Στις αίθουσες το Paterson, η νέα ταινία του Τζιμ Τζάρμους
της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Απ’ τους τελευταίους μιας γενιάς ανεξάρτητων σκηνοθετών, πιστών στο όραμά τους, ο 64χρονος Τζιμ Τζάρμους, εμμένοντας στην αισιοξία της προηγούμενης ταινίας του Μόνο οι εραστές μένουν ζωντανοί (2013), δημιουργεί άλλο ένα πολυεπίπεδο, παρότι φαινομενικά απλό, κινηματογραφικό δοκίμιο, με την ταινία Paterson, πάνω στην ποίηση της καθημερινότητας και του έρωτα, στη συζυγική του νοικοκυρεμένη διάσταση.
Ένας εσωστρεφής οδηγός λεωφορείου, ονόματι Πάτερσον (Άνταμ Ντράιβερ), που ζει στην πόλη Πάτερσον του Νιου Τζέρσεϊ μαζί με την όμορφη σύντροφό του Λόρα (Κολτσιφτέχ Φαραχανί), μεταπλάθει την κοινότοπη ρουτίνα του σε φλογερή ποίηση, με στίχους που σκαρφίζεται στο μυστικό του σημειωματάριο. Περιορισμένη αντιθέτως στο σπίτι, η Λόρα παρουσιάζεται εξαιρετικά δημιουργική, ζωγραφίζοντας διαρκώς με ένα πινέλο ασπρόμαυρα μοτίβα, από το πάτωμα, τις κουρτίνες και τον καναπέ, μέχρι τα κέικ που ψήνει.
Οι λεπτομέρειες καθημερινών εικόνων, όπως ένα κοινότοπο κουτί σπίρτα, πηγή έμπνευσης των στίχων που απαγγέλλει εκτός κάδρου ο πρωταγωνιστής, υπερτονίζονται μέσα από γκρο πλάνα, ανάγοντας την Ποίηση σε πρωταρχικό σημαινόμενο της ταινίας. Η παράλληλη αναγραφή στην οθόνη των επαναλαμβανόμενων λέξεων, με διαφορετικούς συνδυασμούς, μέχρι να επιτευχθεί η συγκεκριμένη συντακτική αλληλουχία που ικανοποιεί νοηματικά και ακουστικά τις απαιτήσεις του ποιητή, αναδεικνύει τον μετασχηματισμό καθημερινών βιωμάτων σε ποίηση, οπτικοποιώντας μέσα από σκηνοθετικές συμβάσεις την ποιητική διαδικασία εν τη γενέσει της.
Επιμένοντας να βλέπει το σινεμά ως τέχνη και όχι ως επικερδή βιομηχανία ψυχαγωγίας που χειραγωγεί συνειδήσεις, ο υποψιασμένος και ρομαντικός Τζάρμους μοιράζεται απλόχερα με το κοινό, όσα απεκόμισε αναζητώντας έμπνευση στις αιωνόβιες δεξαμενές μιας ξεχασμένης Γνώσης και Τέχνης. Χάρη σ’ αυτόν επανήλθε στο προσκήνιο τόσο η θλιμμένη πεντατονική τζαζ του Αιθίοπα Μουλάτου Αστάτκε, όσο και η μνήμη του Σέρβου Νικόλα Τέσλα, εφευρέτη του εναλλασσόμενου ρεύματος. Στο Paterson, ο Τζάρμους επαναφέρει στη συλλογική μνήμη τον ξεχασμένο μοντερνιστή ποιητή Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς (1883-1963), που επηρέασε τους μπίτνικ της μεταπολεμικής Αμερικής, εστιάζοντας στις ζωές απλών ανθρώπων, μέσα από τους ρυθμούς του καθημερινού λόγου. Ο πορτορικανικής καταγωγής Ουίλιαμς, του οποίου τα βαθυστόχαστα στιχάκια ακούγονται διάσπαρτα στην ταινία, ήταν γιατρός τη μέρα στο Νιου Τζέρσεϊ και ακούραστος στιχοπλάστης τη νύχτα.
Σε μια εγκιβωτισμένη εξελισσόμενη δομή επιχειρείται το παράλληλο πορτρέτο μιας πόλης μεγάλων ποιητών, μέσα από έναν ήρωα που φέρει το όνομά της και εμπνέεται από την ιστορία της και τη γυναίκα της ζωής του, δραπετεύοντας από τα δεσμά της καθημερινότητας, με όχημα την ποίηση. Η ταινία παρακολουθεί τον διαχωρισμό των ημερών της εβδομάδας, με σχολαστική αναγραφή τους στην οθόνη στην αρχή κάθε μέρας, με πλάνο κάτοψης το τρυφερό ξύπνημα του αγαπημένου ζευγαριού, ως επαναλαμβανόμενο οπτικό μοτίβο, θυμίζοντας το Καφές και Τσιγάρα (2004), που καθιστά αντιληπτή τη χρονική διάρκεια της καθημερινότητας.
