Στο άρθρο παρουσιάζουμε την παρέμβαση της Γαλλίδας διανοούμενης Ιζαμπέλ Γκαρό στην πρόσφατη συζήτηση μεταξύ του αντιπροέδρου της Βολιβίας Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα και Ευρωπαίων διανοούμενων. Η Γκαρό είναι πρόεδρος του εκδοτικού οίκου GEME, που εκδίδει τα έργα των Μαρξ και Ένγκελς στα γαλλικά, και συνδιευθύντρια της επιθεώρησης ContreTemps. Έχει εκδώσει έξι βιβλία, μεταξύ των οποίων το Φουκό, Ντελέζ, Αλτουσέρ και Μαρξ – Η πολιτική στη φιλοσοφία. Εργάζεται διδάσκοντας φιλοσοφία σε Λύκεια. Στο επόμενο φύλλο θα συνεχίσουμε την παρουσίαση αυτού του ιδιαίτερα επίκαιρου και ζωντανού διαλόγου για τις αδυναμίες και τις προοπτικές της ευρωπαϊκής Αριστεράς, δημοσιεύοντας την παρέμβαση του Μισέλ Λεβί.
Η Ιζαμπέλ Γκαρό από την αρχή κιόλας της ομιλίας της τονίζει ότι δεν είναι εύκολη η απάντηση στο ερώτημα που έχει τεθεί: «Ευρωπαϊκή Αριστερά και κοινωνικός μετασχηματισμός: Πού βρισκόμαστε από μαρξιστική σκοπιά;». Η δυσκολία έγκειται, λέει, στο γεγονός ότι αρκετοί από όσους υποστηρίζουν τη ριζοσπαστική Αριστερά στην Ευρώπη δεν θεωρούν δεδομένο ότι κοινωνικός μετασχηματισμός και μαρξισμός είναι συνώνυμες έννοιες – ίσως να μην τις θεωρούν καν συμβατές. Άρα και η ερώτηση αυτή καθαυτή, επισημαίνει η Γκαρό, δεν πρέπει να θεωρείται αυτονόητη.
Προσπαθώντας να εξηγήσει τις αιτίες του διαζυγίου, αναφέρεται στην αποσύνδεση της σχετικής άνθισης του μαρξισμού και της κριτικής σκέψης στη Γαλλία και στην Ευρώπη από την άμεση πολιτική δράση – αποσύνδεση πίσω από την οποία κρύβεται ένας αυξανόμενος σκεπτικισμός σχετικά με τη δυνατότητα ξεπεράσματος του καπιταλισμού. Αποφεύγοντας να πέσει στην απλουστευτική αντίθεση μεταξύ μιας θανατηφόρας γραφειοκρατίας και ενός υγιούς λαϊκού αυθορμητισμού, η Γκαρό τονίζει ότι «η σημερινή κατάσταση απαιτεί να ξανασκεφτούμε συγκεκριμένα τη διαλεκτική του ριζοσπαστισμού και της συμμετοχής, και να εφεύρουμε νέες μορφές γι’ αυτήν».
