Συνέντευξη στην Ιφιγένεια Καλαντζή
Με τίτλο που παραπέμπει σε κατασκοπευτικές περιπέτειες του Χίτσκοκ και μια αναπάντεχη, με όρους μυθοπλασίας, ανατροπή-αποκάλυψη, το νέο ντοκιμαντέρ Σιωπηλός Μάρτυρας, του 49χρονου Δημήτρη Κουτσιαμπασάκου, που απέσπασε βραβείο σκηνοθεσίας και πρωτότυπης μουσικής στο 10ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Χαλκίδας, αποτελεί το βιογραφικό πορτρέτο – όπως ο ίδιος αναφέρει – των παλιών φυλακών Τρικάλων, που έκλεισαν το 2006 για να αλλάξουν παντελώς φυσιογνωμία και να μετατραπούν μετά από δέκα χρόνια σε Κέντρο Έρευνας-Μουσείο Βασίλη Τσιτσάνη, με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση.
Η καταγραφή της εξέλιξης στον χρόνο και της επίπτωσής της στον χώρο, χαρακτηριστικό των ντοκιμαντέρ του Κουτσιαμπασάκου, ευθυγραμμίζεται με τη φιλοσοφική και υπαρξιακή διάσταση χωροχρόνου, μνήμης και Ιστορίας, στο σινεμά των Αγγελόπουλου και Ταρκόφσκι, δημιουργώντας κάθε φορά μια οπτικοακουστική χρονομηχανή! Ανάμεσα σε πλάνα της φυλακής, καταμεσής του αστικού ιστού, οι αφηγήσεις ενός ποινικού κρατούμενου για μια συναρπαστική απόπειρα απόδρασης και οι μαρτυρίες πολιτικών κρατουμένων, υπαλλήλων και λειτουργών της φυλακής σκιαγραφούν διαφορετικές ξεναγήσεις μέσα στους χώρους του ίδιου κτιρίου, υπό το διαφορετικό πρίσμα, τα βιώματα και τις αναμνήσεις του καθενός, σε διαφορετική χρονική περίοδο. Συντελείται, έτσι, μια εντυπωσιακή ιστορική σάρωση, αποκαλύπτοντας πολλαπλές όψεις του ίδιου οικοδομήματος, που συμπληρώνεται με τις εικόνες της πρόσφατης ανάπλασής του. Οι συγκλονιστικές μαρτυρίες των δυο γενιών πολιτικών κρατούμενων που πέρασαν από ’κει, συνδέουν τη φυλακή με πτυχές της νεότερης ελληνικής Ιστορίας.
Το παράλληλο μοντάζ εικόνων της πόλης με τις αφηγήσεις στον χώρο της φυλακής τονίζει την αντίφαση ανάμεσα στον ρυθμό της καθημερινότητας και στον χρόνο που κοκαλώνει, σε συνθήκες κράτησης, ενώ το χαρακτηριστικό καδράρισμα πίσω από τα κάγκελα, πότε του προαύλιου της φυλακής και πότε της γύρω πόλης, εκφράζει τη βαναυσότητα του εγκλεισμού. Η διακριτική κινηματογράφηση του Κουτσιαμπασάκου αναδεικνύει χώρους και ξεχασμένα αντικείμενα-μαρτυρίες, σε διάσπαρτα κοντινά πλάνα, ως κινηματογραφημένα στιγμιότυπα με διαφορετικούς φωτισμούς υπό βροχή, χιόνι και ήλιο, τυλιγμένα στη μελαγχολική ατμόσφαιρα της αποσπασματικής στο ντοκιμαντέρ μουσικής του Βαγγέλη Φάμπα, για χρόνια συνεργάτη του σκηνοθέτη, που συνδυάζει το βραχνό ηχόχρωμα του νέι, με ενορχήστρωση βασισμένη σε έγχορδα, όπου βιόλες, βιόλα ντα γκάμπα και κοντραμπάσο υπογραμμίζουν την ευαίσθητη προσέγγιση ενός σκηνοθέτη που έχει σπουδάσει στο Πανρωσικό Κρατικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου της Μόσχας (VGIK), με ταινίες, ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικές σειρές στο ενεργητικό του και με παράλληλη εκπαιδευτική εμπειρία ως καθηγητής υποκριτικής σε δραματικές σχολές και πανεπιστημιακά τμήματα.
