«Και ο συγγραφέας και ο χαρτογράφος, ακολουθούν την ίδια διαδικασία, εξερεύνηση και παρουσίαση με σκοπό να οδηγήσουν τον αναγνώστη σε ένα ταξίδι στον χώρο», γράφει η Μαίρη Μαργαρίτη στο βιβλίο της «Λογοτεχνική Γεωγραφία – Εφαρμογές γεωκριτικής σε ελληνικά λογοτεχνικά έργα».
Πρόκειται για μια σημαντική μελέτη-ανάλυση από τη σκοπιά της γεωκριτικής στα βιβλία του Στρατή Μυριβήλη «Παναγιά η Γοργόνα» και «Βασίλης ο Αρβανίτης» και του Δημήτρη Χατζή «Το τέλος της μικρής μας πόλης».
Πρόκειται για πολύ ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη προσέγγιση. Στον πρόλογο παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο και παραπομπές για περεταίρω έρευνα η εξέλιξη και οι μέθοδοι της λογοτεχνικής γεωγραφίας.
Δυστυχώς ελάχιστες είναι οι αντίστοιχες εργασίες που έχουν γίνει στην Ελλάδα σε αντίθεση με χώρες του εξωτερικού όπου η επιστήμη έχει κάνει σημαντικά βήματα. Ορισμένες τέτοιες εργασίες παρουσιάζονται και δίνονται οι ανάλογες παραπομπές.
Όμως εκεί που πραγματικά το βιβλίο μας δίνει μια νέα οπτική είναι η ίδια η λεπτομερής κριτική ανάλυση των έργων του Χαζή και του Μυριβήλη. Μέσα από τη λογοτεχνική γεωγραφία τα κατανοούμε σε μεγαλύτερο βάθος καθώς τοποθετούνται στον χώρο και στον χρόνο.
Μακάρι το παράδειγμα της κυρίας Μαργαρίτη να ακολουθήσουν κι άλλοι ερευνητές, αλλά και ερευνητικά ιδρύματα, ώστε να αποκτήσουμε τον λογοτεχνικό χάρτη της Ελλάδας…
Το ζητούμενο είναι η συστηματική μελέτη του μυθοπλαστικού χώρου που προτείνει το παρόν βιβλίο, να εφαρμοστεί σε περισσότερα ελληνικά λογοτεχνικά έργα και να αποτελέσει την αφετηρία για βαθύτερη και πολύπλευρη ανάλυση της ελληνικής λογοτεχνίας
Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με τη Λογοτεχνική Γεωγραφία;
Η ενασχόλησή μου με τη Λογοτεχνική Γεωγραφία δηλαδή τη μελέτη και ανάλυση του μυθοπλαστικού χώρου προέκυψε ως συνέχεια της μεταπτυχιακής μου διατριβής στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου όπου το ενδιαφέρον ήταν στραμμένο στη μελέτη του χώρου λογοτεχνικών έργων που αφορούσαν τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αυτή η εργασία αποτέλεσε τον πρώτο προβληματισμό για το θέμα και γέννησε την επιθυμία να μελετηθεί σε μεγαλύτερη έκταση και βάθος ο μυθοπλαστικός χώρος στα ελληνικά λογοτεχνικά έργα σε διδακτορικό επίπεδο. Στην πορεία διαπίστωσα πως η Λογοτεχνική Γεωγραφία ενώ έχει αναπτυχτεί σε αρκετά σημαντικό βαθμό στο εξωτερικό και έχει δώσει πολλές εργασίες ερευνητικών ομάδων αναφορικά με ευρωπαϊκά και άλλα λογοτεχνικά έργα, στην Ελλάδα δεν είχε την ανάλογη εξέλιξη.
Πώς ακριβώς ορίζεται η Γεωκριτική και ποια είναι η σημασία της για την προσέγγιση των λογοτεχνικών έργων;
Η Γεωκριτική είναι μία από τις μεθόδους που χρησιμοποιεί η Λογοτεχνική Γεωγραφία για να μελετήσει τον χώρο που αναπαρίσταται στα λογοτεχνικά έργα. Υπάρχουν και άλλες μέθοδοι, όπως για παράδειγμα η Οικοκριτική, η οποία δίνει έμφαση στην αλληλεπίδραση φύσης και ανθρώπου, οι Πράσινες Πολιτισμικές Σπουδές και άλλες. Υπάρχει, επίσης, η Λογοτεχνική Χαρτογραφία –την οποία εφαρμόζω στη μελέτη των λογοτεχνικών έργων που εξετάζω στο βιβλίο παράλληλα με τη Γεωκριτική– που αποτελεί χαρτογράφηση του λογοτεχνικού χώρου με τον τρόπο που γίνεται η χαρτογράφηση του φυσικού χώρου δηλαδή χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, και ασφαλώς συζητιούνται οι διαφοροποιήσεις και τα προβλήματα που προκύπτουν. Η Γεωκριτική, επομένως, και συγκεκριμένα η Γεωκριτική, όπως συστηματοποιήθηκε από τον Γάλλο καθηγητή B. Westphal το 2007, είναι μια σημαντική μέθοδος λογοτεχνικής ανάλυσης γιατί δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον χώρο του λογοτεχνικού έργου, από τον οποίο και ξεκινά η μελέτη. Δηλαδή η ανάλυση δεν έχει ως επίκεντρο τον συγγραφέα ή το κείμενο αλλά τον αναπαριστάμενο χώρο και ακολουθούν συγκρίσεις με άλλα λογοτεχνικά ή ιστορικά έργα ώστε να επιτυγχάνεται τελικά μια πολύπλευρη μελέτη των έργων.
