μην έχει τραπεζικό σύστημα υποστηρικτικό της οικονομίας και της κοινωνίας. Οι σημερινές αντιπαραθέσεις εξυπηρετούν μόνο τα κομματικά τους συμφέροντα.
* Ο Κώστας Μελάς είναι οικονομολόγος και πανεπιστημιακός
