Ένα σημαντικό βιβλίο από τις Εκδόσεις Καστανιώτη
του Κώστα Στοφόρου
Τελειώσανε τα λόγια και τ’ αστεία.
Ολούθε τρίζει η σάπια πολιτεία,
Κάνει νερά και γέρνει το καράβι.
δεν το σώζουν του φασισμού οι μπράβοι.
Κώστας Βάρναλης,
Η ώρα φτάνει, Ριζοσπάστης, 14/1/1936
Δευτέρα, 16 Δεκεμβρίου 1974. Η ΕΣΗΕΑ έχει οργανώσει τιμητική εκδήλωση για τον Κώστα Βάρναλη. Λίγες μέρες νωρίτερα ο ποιητής είχε εισαχθεί, επειγόντως, στη Γενική Κλινική Αθηνών. Αν και πήρε εξιτήριο το πρωί της 16ης Δεκεμβρίου, δεν ήταν σε θέση να παραστεί στην εκδήλωση. Αντιπροσωπεία της ΕΣΗΕΑ τον επισκέπτεται στο σπίτι του για να του επιδώσει το τιμητικό μετάλλιο. Αφού φεύγουν, ο Βάρναλης περνά νέα κρίση και αργά το βράδυ εισάγεται και πάλι στο νοσοκομείο, όπου θα αφήσει την τελευταία του πνοή.Η κηδεία του στις 18 Δεκεμβρίου στο Α’ Νεκροταφείο θα συγκεντρώσει τεράστιο πλήθος κόσμου…
Σαράντα χρόνια μετά, θυμάμαι ακόμη την εικόνα του γερασμένου ποιητή στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων. Του συγγραφέα που οι Δικτάτορες και ο Πεζός Λόγος στάθηκαν βιβλία πολιτικής αφύπνισης για εμάς που περνούσαμε τα πρώτα χρόνια της εφηβείας μας μέσα στη δικτατορία.
Σήμερα, σαράντα χρόνια αργότερα, ο λόγος του Κώστα Βάρναλη εξακολουθεί να αφυπνίζει. Το ανέβασμα της Αληθινής απολογίας του Σωκράτη ήταν και φέτος ένα πολιτικό και πολιτιστικό γεγονός.
Καθώς το ενδιαφέρον για το έργο του αναζωπυρώνεται, σημαντικά βιβλία έρχονται να προσθέσουν σημαντικές ψηφίδες στο πορτρέτο του, αλλά και να βοηθήσουν τη μνήμη να παραμείνει ζωντανή.
Ένα τέτοιο βιβλίο είναι το Άι-Στράτης-Θυμήματα εξορίας, του Κώστα Βάρναλη, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καστανιώτη. Πρόκειται για μια εξαιρετική δουλειά του Ηρακλή Κακαβάνη ο οποίος έχει επιμεληθεί το βιβλίο, έχει πραγματοποιήσει σημαντική έρευνα σε πηγές και αρχεία και έχει κάνει και τον σχολιασμό.
Στον Άι Στράτη
«…Επιτρέπεται εις τους επί της Δικαιοσύνης και Εσωτερικών υπουργούς, όπως διά κοινής αποφάσεώς των, προτάσει των οικείων αστυνομικών αρχών ή και αυτεπαγγέλτως, διατάσσωσι την εκτόπισιν παντός προσώπου, αποπειρωμένου δι’ έργων ή λόγων ή δια συμβολικών και εικονικών παραστάσεων ή διαπαντός άλλου τρόπου να προκαλέσει διατάραξιν της δημοσίας τάξεως και ασφαλείας και της ησυχίας της χώρας ή και διέγερσιν των πολιτών αμέσως ή εμμέσως εις στάσιν ή ανυπακοή προς τα δημοσίας αρχάς και τους νόμους του κράτους…» (Νομοθετικό διάταγμα περί των εκτοπίσεων)
Προσέξτε τον ανατριχιαστικό λόγο της εξουσίας, σε ένα διάταγμα που οδήγησε στην εξορία εκατοντάδες κι αργότερα χιλιάδες αγωνιστές.
Ο Κώστας Βάρναλης, μαζί με τον Δημήτρη Γληνό και άλλους διανοούμενους, θα εκτοπιστεί, βάσει αυτού του διατάγματος, στον Άι Στράτη από τον Οκτώβριο μέχρι τον Δεκέμβριο του 1935, οπότε θα αρχίσει σταδιακά να δίνεται αμνηστία -αν και σε ένα μικρό ποσοστό των εξόριστων- παρά τις περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις του βασιλιά, ο οποίος επέστρεψε με το νόθο δημοψήφισμα του Κονδύλη.
Ο Βάρναλης αμέσως μόλις γυρίζει από την εξορία αρχίζει να γράφει σε συνέχειες τις εμπειρίες του στην εφημερίδα Ανεξάρτητος. Το σύνολο αυτών των δημοσιευμάτων περιλαμβάνονται στο βιβλίο.
Η συνεργασία του με τη συγκεκριμένη εφημερίδα θα διακοπεί απότομα, όταν ο εκδότης της Δ. Πουρνάρας έρχεται σε ρήξη με το ΚΚΕ και ο Βάρναλης θεωρεί υποχρέωσή του να αποχωρήσει. Η σειρά των δημοσιευμάτων σταματά απότομα, πριν ολοκληρωθεί.
