Μαρξίστρια διανοούμενη και αγωνίστρια, συγγραφέας και ψυχολόγος, ιστορική μορφή της λατινοαμερικάνικης Αριστεράς, η Μάρτα Χάρνεκερ δεν είναι πια μαζί μας: πέθανε το περασμένο Σάββατο σε νοσοκομείο του Βανκούβερ, μετά από μάχη με τον καρκίνο. Στις επόμενες σελίδες μπορεί κανείς να εντρυφήσει στη ζωή και το έργο της. Αυτό που θέλουμε να επισημάνουμε εδώ είναι το βάρος της απώλειας: με το «φευγιό» της Μάρτας αραιώνουν κι άλλο οι ήδη δραματικά αποδεκατισμένες γραμμές των μαρξιστών διανοητών του προηγούμενου αιώνα που κατάφεραν να πουν κάτι ουσιαστικό και στις πρώτες δεκαετίες του 21ου. Το 2017 πέθανε ο Ούγγρος Ίστβαν Μέσαρος, μαθητής του Γκεόργκι Λούκατς και συνεχιστής του έργου του Μαρξ. Τον ακολούθησαν πέρυσι ο Ιταλός φιλόσοφος Ντομένικο Λοσούρντο και ο εμβληματικός Γαλλοαιγύπτιος οικονομολόγος Σαμίρ Αμίν. Είχε προηγηθεί, το 2013, ο αιρετικός (και γι’ αυτό πολλαπλά αγνοημένος) Κονστάντζο Πρέβε. Στην πλειοψηφία τους ήταν άνθρωποι που ξεπέρασαν τα όρια της χώρας τους ή ακόμη και της Αριστεράς που τους γέννησε.
Αποχαιρετάμε λοιπόν σε οδυνηρές, σχεδόν ετήσιες δόσεις αυτήν την τελευταία γενιά μαρξιστών που σκέφτηκαν, αγωνίστηκαν, δεν τα απάντησαν ίσως όλα, αλλά προσπάθησαν. Και έζησαν όπως απαιτούσε η κοσμοθεωρία τους, χωρίς να γίνουν οικόσιτα ενός συστήματος το οποίο πολέμησαν διά βίου με το μυαλό τους και με την καρδιά τους: είναι κι αυτό σημαντικό, ιδίως σήμερα που πολλοί πουλιούνται και αγοράζονται, κι έχουν γίνει ειδικοί στην εξεύρεση «δικαιολογιών» γι’ αυτή τους την επιλογή. Αντίθετα, η τελευταία γενιά παρέμβαινε μέχρι τέλους, επιχειρώντας να αποτιμήσει τη θετική και αρνητική πείρα ενός ιστορικού κινήματος, κι έχοντας το άγχος να συνεισφέρει όσο μπορούσε με τα συμπεράσματα και τις εκτιμήσεις της στα νέα απελευθερωτικά σκιρτήματα ενός αιώνα που ένιωθε ότι δεν είναι πια δικός της.
Μαζί με τη Χάρνεκερ, τον Αμίν, τον Μέσαρος αποχαιρετάμε ουσιαστικά μια ολόκληρη εποχή που τελειώνει. Κι είναι φυσιολογικό να νιώθουμε φτωχότεροι και να μας βαραίνουν αυτοί οι θάνατοι, διότι οι περισσότεροι από όσους παρουσιάζονται ως επίγονοι, σιτιζόμενοι σχεδόν όλοι στα πρυτανεία της άρχουσας τάξης, αποδεικνύονται πολύ «μικροί». Διδακτορικά επί διδακτορικών, βιβλία επί βιβλίων, συνέδρια επί συνεδρίων… μόνο και μόνο για να διαπιστωθεί μια τρομακτική ανικανότητα σύνθεσης, εξαγωγής συμπερασμάτων, πρωτότυπης σκέψης. Αντ’ αυτών, πρέπει να αρκεστούμε σε προκατασκευασμένα σχήματα και επαναλήψεις ιδεών που ήταν καινοτόμες πριν 100 χρόνια, λες και τίποτα δεν συνέβη έκτοτε. Είναι λιγοστοί οι νεότεροι διανοητές, όπως ο Ραζμίγκ Κεσεγιάν ή ο Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα, που εκκίνησαν από το έδαφος του μαρξισμού και δεν παράστησαν ότι δεν μεσολάβησε μια μεγάλη ήττα. Μας αρέσει ή όχι, δεν αρκούν για να ανατρέψουν τον κανόνα, ούτε μας δίνουν μασημένη τροφή: πρέπει και το δικό μας μυαλό να (ξανα)σκεφτεί.