Στην Ελλάδα έχουν γίνει εργασίες με αυτό το αντικείμενο;
Στην Ελλάδα έχουν εκπονηθεί κατά καιρούς διάφορες μελέτες για τον μυθοπλαστικό χώρο από σημαντικούς μελετητές, όπως η Λίζυ Τσιριμώκου, ο Γιάννης Ρέντζος, η Γεωργία Γκότση, ο Θανάσης Κούγκουλος και άλλοι. Έχει πραγματοποιηθεί, επίσης, η χαρτογράφηση των τοποθεσιών της Σκιάθου που αναφέρονται σε έργα του Α. Παπαδιαμάντη από τον Κίμωνα Παπαδημητρίου. Θεωρώ όμως πως για πρώτη φορά επιχειρείται μελέτη του αναπαριστάμενου χώρου της λογοτεχνίας με τρόπο συστηματικό ακολουθώντας μεθόδους που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στο εξωτερικό. Και φυσικά πρώτη φορά αυτές οι μέθοδοι εφαρμόζονται σε ελληνικά λογοτεχνικά έργα. Θεωρώ, επίσης, σημαντικό το ότι στην παρούσα μελέτη και το παρόν βιβλίο συναντιούνται οι ανθρωπιστικές επιστήμες με τις ψηφιακές, ένα αίτημα που ακούγεται ολοένα και συχνότερα τα τελευταία χρόνια, και συνάμα επιτυγχάνεται ένας συγκερασμός των ποιοτικών και των ποσοτικών μεθόδων έρευνας.
Πού συναντιέται ο χαρτογράφος με τον λογοτέχνη;
Πολλοί μελετητές που έχουν ασχοληθεί με το θέμα θα μας έλεγαν με βεβαιότητα πως ο λογοτέχνης είναι συνάμα και χαρτογράφος. Κι αυτό δεν ισχύει μόνο στην περίπτωση που ο λογοτέχνης έχει στο μυαλό του έναν συγκεκριμένο χώρο, πιθανόν έναν χώρο βιωματικό για τον ίδιο, τον οποίον ζωντανεύει στο έργο του, με ή χωρίς τροποποιήσεις, αλλά ακόμη και ένας χώρος εντελώς φανταστικός «χαρτογραφείται» πρώτα μέσα στο μυαλό του λογοτέχνη κι έπειτα αποτυπώνεται στο χαρτί. Άλλωστε, όπως ο χαρτογράφος δημιουργεί μια εικόνα με σύμβολα και κατάλληλα χρώματα, έτσι και ο λογοτέχνης δημιουργεί μια εικόνα χρησιμοποιώντας τα δικά του εργαλεία που είναι οι λέξεις. Το σίγουρο είναι πως ο πρώτος γνωστός λογοτέχνης, ο Όμηρος, συνέθεσε τον πρώτο «λογοτεχνικό» χάρτη του τότε γνωστού κόσμου και τον έφτιαξε με λέξεις.
Εσείς προσεγγίζετε τα έργα του Μυριβήλη («Παναγιά η Γοργόνα» και «Βασίλης ο Αρβανίτης») και του Χατζή («Το τέλος της μικρής μας πόλης»). Γιατί αυτή η επιλογή;
Τα έργα αυτά επιλέχτηκαν για διάφορους λόγους. Καταρχάς, σημαντικό είναι πως και οι δυο συγγραφείς χρησιμοποιούν τον γενέθλιο τόπο τους ως σκηνικό δράσης στα έργα τους, όπως το ότι και οι δυο έχουν μια σαφή και εκφρασμένη πολιτική άποψη για την σύγχρονή τους ιστορική πραγματικότητα. Γιατί συμβαίνει τα τρία αυτά έργα που αναλύονται στο βιβλίο να αναφέρονται σε χρονικές περιόδους όπου λαμβάνει χώρα λόγω των ιστορικών συνθηκών, μία, θα έλεγα, αναδιαμόρφωση του χώρου. Στα έργα του Μυριβήλη αναπαρίσταται η περίοδος πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή όπου οι σχέσεις, οικονομικές και κοινωνικές, της Λέσβου με τα απέναντι μικρασιατικά παράλια διακόπτονται με βίαιο τρόπο το 1922 και στο έργο του Χατζή αναπαρίσταται η εμφανής αλλαγή που συμβαίνει στην πόλη των Ιωαννίνων κατά τη διάρκεια της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου, κυρίως στον χώρο αλλά και στη συμπεριφορά των κατοίκων. Επιπλέον, απ’ τη μια τα έργα του Μυριβήλη αφορούν μελέτη του χώρου της υπαίθρου, ενός νησιού της παραμεθορίου, απ’ την άλλη το έργο του Χατζή συνιστά μελέτη του αστικού χώρου. Πάντως, τα έργα αυτά αποτελούν παραδείγματα εφαρμογής της Γεωκριτικής και της Λογοτεχνικής Χαρτογραφίας ενώ το ζητούμενο είναι η συστηματική μελέτη του μυθοπλαστικού χώρου που προτείνει το παρόν βιβλίο, να εφαρμοστεί σε περισσότερα ελληνικά λογοτεχνικά έργα και να αποτελέσει την αφετηρία για βαθύτερη και πολύπλευρη ανάλυση της ελληνικής λογοτεχνίας.
