Κατ’ αρχήν, να ξεκαθαρίσουμε ότι πλέον οι πιο ουτοπικοί δεν είναι οι αριστεροί σ’ αυτό τον κόσμο. Οι πιο ουτοπικοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι ο καπιταλισμός είναι αθάνατος. Αυτό κι αν είναι ουτοπία. Γιατί τίποτα στη ζωή, στην κοινωνία, στην ιστορία και στη φύση εν γένει, δεν είναι αθάνατο. Κάτι μπορεί να μοιάζει αθάνατο, αλλά ποτέ δεν είναι. Μπορεί να έχει μεγάλη διάρκεια ζωής, μεγαλύτερη από κάτι άλλο, αλλά αθάνατο δεν μπορεί να είναι.
Όσον αφορά το φυσικό κόσμο, αυτό μάλλον έχει γίνει κατανοητό στον 21ο αιώνα. Ξέρουμε το όριο ζωής κάθε ζωντανού οργανισμού, του ανθρώπου και της αρκούδας, της γάτας και του αετού, του ελέφαντα και του μυρμηγκιού. Ξέρουμε όμως, χάρη στην επιστήμη, και το όριο ζωής κάθε στοιχείου της φύσης, των φυτών και των ορυκτών, του σιδήρου, του διαμαντιού και του ουρανίου. Όλα ανεξαιρέτως έχουν όριο ζωής. Όταν το φτάσουν, αναπόφευκτα, είτε πεθαίνουν είτε μετεξελίσσονται σε κάτι άλλο. Μάλιστα, είναι σύνηθες, πολλές φορές να πεθαίνουν ή να μετεξελίσσονται νωρίτερα από το φυσικό τους όριο, εξαιτίας της επίδρασης εξωτερικών παραγόντων. Το διαμάντι έχει μεγάλη διάρκεια ζωής και εξαιρετική σκληρότητα, αλλά αν το κάψεις δεν αφήνει καν ίχνη. Το σίδερο στην υγρασία σκουριάζει και το νερό όταν ανεβαίνει η θερμοκρασία εξατμίζεται. Κ.ο.κ. Αυτά κάποτε αμφισβητούνταν, όλα. Υπήρχαν άνθρωποι που θεωρούνταν αθάνατοι και μερικοί βαφτίζονταν θεοί, υπαρκτοί ή φανταστικοί. Για να υποστηριχθεί αυτό μεταφέρονταν σε άλλο επίπεδο, στην κορυφή ενός βουνού, στον ουρανό, κάτω από τη γη, είτε στο άπειρο. Επίσης, μέχρι πρόσφατα, οι άνθρωποι πίστευαν ότι η γη είναι σαν ένα τηγάνι, ότι το ηλιακό μας σύστημα βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος και άλλα παρόμοια που μερικά άντεξαν εκατομμύρια χρόνια και αποτελούσαν απόλυτη κοινή πεποίθηση.
Κάθε τι στην ώρα του
Το ίδιο συμβαίνει με όλα τα ανθρώπινα συστήματα. Αυτοί που ευνοούνται από την ύπαρξη του ενός ή του άλλου συστήματος, άτομα και ομάδες, πάντοτε ανέπτυσσαν τις ανάλογες θεωρίες που εξυπηρετούσαν την προνομιακή τους κατάσταση. Το καθεστώς της δουλείας είναι από τα μακροβιότερα δημιουργήματα της κοινωνίας. Κράτησε χιλιάδες χρόνια, τουλάχιστον! Προτού φτάσει στο όριο ζωής του, κανένας δεν πίστευε ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με αυτό το σύστημα. Ακόμα και οι πιο φωτεινοί άνθρωποι στις πιο προηγμένες κοινωνίες, όπως η αθηναϊκή δημοκρατία, δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι αυτό το σύστημα, της δουλείας, δεν είναι φυσικό. Γιατί, επί χιλιάδες χρόνια, εθεωρείτο, φυσικό και εκ θεού. Τότε, δύο-και χιλιάδες χρόνια πριν αυτό φτάσει στα όρια ζωής του, δεν ήταν δυνατόν να αντιληφθούν και οι πλέον φωτισμένοι ότι αυτό το σύστημα δεν είναι φυσικό. Η γνώση που προέρχεται από την πρόοδο μιας σειράς παραγόντων, που θα επέτρεπε τη διαφορετική κατανόηση του ζητήματος της δουλείας δεν είχε αποκτηθεί, οπότε κανένας δεν μπορούσε να το συλλάβει, ούτε οι λαμπροί διανοούμενοι της αρχαίας Ελλάδας, της Αιγύπτου ή της Κίνας. Κι όμως, αυτό το σύστημα, της δουλείας, όταν άγγιξε το όριο ζωής του κατέρρευσε και γεννήθηκαν και επικράτησαν νέα συστήματα. Ούτε εύκολα, ούτε ανώδυνα.
