Αψηφώντας την καταστολή, δεκάδες χιλιάδες Αιγύπτιοι διαδηλώνουν σχεδόν καθημερινά από τον προηγούμενο μήνα ενάντια στην «παραχώρηση» δύο αιγυπτιακών νησιών στη Σαουδική Αραβία από το καθεστώς του στρατηγού αλ-Σίσι.
Του Σωτήρη Ρούσσου *
Η πρόσφατη συντριβή του αιγυπτιακού αεροπλάνου αποτελεί έναν ακόμη κρίκο σε μια αλυσίδα γεγονότων που απειλούν τη σταθερότητα του καθεστώτος Σίσι. Ακόμη και αν δεν πρόκειται για τρομοκρατική ενέργεια (όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές υπήρχαν μόνον υποψίες για κάτι τέτοιο), η τραγική αυτή εξέλιξη έρχεται να προστεθεί στα άλλα ζητήματα που ταλανίζουν την κυβέρνηση του Καΐρου. Μέσα στους τελευταίους μήνες έχουμε σαράντα μεγάλες φωτιές σε αστικά κέντρα, είκοσι από αυτές στο ίδιο το Κάιρο πριν από περίπου μία εβδομάδα, τη δημόσια πια κριτική που γίνεται από το εσωτερικό του καθεστώτος για αναξιοκρατία, τη στυγερή δολοφονία του Ιταλού υποψήφιου διδάκτορα από κρατικούς ή παρακρατικούς μηχανισμούς, τη ραγδαία επιδείνωση της οικονομίας με την πτώση του τουρισμού και την υποτίμηση της αιγυπτιακής λίρας, παρά τις σαουδαραβικές ενέσεις ρευστότητας, και βέβαια την κατάρριψη του ρωσικού αεροπλάνου και την αδυναμία να εξουδετερωθούν οι τζιχαντιστές στο Σινά.
Ο στρατηγός Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι προσπάθησε και προσπαθεί να αντλήσει νομιμοποίηση από τη νασερική «κολυμβήθρα του Σιλωάμ», εμφανιζόμενος ως συνεχιστής και θεματοφύλακας των ιδεών της νασερικής επανάστασης. Σε αυτό τον βοηθά και η ουσιαστική ανυπαρξία αντιπολίτευσης, που δεν οφείλεται μόνο στην ανελέητη καταστολή κάθε αντιπολιτευτικής κίνησης. Οφείλεται κυρίως στη στρατηγική ιδεολογική ήττα όλων των πτερύγων της αντιπολίτευσης. Οι Ισλαμιστές επέλεξαν στην αρχή να συμμαχήσουν με το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο με σκοπό να πάρουν την εξουσία και να «στριμώξουν» την υπόλοιπη αντιπολίτευση, αντί να συμμαχήσουν μαζί της. Όταν έφτασε ο καιρός της σύγκρουσης με το στρατό έμειναν χωρίς συμμάχους να σηκώνουν το λάβαρο του Ισλάμ, και αποκόπηκαν από τα πλατιά λαϊκά στρώματα. Η μη ισλαμιστική αντιπολίτευση συμμάχησε με το στρατό και ουσιαστικά στήριξε το πραξικόπημα, για να βρεθεί τελικά «δεμένη» από αυτό. Τέλος, η επαναστατική αριστερά, παρότι πρωταγωνιστική στους δρόμους, δεν πάλεψε για την πολιτική ηγεμονία και τελικά βρέθηκε να ακολουθεί τη μη ισλαμιστική αντιπολίτευση και να υποστηρίζει έμμεσα το πραξικόπημα.
Επιταχυνόμενη απονομιμοποίηση του αλ-Σίσι
Παρά την αποδυνάμωση της αντιπολίτευσης, όμως, ο αλ-Σίσι απέχει πολύ από το να νομιμοποιηθεί ως συνεχιστής της νασερικής παράδοσης. Πρώτον, ο ίδιος δεν ανήκει βιολογικά ούτε καν στη νεότερη σειρά της επαναστατικής γενιάς, όπως για παράδειγμα ανήκε ο Μουμπάρακ. Δεύτερον, δεν έχει να επιδείξει αντιιμπεριαλιστικά και πατριωτικά επιτεύγματα. Ο Νάσερ δεν θα δεχόταν ποτέ την σαουδαραβική επιτροπεία, πολλώ δε μάλλον την παραχώρηση της κυριαρχίας των δύο νησιών στρατηγικής σημασίας στην Ερυθρά Θάλασσα στο σαουδαραβικό βασίλειο – το οποίο ο νασερισμός θεωρούσε ως τον πλέον αντιδραστικό παράγοντα στην περιοχή, και έναν από τους βασικούς εχθρούς της αραβικής ενότητας.
Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που οι πρώτες άξιες λόγου διαδηλώσεις διαμαρτυρίας εναντίον της κυβέρνησης αλ-Σίσι έγιναν στις 25 Απριλίου με αφορμή την παραχώρηση της κυριαρχίας, ουσιαστικά την πώληση έναντι αδρής οικονομικής ενίσχυσης, των αιγυπτιακών νησιών Τιράν και Σαναφίρ στη Σαουδική Αραβία. Ας μην ξεχνάμε ότι το σύνθημα «Καράμα», δηλαδή «Αξιοπρέπεια», ήταν κεντρικό σε όλες τις αραβικές εξεγέρσεις. Και η πώληση μέρους της εθνικής κυριαρχίας είναι και ξεπούλημα της εθνικής αξιοπρέπειας. Επίσης, η συνεργασία με το Ισραήλ για τον αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας δεν προωθεί την εικόνα του θεματοφύλακα του αιγυπτιακού εθνικισμού.