Στη συνέχεια ο Βάρναλης θα γράψει τρία άρθρα στον Ριζοσπάστη. Τα κείμενα αυτά, πέρα από το κλίμα του τόπου εξορίας που μεταφέρουν, έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, καθώς ο ποιητής αναλύει τη θέση του για τον «σοσιαλιστικό ρεαλισμό», ενώ γράφει ένα πολύ διεισδυτικό και υπό ανήσυχη οπτική κείμενο για τον Ίωνα Δραγούμη.
Το βιβλίο συμπληρώνεται με μαρτυρίες συνεξορίστων του, ενώ από τα πιο συγκινητικά κομμάτια των Ενθυμημάτων είναι οι επιστολές που ανταλλάσσει με τη σύζυγό του, Δώρα Μοάτσου, εκείνη την περίοδο, αλλά και επιστολές φίλων και ανθρώπων που συμπαραστέκονται τόσο στον ποιητή, όσο και στη σύζυγό του.
Έτσι, έχουμε τη σπάνια δυνατότητα να δούμε και να συγκρίνουμε τι είναι αυτό που παρουσιάζει ένας στρατευμένος διανοούμενος ως δημόσια εικόνα και σε ποια αντιστοιχία βρίσκεται με την προσωπική του ζωή. Με τις μύχιες σκέψεις που μοιράζεται με τους αγαπημένους του.
Ποιήματα και άλλα…
Στο τρίτο μέρος του βιβλίου διαβάζουμε τα ποιήματα της εξορίας, αλλά και για τις αλλαγές και τις διορθώσεις που υπήρξαν στο πέρασμα του χρόνου. Παρατίθεται και το ποίημα Στην εξορία που περιγράφει την εμπειρία του και δημοσιεύτηκε στην Επιθεώρηση Τέχνης το 1964:
«…Τυχερέ, κείνο τα’ άθλιο δειλινό
Σε δέσαν με το Δάσκαλο Γληνό…»
Στα ποιήματα, τα άρθρα και στα γράμματά του, πέρα από τη σκληρή περιπέτειά του, είναι έντονη η συνεχής υπογράμμιση του Παιδευτικού χαρακτήρα της εξορίας για έναν διανοούμενο. Νιώθει ότι βρίσκεται για πρώτη φορά πραγματικά κοντά στους προλετάριους. Περιγράφει με μοναδικό τρόπο τη ζωή στο νησί, τόσο για τους εξόριστους, όσο και για τους ντόπιους, δείχνοντάς μας πώς η προσωπική εμπειρία μπορεί να γίνει ένα υποδειγματικό ρεπορτάζ. Τονίζει ιδιαιτέρως τη σημασία της «κολλεχτιβίστικης ζωής», που -όπως γράφει- «κατορθώνει δύο αντίθετα αποτελέσματα στην ψυχολογία και στο χαρακτήρα των συντρόφων. Από τη μια μεριά περιορίζει και κόβει τα πιο αντικοινωνικά τους κουσούρια: τους στρογγυλαίνει. Κι από την άλλη αναδείχνει όλες τους τις ικανότητες στον ανώτερο βαθμό και προ πάντων στην αγωνιστική τους αξία κι έτσι τους διαφοροποιεί…».
Γράφει για τη σημαντική μορφωτική και πολιτιστική δουλειά και καταλήγει ότι η «κολλεχτιβίστικη ζωή στα νησιά είναι μια μικρογραφία σοσιαλιστικού κράτους».
Στο παράρτημα της έκδοσης διαβάζουμε τις διαμαρτυρίες Ελλήνων και ξένων διανοουμένων, συνεντεύξεις, δημοσιεύματα εφημερίδων, βιογραφικά των πρωταγωνιστών αλλά και για τα γεγονότα που οδήγησαν στην αποχώρησή του από τον Ανεξάρτητο.
Κατατοπιστικό είναι και το Χρονολόγιο της ζωής του Βάρναλη, ενώ και το υλικό που εικονογραφεί το βιβλίο είναι επιλεγμένο με προσοχή και πραγματικά συνοδεύει τα γραπτά μεταφέροντάς μας στο κλίμα της εποχής…
Η μοναδική ένσταση που θα μπορούσε να έχει κανείς για την εξαιρετική δουλειά που έχει γίνει, αφορά ακριβώς το θέμα της αποχώρησης του ποιητή από τον Ανεξάρτητο. Η επίσημη, «κομματική» θεώρηση των γεγονότων αδικεί την υπόλοιπη τεκμηριωμένη εργασία που έχει γίνει. Η αβασάνιστη αποδοχή δηλώσεων του ΚΚΕ περί «εφημερίδας-φωλιάς των φαλτσετοφόρων και των χαφιέδων Γιωτόπουλων, Πουλιόπουλων κ.ά.» μας θυμίζει τις σκοτεινές εποχές της ιστορίας της Αριστεράς. Το πορτρέτο του εκδότη του Ανεξάρτητου, Δ. Πουρνάρα, φοβάμαι ότι ανταποκρίνεται μόνο στην «κομματική» πραγματικότητα, αν μάλιστα αναλογιστούμε ότι η εφημερίδα του -σε δύσκολους καιρούς- δημοσίευσε κείμενα του Βάρναλη για τον Άι Στράτη. Η αποχώρηση του ποιητή -που προφανώς δεν θέλησε να έρθει σε αντίθεσή με το κόμμα- θα άξιζε ίσως περεταίρω διερεύνηση…
Ωστόσο, οι απόψεις παρατίθενται κι ο κάθε αναγνώστης έχει την υποχρέωση να ψάξει και να ανακαλύψει πού βρίσκεται η αλήθεια…