Το ίδιο συνέβη με το σύστημα της φεουδαρχίας. Κι αυτό κράτησε πολύ πάνω από χίλια χρόνια. Ποιος πίστευε στον μεσαίωνα ότι υπήρχε άλλη εξουσία από τη μοναρχία; Ποιος πίστευε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τα ίδια δικαιώματα; Ακόμα κι ο Χριστός, υπαρκτός ή επινοημένος, δεν κατάγγειλε ούτε τη δουλεία, ούτε τη μοναρχία, και ούτε υπερασπίστηκε τα ανθρώπινα δικαιώματα με τη σημερινή τους διάσταση. Ούτε αργότερα ο Μωάμεθ. Και βέβαια, ο θεός της Βίβλου όχι μόνο δεν αναγνωρίζει τέτοια δικαιώματα στους ανθρώπους, αλλά τους τιμωρεί κιόλας πάρα πολύ αυστηρά για οποιαδήποτε παρέκκλιση από το καθεστώς της απόλυτης εξάρτησης απ’ αυτόν και κατά προέκταση από το ιερατείο που τον εκπροσωπεί.
Η υπέρμετρη ανάπτυξη των επιστημών, των παραγωγικών δυνάμεων, των μηχανών και των μεταφορών, του εμπορίου και της βιομηχανίας, η συσσώρευση και διάδοση πλούσιας και πολύπλευρης γνώσης, άλλαξαν το σύστημα, άλλαξαν τους όρους ζωής, άλλαξαν τις αντιλήψεις για πάρα πολλά πράγματα που θεωρούνταν επί χιλιάδες χρόνια δεδομένες και αναλλοίωτες. Αλλά, ασφαλώς, όπως μέσα στο παλιό ενυπάρχει το καινούριο, έτσι και μέσα στο καινούριο διασώζεται κάτι από το παλιό.
Ο καπιταλισμός δεν εξαιρείται. Παρ’ όλο που κι αυτός θεοποιήθηκε από τα άτομα και τις ομάδες που ευνοούνται περισσότερο από την εφαρμογή του, όπως στο παρελθόν θεοποιήθηκε η δουλεία, ο δεσποτισμός και η φεουδαρχία, έχει και ο καπιταλισμός το όριο ζωής του. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο καπιταλισμός θα πεθάνει ή θα μετεξελιχθεί ταυτόχρονα σε όλο τον κόσμο κάποια δεδομένη στιγμή. Το καθεστώς δουλείας πέθανε κομμάτι-κομμάτι, ανάλογα με το βαθμό εξέλιξης κάθε κοινωνίας. Ούτε ομοιόμορφα πέθανε, ούτε ταυτόχρονα, ούτε ακαριαία. Στην Αμερική εξακολούθησε να ενυπάρχει ακόμα και στη νεότερη εποχή, μετά το Διαφωτισμό και πέθανε πολύ αργότερα από την Ευρώπη. Διασωζόταν ως κατάλοιπο μιας άλλης ιστορικής περιόδου. Όπως διασώζονται φεουδαρχικά κατάλοιπα σε καπιταλιστικές κοινωνίες σε όλο τον κόσμο.
Τώρα, ζούμε σε μια εποχή που επαληθεύεται ουσιαστικά η ανάλυση του Μαρξ. Ο καπιταλισμός κλονίζεται εκεί που είναι λογικό να κλονίζεται. Στις πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικά κοινωνίες, στις πιο ώριμες, σ’ αυτές που ολοκληρώνουν τον κύκλο τους και γερνάνε. Μια επανάσταση μπορεί να ανατρέψει το καπιταλιστικό σύστημα και σε μια κοινωνία που ο καπιταλισμός δεν είναι αναπτυγμένος και δεν έχει προλάβει να ωριμάσει, γιατί οι άνθρωποι θέλουν να φάνε και να ζήσουνε. Αυτό δεν σημαίνει και το τέλος του καπιταλισμού αύριο το πρωί. Κάτι που αποδείχτηκε από τις επαναστάσεις που ανέτρεψαν καπιταλιστικά καθεστώτα πριν την ώρα τους, στην Αφρική, την Ασία και την Ευρώπη, αλλά τελικά δεν κατάργησαν το καπιταλιστικό σύστημα όποιες μεταβολές κι αν του επέφεραν.