Οι διαδηλώσεις αυτές μπορούν να έχουν συνέχεια αν συνδυαστούν με την επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης και τη διογκούμενη δυσαρέσκεια μεσαίων στρωμάτων από την όλο και πιο ληστρική διαχείριση της οικονομίας από το καθεστώς αλ-Σίσι. Στις 29 Νοεμβρίου του 2015 ο αλ-Σίσι με διάταγμά του επέτρεψε στην Κτηματική Εταιρεία των Ενόπλων Δυνάμεων να συστήνει εταιρείες σε όλους τους τομείς για να εκμεταλλεύεται τους πόρους της, είτε αυτοδυνάμως είτε με τη συμμετοχή αιγυπτιακών και ξένων κεφαλαίων. Αυτό βέβαια δεν είναι κάτι νέο, αφού ο αιγυπτιακός στρατός ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος της οικονομίας.
Σε αυτήν την περίπτωση όμως οι νέες δραστηριότητες της Κτηματικής Εταιρείας των Ενόπλων Δυνάμεων συγκρούονται και ανταγωνίζονται με τα συμφέροντα άλλων εταιρειών που ανήκουν στο στρατό ή ελέγχονται απ’ αυτόν. Όπως περιγράφει ο διακεκριμένος αναλυτής Γεζίντ Σαγίχ, οι χιλιάδες στρατιωτικοί εν αποστρατεία έχουν σημαντικά συμφέροντα σε κρατικές εταιρείες χαρτοφυλακίου και τις θυγατρικές τους. Αλλά συχνά ομαδοποιούνται σε διαφορετικές ομάδες και ανταγωνιστικά δίκτυα, ανάλογα με την τάξη αποφοίτησης τους από τις στρατιωτικές σχολές, το σώμα στο οποίο υπηρέτησαν και τις κλίκες τις οποίες συγκρότησαν. Η ύπαρξη διαφορετικών ανταγωνιστικών στρατιωτικών ομάδων συμφερόντων μπορεί τώρα να επεκταθεί στις νέες επιχειρήσεις.
Προσπάθειες αντιδραστικής σταθεροποίησης
Θα είναι πολύ δύσκολο για τον αλ-Σίσι να ισορροπήσει ανάμεσα στα ανταγωνιστικά αυτά συμφέροντα, χωρίς μάλιστα το χάρισμα ενός Νάσερ, τη στρατιωτική επιτυχία ενός Σαντάτ και την υποστήριξη μιας πανίσχυρης γενιάς στρατιωτικών όπως αυτή που απολάμβανε ο Μουμπάρακ. Γι’ αυτό αναμένεται μια προσπάθεια δημιουργίας ενός σκληρού εσωτερικού πυρήνα αφοσιωμένου στον αρχηγό, είτε λόγω συγγενικών δεσμών είτε μέσω στρατιωτικής κλίκας του παρελθόντος.
Σ’ αυτήν την απόπειρα, κρίσιμο ρόλο θα παίξει και η στήριξη της Σαουδικής Αραβίας προς το καθεστώς. Η Αίγυπτος αποτελεί ένα σημαντικό σύμμαχο στην προσπάθεια της σαουδαραβικής μοναρχίας να παίξει το ρόλο του προστάτη των Σουνιτών, αφού ελέγχει τη γεωπολιτικά κρίσιμη Διώρυγα του Σουέζ. Ο αιγυπτιακός στρατός και το διπλωματικό κύρος του Καΐρου, αν και αποτελούν σκιά της παλαιότερης ισχύος τους, παραμένουν πολύ σημαντικές παράμετροι στη λήψη αποφάσεων για τη Μέση Ανατολή. Έτσι, στόχος της Σαουδικής Αραβίας είναι να δημιουργήσει μια συμμαχία που θα περιλαμβάνει και την Τουρκία, και γι’ αυτό προσπαθεί να πείσει τον αλ-Σίσι να βελτιώσει τις σχέσεις του με την Άγκυρα. Όσο μεγαλύτερη είναι η οικονομική εξάρτηση του αιγυπτιακού καθεστώτος, τόσο πιο «πειστικά» θα είναι τα σαουδαραβικά επιχειρήματα.
Υπό τις παραπάνω συνθήκες η οικονομία, οι ενδο-στρατιωτικοί οικονομικοί και πολιτικοί ανταγωνισμοί και βέβαια η στήριξη της Σαουδικής Αραβίας θα είναι τα στοιχεία που θα κρίνουν τη σταθερότητα του καθεστώτος αλ-Σίσι. Υπάρχει βέβαια και ο λαϊκός παράγοντας, που έχει την εμπειρία της εξέγερσης, αλλά θα χρειαστεί πολύ χρόνο και συστηματική πολιτική και ιδεολογική προετοιμασία για να συνεχίσει στο δρόμο που άνοιξε η 25η Απριλίου.
* Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών, www.cemmis.edu.gr