Άλλος ένας λόγος για το διαζύγιο είναι ότι η κοινωνική και πολιτική αντιπαράθεση, ελλείψει εναλλακτικών σχεδίων που να τα έχουν γεννήσει και αγκαλιάσει οι λαϊκές τάξεις, «είναι πάντα παρούσα αλλά εδώ και δεκαετίες διεξάγεται με την πλάτη μας κολλημένη στον τοίχο, από ήττα σε ήττα». Σύμφωνα με την Γκαρό, όρος για μια αντεπίθεση είναι ακριβώς η οικοδόμηση της χειραφετητικής και προοδευτικής «κοινής λογικής» που προτείνει ο Λινέρα, «η οποία δεν θα φοβάται να επιβεβαιώσει την αντικαπιταλιστική ριζοσπαστικότητά της – συνδυάζοντάς την όμως με εδώ και τώρα αποτελεσματικές κινητοποιήσεις και μετασχηματισμούς». Ακολουθούν εκτενή αποσπάσματα της υπόλοιπης παρέμβασής της:
Μια νέα μορφή ατομικής και συλλογικής διάνοιας
Μου φαίνεται ότι δύο διαστάσεις του μαρξισμού συγκροτούν στοιχεία-κλειδιά για μια σύγχρονη ανασύνθεση της εναλλακτικής Αριστεράς. Η πρώτη αφορά την ανασυγκρότηση μιας λαϊκής πολιτικής και πνευματικής καλλιέργειας, ικανής να οικειοποιείται τις συνεισφορές του μαρξισμού, κι ενός καινοτόμου μαρξισμού, που θα αυτοδιορθώνεται διαρκώς με βάση την άμεση πολιτική δραστηριότητά του. Έτσι καταλαβαίνω την έκφραση της «κοινής λογικής» που χρησιμοποιεί ο Λινέρα. Σ’ αυτό το επίπεδο, μια κεντρική πρόκληση είναι να εξασφαλίσουμε ότι η μαρξιστική έρευνα και σκέψη δεν θα μείνει κλεισμένη στα πανεπιστήμια. Η μορφή του κομματικού διανοούμενου έχει εκλείψει. Επίσης, έχει κακογεράσει η ιδέα που προωθήθηκε στη δεκαετία του ’70, ιδίως από τον Φουκό και τον Ντελέζ, για ένα είδος διανοούμενου που αρνείται να παρέμβει στο πολιτικό πεδίο.
Σ’ εμάς απομένει να εφεύρουμε μια νέα μορφή μιας ατομικής και συλλογικής διάνοιας. Μια τέτοια μορφή αχνοφαίνεται σήμερα σε διάφορους χώρους, αλλά δεν έχει βρει ακόμη το ιδιαίτερο σχήμα της – ένα σχήμα ταυτόχρονα διαρκές και γόνιμο, που θα συνδέει την ανάλυση με την παρέμβαση. Οι καλύτερες μαρξιστικές και εργατικές παραδόσεις είναι σε διαδικασία ανανέωσης μέσα από νέες δημοκρατικές και συλλογικές μορφές που ακόμη τις αναζητούμε, με τρόπο περιθωριακό ίσως αλλά και πεισματάρικο. Αυτό είναι που ψάχνουμε να βρούμε σε μια Ευρώπη όπου κάτι κινείται – από τον ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα και τους Podemos στην Ισπανία ως το Μέτωπο της Αριστεράς εδώ στη Γαλλία.
Ο μαρξισμός δεν είναι μόνο θεωρία
Η δεύτερη διάσταση, που μπορεί να αποδώσει στο μαρξισμό την επικαιρότητά του, βρίσκεται ακριβώς στο πεδίο αυτής καθαυτής της μαρξιστικής καλλιέργειας. Μιας καλλιέργειας που είναι τόσο διαφοροποιημένη ώστε μερικά κλαδιά της να έχουν ξεραθεί, ενώ άλλα είναι ολοζώντανα. Η μαρξιστική παράδοση δεν ανήκει στα αρχεία. Αντίθετα, έχει τη δική της ικανότητα –μεταβλητή στη διάρκεια της ιστορίας– να αρθρώνει στρατηγικά τους αγώνες των ιδεών με τους ταξικούς αγώνες.
Σήμερα, μπροστά στα μάτια μας, ο καπιταλισμός ταλανίζεται από κλασικές και ταυτόχρονα νέες αντιθέσεις, που προκαλούν κοινωνικούς σπασμούς και δίχως προηγούμενο πολιτικές, οικονομικές, ηθικές και πολιτισμικές κρίσεις. Αν είναι σαφές ότι ο μαρξισμός, ξεκινώντας από το έργο του ίδιου του Μαρξ, παρέχει τα απαραίτητα εργαλεία ανάλυσης –σε τέτοιο μάλιστα βαθμό ώστε να το αναγνωρίζουν ακόμη και ορισμένοι από τους αντιπάλους του– πρέπει να κάνουμε εξίσου σαφές ότι η μαρξιστική ανάλυση των κρίσεων είναι αξεχώριστη από την επεξεργασία εναλλακτικών λύσεων. Λύσεων εξ ορισμού επαναστατικών, που όμως δεν θα είναι τέτοιες παρά μόνο αν προέρχονται από τις λαϊκές δυνάμεις.