Στη Δύση, ο καπιταλισμός φράκαρε φτάνοντας στην υπερανάπτυξη. Ανέπτυξε τις παραγωγικές δυνάμεις στο έπακρο, ικανοποιώντας και με το παραπάνω τις ανάγκες της κοινωνίας. Όμως, επειδή η κατανομή του πλούτου γίνεται με όλο και μεγαλύτερη ανισότητα και επειδή η συσσώρευση του πλούτου γίνεται όλο και πιο ανεξάρτητα από τις κοινωνικές δομές που στήριξαν τον καπιταλισμό στην ανάπτυξή του, ο καπιταλισμός στη Δύση αυτοδιαλύεται. Κι όσο αυτοδιαλύεται τόσο περισσότερο θα αυτοϋπονομεύεται, γιατί οι μηχανισμοί της εξουσίας είναι τέτοιοι που με αυτοματισμό τείνουν να διαφυλάξουν τα προνόμια και τον πλούτο της μειοψηφίας αντί να εξομαλύνουν τις διαφορές και να τείνουν σε μια νέα πιο αρμονική εσωτερική ισορροπία. Έτσι, ο καπιταλισμός αυτοβυθίζεται. Σαν τον Τιτανικό, που υπέκυψε στην ανωτερότητά του.
Αχνοφαίνεται το μέλλον
Αυτή η βύθιση γίνεται με τον τρόπο που ήδη βιώνουμε, αλλά δεν είμαστε παρά μόνο στην αρχή. Οι ολιγαρχίες προσπαθούν να ρίξουν στη θάλασσα, πρώτα, άρον-άρον, χωρίς σωσίβια, τους υπηκόους, τους πολίτες περιορισμένων δικαιωμάτων για να σωθούν οι ίδιες. Οι μειοψηφίες αντιμετωπίζουν τα δικαιώματα των κοινωνικών πλειοψηφιών σαν εμπόδια, σαν μπάζα, σαν ανεπιθύμητο βάρος, που όταν τα πράγματα δυσκολεύουν το αδειάζουνε. Αλλά έτσι το σύστημα χάνει το έρμα του και την ισορροπία του. Κι αυτό επιτείνει το πρόβλημα, αφού η τρύπα δεν κλείνει και ο Τιτανικός μπάζει νερά συμπαρασύροντας τους πάντες στο βυθό.
Καθώς, λοιπόν, το πλοίο του καπιταλισμού, τουλάχιστον στην προηγμένη Δύση, μπατάρει, είναι πιο πιθανό οι πολίτες να κατανοήσουν τι ακριβώς συμβαίνει, και πάνω απ’ όλα να αντιληφθούν τη μεγάλη απάτη, τη μεγάλη ψευδαίσθηση, ότι δήθεν ο καπιταλισμός είναι αθάνατος. Η φάση αυτή μόλις έχει αρχίσει. Ήδη, κάποιοι από τους θιασώτες του αναπτυγμένου καπιταλισμού μιλούν για κατάρρευση, ακόμα και για τέλος. Κάποιοι φαίνεται ότι συνειδητοποιούν ότι ιστορικά η περίοδος του καπιταλισμού εξαντλήθηκε κι ότι ό,τι κι αν κάνουν απλώς κερδίζουν μια παράταση, αλλά όχι τη σωτηρία. Κάποιοι νιώθουν το έδαφος να σείεται κάτω από τα πόδια τους όχι από τη λαϊκή δυσαρέσκεια, που κάποια στιγμή –αν οι κοινωνίες δεν έχουν αποχαυνωθεί σε σημείο να αυτοκτονήσουν ομαδικά- θα εκδηλωθεί καταλυτικά, αλλά από το γεγονός ότι ο φυσικός θάνατος του καπιταλισμού είναι όχι μόνο αναπότρεπτος, αλλά και αισθητός. Αυτή η ρωγμή στην καπιταλιστική βεβαιότητα από μόνη της προοιωνίζει ένα διαφορετικό μέλλον.
Κι αυτό είναι το καλύτερο μήνυμα των φετινών Χριστουγέννων, ένα μήνυμα ελπίδας με χειροπιαστές προβλέψεις και όχι με ευχολόγια.