Στη θερμή κουβέντα κατά τη συνάντησή μας, ο Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος έδωσε τη δική του διάσταση για το αξιόλογο πόνημά του.
Τι σας προσείλκυσε στις φυλακές Τρικάλων και πού αποσκοπούσατε;
Κατάγομαι από τα Τρίκαλα και το κτίριο της παλιάς φυλακής, στο κέντρο της πόλης, ήταν ενταγμένο στην καθημερινότητά μας, ενώ υπήρχε οπτική επαφή και με τους κρατούμενους. Μια προσωπική μου ανάμνηση, που έχω συμπεριλάβει ως εικόνα και στο ντοκιμαντέρ, ήταν η παρακολούθηση της περιφοράς του Επιταφίου από τους κρεμασμένους στα παράθυρα κρατούμενους, με αναμμένες λαμπάδες. Μετά το κλείσιμο της φυλακής και πριν ξεκινήσει η διαδικασία ριζικής αναμόρφωσης, με την αλλαγή χρήσης του κτιρίου, αποφασίσαμε με τους συνεργάτες μου να κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ με το βιογραφικό πορτρέτο της. Τα γυρίσματα ξεκίνησαν το 2011 και ολοκληρώθηκαν το 2016, λόγω της αναπάντεχης ανακάλυψης οθωμανικών λουτρών του 16ου αιώνα, στους ίδιους τους τοίχους της φυλακής, που θελήσαμε να απαθανατίσουμε.
Βασικός στόχος του ντοκιμαντέρ ήταν να προκαλέσει ερωτήματα και συζητήσεις γύρω από τη διαχείριση της ιστορικής μνήμης. Μέσα από την οπτική του εγκλεισμού, κατά τη διάρκεια των εκατόν είκοσι χρόνων λειτουργίας της φυλακής, διαδραματίστηκε τμήμα της νεότερης ιστορίας μας. Ο χώρος, ως φυλακή, τι ρόλο παίζει στη νέα χρήση του κτιρίου; Δεν θα έπρεπε να διατηρήσει ισότιμη θέση με τις υπόλοιπες χρήσεις ως κέντρο έρευνας, αρχαιολογικό μνημείο, ή ως μουσείο Τσιτσάνη; Η απάντηση απ’ ό,τι φαίνεται, δόθηκε.
Τι υποδηλώνει ο τίτλος του ντοκιμαντέρ;
Σε «σιωπηλό μάρτυρα» μετατρέπεται η ίδια η παλιά φυλακή, παρακολουθώντας την ιστορία της νεότερης Ελλάδας, με όσα διαδραματίζονται μέσα στους τέσσερις τοίχους της. Ένας σιωπηλός μάρτυρας, που το ντοκιμαντέρ του δίνει φωνή.
Στο ντοκιμαντέρ δίνεται πολιτική διάσταση με τις μαρτυρίες και των δύο γενιών πολιτικών κρατουμένων, τόσο του Αλκιβιάδη Ζαμπακά (1927-2015), αντιστασιακού αγωνιστή επί εμφυλίου, όσο και του Θανάση Αθανασίου, αντιδικτατορικού αγωνιστή επί χούντας.
Στα μέρη καταγωγής μου γράφτηκε το τελευταίο κομμάτι του Εμφυλίου. Υπάρχουν νωπές ακόμα μνήμες και αφηγήσεις. Το κομμάτι των πολιτικών κρατουμένων αποτελεί μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Στις φυλακές Τρικάλων υπήρξαν πολιτικοί κρατούμενοι επί εποχής του ιδιώνυμου, τη δεκαετία του ’20 επί Βενιζέλου, αλλά και αργότερα, γιατί αυτή η φυλακή εξυπηρετούσε την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας, που αποτέλεσε κέντρο του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και του Εμφυλίου. Υπάρχει βέβαια και δεύτερη γενιά πολιτικών κρατουμένων, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Ήθελα να διερευνήσω τον τρόπο που αντιμετώπισαν τη φυλακή αυτές οι δύο γενιές. Με συγκίνηση παρατηρούμε ότι η πρώτη γενιά πολιτικών κρατουμένων, που έμειναν στις φυλακές ολόκληρη τη δεκαετία του ’40 και του ’50, εφηύραν τρόπους να οργανώσουν δίκτυα αλληλοβοήθειας και αυτομόρφωσης. Αυτή η παράδοση μεταλαμπαδεύεται και στην επόμενη γενιά πολιτικών κρατουμένων, επί χούντας. Τότε η φυλακή αξιοποιήθηκε ξανά ως χώρος πνευματικής αναζήτησης και καλλιέργειας.
