Τα μεγάλα στοιχήματα μιας μεταβατικής περιόδου. Της Αλίκης Βεγίρη
Όταν γύρω στο τέλος του 2010 οι Αρχές της Κούβας ανακοίνωσαν ότι σκόπευαν να αποσυμφορήσουν το κράτος, αρχής γενομένης από τον Μάρτιο του επόμενου έτους, με απολύσεις της τάξης του μισού έως ενός εκατ. κρατικών υπαλλήλων, από το σύνολο των περίπου 4,5 εκατ., η αλήθεια είναι ότι αυτό ακούστηκε σαν σεισμός πολλών Ρίχτερ. Κάποιοι χάρηκαν, γιατί ίσως θα γίνονταν μάρτυρες μιας άλλης πτώσης κάστρου του υπαρκτού σοσιαλισμού, από τα τελευταία εναπομείναντα. Κάποιοι άλλοι θορυβήθηκαν γιατί μαζί με την Κούβα ίσως χανόταν και το όνειρο για έναν άλλον, καλύτερο κόσμο.
Και η Κούβα κατόρθωσε να οικοδομήσει αυτόν τον άλλο κόσμο, να ξαναδώσει πίσω τη χαμένη αξιοπρέπεια και υπερηφάνεια του λαού της, να εξαφανίσει την ανέχεια, την πείνα, την εγκληματικότητα, την ανασφάλεια για το αύριο και να παραμείνει σταθερά, όλες αυτές τις δεκαετίες, από το 1959 μέχρι σήμερα δίπλα στους φτωχούς και τους μη προνομιούχους. Σύμφωνα με έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, όλα αυτά τα χρόνια πέτυχε να εξασφαλίσει δωρεάν κοινωνικές υπηρεσίες και συντάξεις για όλους, υψηλής ποιότητας παιδεία και περίθαλψη, κάτι που τής το αναγνωρίζουν ακόμα και οι εχθροί της. Πέτυχε να εξαφανίσει τον αναλφαβητισμό, (στην υπόλοιπη Λατ. Αμερική ανέρχεται στο 9%), πέτυχε να αυξήσει το προσδόκιμο ζωής στα 79 χρόνια (στις ΗΠΑ είναι στα 78 και στη Λατ. Αμερική στα 73), πέτυχε να μειώσει τη βρεφική θνησιμότητα στoυς 6 θανάτους ανά 1.000 γεννήσεις (στις ΗΠΑ είναι 8 και στη Βραζιλία 19) και κυρίως να κρατήσει σε αφθονία και ζωντανά το ρούμι, τη ρούμπα και το πούρο.
Μετά την πτώση της Σοβ. Ένωσης που σήμαινε και το τέλος της βοήθειας, στρατιωτικής και μη αλλά και ενός πολύτιμου και σταθερού εμπορικού εταίρου, πολλοί θεώρησαν ότι οι μέρες του Φιντέλ ήταν μετρημένες. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν συνέβη, αλλά είναι αλήθεια ότι η οικονομία του νησιού δέχτηκε ισχυρό πλήγμα, με αποτέλεσμα ανάμεσα στο 1989-1993 να συρρικνωθεί κατά 35%. Ως απάντηση, ο Κάστρο εγκαινίασε τη λεγόμενη «Ειδική Περίοδο σε Καιρό Ειρήνης» ανοίγοντας την οικονομία στον τουρισμό, (2,5-3 εκατ. ξένοι επισκέπτες κατ’ έτος), στις ξένες επενδύσεις, στη νομιμοποίηση μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων και στην υιοθέτηση διπλού νομίσματος – άλλο για το εσωτερικό και άλλο για τους ξένους. Ο Τσάβες εμφανίστηκε ως ο από μηχανής θεός, παρέχοντας στην Κούβα φτηνό πετρέλαιο, με αντάλλαγμα παροχή τεχνογνωσίας σε θέματα διοίκησης, αγροτικής ανάπτυξης, και ιατρικής περίθαλψης.
Το συνεχιζόμενο εμπάργκο των ΗΠΑ, οι καταστροφικοί τυφώνες -16 τον αριθμό- που έπληξαν το νησί ανάμεσα στα 1998-2008, καθώς και η κρίση του 2008, που έδωσε το «παρών» και στην Κούβα, με την αύξηση των τιμών των τροφίμων και τη μείωση των εξαγωγών και του τουρισμού, έφεραν στην επιφάνεια την κόπωση και τις δυσλειτουργίες του συστήματος, όπως ανακλώνται στη πτώση του βιοτικού επιπέδου και την πτώση της παραγωγής και της παραγωγικότητας. Για παράδειγμα, το ήμισυ της αγροτικής γης παραμένει ακαλλιέργητο, το 70% των τροφίμων εισάγεται από το εξωτερικό, παρατηρείται μεγάλη έλλειψη κατοικίας, ενώ σημαντικό ποσοστό των εργαζομένων στο κράτος παραμένει χωρίς αντικείμενο εργασίας.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό ήρθε το πακέτο μεταρρυθμίσεων του Ραούλ για άνοιγμα μέρους της οικονομίας, κυρίως της αγροτικής και των υπηρεσιών, στην ιδιωτική πρωτοβουλία, η οποία όμως είχε αρχίσει ήδη να εμφανίζεται με συνεταιρισμούς κουρέων, κομμωτηρίων, οδηγών ταξί και αγροτών. Μέχρι τον περασμένο Οκτώβριο περίπου 338.000 είχαν ζητήσει άδεια για ν’ ανοίξουν τη δική τους μικρή επιχείρηση, όπως εστιατόριο, ξυλουργείο, επισκευές κ.λπ., ενώ υπάρχει σχέδιο η διαχείριση πολλών κρατικών επιχειρήσεων να δοθεί στους ίδιους τους εργαζόμενους. Επίσης, αίρονται οι περιορισμοί στην αγορά υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και στην αγοροπωλησία κατοικιών και αυτοκινήτων, αλλά προβλέπεται και κατάργηση των πάσης φύσεως επιδοτήσεων.