Ας γυρίσουμε όμως στη Μάρτα Χάρνεκερ: για πάνω από μισό αιώνα ταύτισε τη ζωή της με τα λαϊκά κινήματα της Λατινικής Αμερικής και στην υπηρεσία αυτών έθεσε τη σκέψη της, πραγματοποιώντας μια υποδειγματική δουλειά μελέτης, κατανόησης, εξαγωγής συμπερασμάτων και ανάπτυξης εκλαϊκευτικών μεθόδων. Ορθά έγραψε γι’ αυτήν ο Λινέρα, αναφερόμενος σε ένα από τα τελευταία βιβλία της: «Είναι ένα βιβλίο ευκολοδιάβαστο, που δεν απαιτεί λεξικό, ούτε απαιτεί από τον αναγνώστη να έχει διαβάσει Γκράμσι ή Χέγκελ για να το καταλάβει. Ωστόσο, είναι φανερό πως, ενώ είναι ικανή να εξηγεί με ευκολία αυτά τα θέματα, κάθε σκέψη της εκδηλώνει την ικανότητα της Μάρτα να επεξεργάζεται ένα φορτίο γνώσης και να το μετατρέπει σε κάτι απτό». Με το έργο της προσπάθησε να βοηθήσει τα κινήματα να υπερβούν τις αδυναμίες τους ώστε η αντίσταση στο νεοφιλελευθερισμό να μετατραπεί σε μια διαδικασία μετάβασης σε αυτό που ονόμαζε σοσιαλισμό του 21ου αιώνα. Γι’ αυτό είχε δίκιο ο συμπατριώτης της Λουίς Σεπούλβεδα όταν την χαρακτήρισε «αναντικατάστατη Γυναίκα και Συντρόφισσα».
Αυτό καθαυτό το έργο της Χάρνεκερ, που μικρό μόνο τμήμα του είναι διαθέσιμο στα ελληνικά, δείχνει ότι ήταν από τους ανθρώπους οι οποίοι είχαν το θάρρος να δουν κατάματα την πραγματικότητα. Εντόπισε τα λάθη, τις ανεπάρκειες, ακόμη και τις ελεεινότητες, και επιχείρησε να τα αποτιμήσει με ειλικρίνεια πριν καταλήξει σε προτροπές με θετικό ύφος, κατανοητές από τους πάντες: «να αλλάξουμε την πολιτική κουλτούρα της αριστεράς», «η πολιτική δεν μπορεί να περιοριστεί στην τέχνη του εφικτού», «να εξαλείψουμε κάθε καθετοποίηση που καταπνίγει την πρωτοβουλία του λαού», «να έχουμε τεντωμένα αυτιά σε όλες τις λύσεις που προτείνει ο ίδιος ο λαός» κ.ο.κ. Η Μάρτα Χάρνεκερ ανήκει στο απειλούμενο από εξαφάνιση είδος των μαρξιστών διανοητών και αγωνιστών που δεν δίσταζαν να υποβάλλουν τον εαυτό τους και την κοσμοθεωρία τους στην πιο αυστηρή εξέταση: είναι πράγματι βασανιστήριο να μην επιτρέπεις στον εαυτό σου το απάγκιασμα σε δήθεν ευκολίες, σιγουριές και κληρονομιές. Ας προσπαθήσουμε να βουτάμε βαθιά στο πολύτιμο έργο τέτοιων ανθρώπων!
Ένα πολιτικό όργανο κατάλληλο για κάθε πραγματικότητα | της Μάρτα Χάρνεκερ
Μάρτα Χάρνεκερ: Το σημαντικό είναι ο ίδιος ο λαός να κατακτά τις λύσεις