Καθένας απ’ τους πρωταγωνιστές του ντοκιμαντέρ ξεναγεί μέσα από το δικό του πρίσμα στον ίδιο χώρο, σύμφωνα με τα δικά του βιώματα. Πώς επιτεύχθηκε αυτή η πολυδιάστατη οπτική;
Χρησιμοποίησα την αφηγηματική τεχνική της παραλληλίας, με στόχο να αποκαλύψω αυτό το παλίμψηστο μνήμης της φυλακής, με διαφορετικές οπτικές γωνίες, σε διαφορετικές περιόδους, αλλά και διαφορετικές στάσεις απέναντι σ’ αυτό που κινηματογραφούσαμε, ώστε να τεθεί ο θεατής σε διαδικασία εγρήγορσης και αφύπνισης, για να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα.
Τόσο το τελευταίο, όσο και τα δύο προηγούμενα ντοκιμαντέρ σας (Ο Μανάβης – 2013, Ηθοποιοί: ημερολόγιο σπουδής – 2014) χαρακτηρίζονται από την αποτύπωση της χρονικής και μορφολογικής εξέλιξης σε πρόσωπα και χώρους, μέσα από τις διαφορετικές εποχές και καταστάσεις, κατά τη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου. Σε τι αποσκοπεί αυτή η χωροχρονική σκοπιά στο έργο σας;
Η παρακολούθηση σε βάθος χρόνου υπαγορεύεται από το ίδιο το θέμα. Στα τρία τελευταία ντοκιμαντέρ μου ήταν τα θέματα που απαιτούσαν περαιτέρω εμβάθυνση σε παρατεταμένη χρονική διάρκεια, ώστε να αποκαλυφθεί η αλήθεια τους. Δεν είναι βέβαια βιώσιμη πρακτική και νιώθω «άτυχος», γιατί εκτός του ότι ρισκάρω, απαιτείται κουράγιο, υπομονή και πολλή προσπάθεια, για αρκετά χρόνια. Από την άλλη, σε αποζημιώνει η παρακολούθηση μιας εξελικτικής διαδικασίας, ενώ συχνά βρίσκεσαι μάρτυρας απροσδόκητων ανατροπών που μόνο στις ταινίες γίνονται, όπως στην περίπτωση της φυλακής Τρικάλων, που είχα την τύχη να βρίσκομαι εκεί την κατάλληλη ώρα, να τις καταγράψω.
Τελευταία μυθοπλασία σας υπήρξε Ο γιος του φύλακα – 2006, ωστόσο το επίκεντρό σας μονοπωλούν τα ντοκιμαντέρ.
Ντοκιμαντέρ και μυθοπλασία τα θεωρώ ισότιμα. Εξαρτάται κάθε φορά από το θέμα. Στο ντοκιμαντέρ στράφηκα τυχαία, σε σχέση με τις ραγδαίες εξελίξεις, τα τελευταία χρόνια, που φέρνουν τα πάνω-κάτω. Έχω σκηνοθετήσει και τηλεοπτικές σειρές, τώρα κάνω μια σειρά ντοκιμαντέρ στην ΕΡΤ, ενώ ετοιμάζομαι να ξεκινήσω και μια μυθοπλασία μεγάλου μήκους.
Info
Το ντοκιμαντέρ Σιωπηλός Μάρτυρας θα προβάλλεται από 28/1/2017 αποκλειστικά στον Δαναό, Κηφισίας 109 (μετρό Πανόρμου). Το Σάββατο 28/1, στις 16:00 θα υπάρξει παρουσίαση και συζήτηση με τον ιστορικό Αντώνη Λιάκο (Πανεπιστήμιο Αθηνών) και τον Ορέστη Ανδρεαδάκη, Διευθυντή Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, ενώ την Κυριακή 29/1/2017, την ίδια ώρα, με την ιστορικό Δήμητρα Λαμπροπούλου (Πανεπιστήμιο Αθηνών) και τον Αρχιτέκτονα Τάση Παπαϊωάννου (Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ).