Οι διαφορετικές απεικονιστικές εκδοχές των σωμάτων του ζευγαριού στο κάδρο επαναφέρουν το φιλοσοφικό στοχασμό του σκηνοθέτη από την προηγούμενη ταινία, για την αρμονική συνύπαρξη αλληλοσυμπληρούμενων μορφών. Χαρακτηριστικά επαναλαμβανόμενα στιγμιότυπα, όπως η βραδινή βόλτα του Πάτερσον με το κακομαθημένο μπουλντόγκ, που καταλήγει στο μπαρ της γειτονιάς, καταγράφονται σε διαφορετικές ανά ημέρα εκδοχές, θυμίζοντας το χρονικό βρόχο στη Μέρα της Μαρμότας (1993). Εικόνες της πόλης αντανακλώνται στο παρμπρίζ του λεωφορείου, σε μια σχεδόν πειραματική διάφανη αισθητική διπλοτυπίας, με στοιχείο ποιητικής έμπνευσης τις καθημερινές στιχομυθίες των επιβατών.
Σ’ ένα σύστημα προσωπικών συνειρμών του Τζάρμους, αναφέρονται τόσο οι Λου Κοστέλο και Άλεν Γκίνσμπεργκ, ως διασημότητες της πόλης Πάτερσον, αλλά και οι Ιταλοί ποιητές της Αναγέννησης Δάντης και Πετράρχης, ο οποίος αφιέρωνε τα ποιήματά του σε μια Λάουρα, όπως ο Πάτερσον στην Λόρα του, μέχρι τον Ιταλό αναρχικό Γκαετάνο Μπρέσι, που βρέθηκε εκεί τέλη του 19ου αιώνα, επηρεάζοντας το αναρχικό κίνημα στην Αμερική. Στη συνέντευξη τύπου στις Κάννες, όπου πρωτοπαρουσιάστηκε η ταινία, ο Τζάρμους επισήμανε πως η πόλη Πάτερσον υπήρξε σημαντικό κέντρο υφαντουργίας, με ονομαστό απεργιακό κίνημα Ιταλών και Ιρλανδών μεταναστών.
Τα δίδυμα αδέρφια, που ξεφυτρώνουν σε διάφορες ηλικιακές εκδοχές, συμβολίζουν τη φιλοσοφική δομή της συνύπαρξης μέσα από αντιθετικά και ταυτόχρονα συμπληρωματικά σχήματα, όπως πουά-ριγέ, άσπρο-μαύρο, θηλυκό-αρσενικό, αδύναμος-ισχυρός, ντροπαλός-εξωστρεφής, αισιόδοξος-πεσιμιστής, πάντα σε μια εναλλάξ διάταξη που διατέμνει ιδιοσυγκρασίες, ατάκες και αισθητικά μοτίβα, σε ποικίλες εκδοχές.
Δηλωμένος λάτρης βουβών ασπρόμαυρων ταινιών, ο Τζάρμους αναφέρεται στην καλτ ταινία επιστημονικής φαντασίας Το νησί των χαμένων Ψυχών (1932), με τη Γυναίκα-Πάνθηρα να παρουσιάζει εξαιρετική ομοιότητα με την Ιρανή πρωταγωνίστριά του.
Με αδιόρατη ειρωνεία, ο Τζάρμους προβληματίζεται και με το φαινόμενο ενασχόλησης με την καλλιτεχνική δημιουργία, σε διαστάσεις επιδημίας, αφού καθένας που εμπνέεται από την ποίηση φιλοδοξεί να γίνει ποιητής. Η υπαρξιακή διάσταση της ταινίας εντείνεται από την ηλεκτρονική ψυχεδέλεια του συγκροτήματος Squrl, στο οποίο ανήκουν ο ίδιος ο σκηνοθέτης, ο παραγωγός και ο ηχολήπτης του.
Αν στην προηγούμενη ταινία, η διαχρονική διάσταση της Τέχνης και του Έρωτα, μέσα από ένα αρχετυπικό ζευγάρι αιωνόβιων βαμπίρ, απέδιδε το οικουμενικό πρίσμα αναφορών του Τζάρμους, στη νέα του ταινία Paterson, διερευνώνται η καλλιτεχνική δημιουργία στα όρια του πεπερασμένου ανθρώπινου χρόνου και η διαλεκτική γύρω από τον έρωτα ενός κοινότοπου ζευγαριού στην καθημερινότητα, που αποτελεί και το μοναδικό, απτό παρόν της τετριμμένης ανθρώπινης ύπαρξης.
*Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου
INFO:
Η ταινία Paterson κυκλοφορεί από 5/1/2017 στους κινηματογράφους Άστυ, Δαναός, Πτι Παλαί & στο Ολύμπιον στη Θεσσαλονίκη.