Η λιποταξία τμήματος της Αριστεράς
Αλλά, μπροστά στη νεοφιλελεύθερη επίθεση, μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας Αριστεράς λιποτάκτησε. Παράτησε μια επιθετική και αυτοκριτική αντίληψη που δένει τις ιδέες με την πραγματικότητα. Χρειάζεται ανάλυση η περίπλοκη αλληλουχία των γεγονότων που ανέδειξε την ένταση της κρίσης και ταυτόχρονα τη διόγκωση μιας αντικομμουνιστικής «αριστερής» διανόησης. […] Η ευρωπαϊκή Αριστερά είναι σήμερα η κληρονόμος της ανικανότητας εκείνης της εποχής να ωθήσει τα κεϋνσιανά ημίμετρα προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού, και μιας θεωρίας που επιχείρησε να μπογιατίσει αυτή την αποτυχία με τα χρώματα «μιας δημιουργικότητας που επιτέλους απελευθερώθηκε από γερασμένα δεσμά».
Πλήθος διανοούμενων και υπεύθυνων στελεχών της Αριστεράς έγιναν ψάλτες μεταλλάξεων που αναλύθηκαν λάθος και χειροκροτήθηκαν βιαστικά, ενώ εγκατέλειπαν την παλιά κριτική της πολιτικής οικονομίας στους νεαρούς λύκους του νεοφιλελευθερισμού, οπαδούς ενός αντικρατισμού διόλου ελευθεριακού. Έτσι, πριν καν αυτού του είδους η «Αριστερά» συνταχθεί με το νεοφιλελευθερισμό, συνέβαλαν στην εδραίωση μιας «κοινής λογικής» που εξαπλώθηκε σαν πυρκαγιά σε έναν κάμπο ξερό, στεγνωμένο από μαρξισμό.
Για μια νέα κοινή κουλτούρα
Κι όμως, αν συνολικά η Ευρώπη μοιάζει σήμερα να είναι σε πολιτικό τέλμα, είναι επίσης πεδίο αποπειρών, σκόρπιων και μειοψηφικών, που δείχνουν ότι δεν χάθηκαν όλα – όχι μόνο σε επίπεδο μνήμης αλλά και σε δυναμική. Γι’ αυτό ακριβώς οι λατινοαμερικάνικες εμπειρίες δεν είναι για εμάς μια εξωτική ιστορία, ένας ακόμη μαγικός ρεαλισμός, αλλά η ανανέωση μιας πολιτικής ελπίδας και μιας διεθνούς δυναμικής. Μια διαδικασία που ανανεώνει τις μορφές της ταξικής πάλης, ξαναφέρνει στην επικαιρότητα το αίτημα της λαϊκής εξουσίας, αντιμετωπίζει θαρρετά το θεσμικό και συνταγματικό ζήτημα. Αυτές οι εμπειρίες, τολμηρές, εφευρετικές, δύσκολες, εμπειρίες ακόμη εύθραυστες που ψηλαφούν ένα νέο δρόμο, αποτελούν για εμάς διδάγματα τα οποία φέρνουν πνοή ρήξης, κουράγιου και εξέγερσης. […]
Μια σύγκλιση όλων των χειραφετητικών αγώνων δεν επιτυγχάνεται βέβαια με διατάγματα. Και το βάρος των συσσωρευμένων ηττών «βαραίνει σαν βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών». Εδώ ακριβώς είναι, όμως, που η πάλη των ιδεών μπορεί να πάρει την πρωτοβουλία, εάν αποσκοπεί να ξαναοικοδομήσει μια κοινή κουλτούρα που θα έχει συνείδηση των ορίων της και θα τρέφεται από τις πράξεις της και από την έμπρακτη κριτική τους. Έτσι, μέσα στην αντιφατική κατάσταση που βιώνουμε, με σφυγμό ασταθή αλλά και παλλόμενη καρδιά, οι προοδευτικοί πρωταγωνιστές της Λατινικής Αμερικής μπορεί να απελπίζονται με την κατάστασή μας, αλλά πρέπει ταυτόχρονα να έχουν συνείδηση των προοπτικών που μοιραζόμαστε και τις οποίες αυτοί μας ανοίγουν.
Μετάφραση-επιμέλεια: Σοφία Χατζηλάμπρου