Τι γίνεται, λοιπόν, με την Κούβα; Εγκαταλείπει το σοσιαλιστικό μοντέλο, οδεύοντας τάχιστα προς τον καπιταλισμό; Θα αντιγράψει την Κίνα και το Βιετνάμ; Ή απλώς αποτελεί μια χειραφετητική αλλαγή με ελαχιστοποίηση του κρατικού πατερναλισμού και με περισσότερο ρόλο για τους πολίτες; Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για απολύσεις όπως τις γευόμαστε στα μέρη μας, καθ’ ότι κανείς εργαζόμενος δεν πρόκειται να βρεθεί άνεργος στο δρόμο δίχως σπίτι, δίχως τροφή και δίχως κοινωνικές παροχές. Αλλά για ενθάρρυνση της ατομικής επιχειρηματικότητας, σε εθελοντική βάση, μέσα από συνεταιρισμούς και κοπερατίβες.
Οι μέχρι τώρα κινήσεις του Ραούλ φαίνονται αρκετά προσεκτικές και δείχνουν ότι, τουλάχιστον προς το παρόν, η Κούβα προτίθεται να διατηρήσει το πολύτιμο κοινωνικό της μοντέλο, να περιοριστεί στο μοντέλο των μικρο-επιχειρήσεων και να αποτρέψει την έκρηξη των ανισοτήτων και της διαφθοράς, όπως συνέβη στην Κίνα. Για το λόγο αυτό διατηρεί σχετική καχυποψία ως προς τις ανεξέλεγκτες ξένες επενδύσεις, με τα όποια της ανοίγματα να περιορίζονται προς συγκεκριμένες μόνο χώρες, όπως Κίνα, Βραζιλία και Βενεζουέλα.
Το πιο πιθανό είναι ότι η Κούβα θα ακολουθήσει το δικό της μοντέλο, αυτό της επέκτασης της μικρο-ιδιοκτησίας και της μικρο-επιχειρηματικότητας, με ένα μέρος της κρατικής ιδιοκτησίας σε μη στρατηγικούς τομείς να περνά σε συνεταιριστικές μονάδες.
Στην ευόδωση αυτών των σχεδίων υπάρχουν, όμως, δυο σημαντικοί παράγοντες που θα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν. Ο ένας είναι η μεγάλη ηλικία του Ραούλ και ο άλλος η κακή υγεία του Τσάβες, καθώς και η πιθανότητα να χάσει στις επόμενες εκλογές, τον Οκτώβρη του 2012 από τον ανερχόμενο Καπρίλες.
Συγκεκριμένα, ο Ραούλ έχει πατήσει τα 80 και είναι απίθανο να βρίσκεται στην εξουσία για περισσότερο από πέντε χρόνια. Επιπλέον, δεν φαίνεται κάποιος που να μπορεί να τον διαδεχτεί. Ο Φιντέλ κράτησε τα παιδιά του εκτός πολιτικής, ενώ κανένα από τα παιδιά του Ραούλ, αν και ενεργά (ο γιος του είναι σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας και η κόρη του ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των gay), δεν κατέχουν θέσεις στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος. Επομένως, το θέμα της διαδοχής παραμένει ανοιχτό, με τις όποιες απρόβλεπτες εξελίξεις.
Εξαιτίας των πολύ στενών δεσμών της Κούβας με τη Βενεζουέλα, μια απώλεια του Τσάβες, είτε φυσική, είτε λόγω αντικατάστασής του στην προεδρία, θα αποτελούσε μεγάλο πλήγμα για το νησί. Ο Καπρίλες είναι απίθανο να συνεχίσει με την ίδια ένταση την πολιτική του προκατόχου του, επομένως, η Κούβα σε μια τέτοια εξέλιξη θα βρισκόταν αρκετά απομονωμένη.
Και τέλος, αν και για πολλά χρόνια ανέγγιχτο, το θέμα του εμπάργκο από τις ΗΠΑ δεν θεωρείται πια ταμπού, ούτε από τους ίδιους τους Κουβανούς εξόριστους. Μετά τις εκλογές, ο Ομπάμα, που κατά πάσα πιθανότητα θα επανεκλεγεί, προβλέπεται να το ανακινήσει και πιθανόν να το άρει. Μια τέτοια ενέργεια πρόκειται να έχει ανεξέλεγκτες επιδράσεις στην Κούβα, αν μη τι άλλο από την αθρόα προσέλευση εκατομμυρίων Αμερικανών τουριστών.
Πάντως, για όσους ονειρεύονται μια βόλτα με τις παλιές αμερικανικές sedan κατά μήκος της παραλιακής Λεωφόρου Malecón και μια περιήγηση στην Πλατεία της Επανάστασης με φόντο το τεράστιο πορτρέτο του Τσε, υπάρχει ακόμα καιρός…
Και η Κούβα κατόρθωσε να οικοδομήσει αυτόν τον άλλο κόσμο, να ξαναδώσει πίσω τη χαμένη αξιοπρέπεια και υπερηφάνεια του λαού της, να εξαφανίσει την ανέχεια, την πείνα, την εγκληματικότητα, την ανασφάλεια για το αύριο και να παραμείνει σταθερά, όλες αυτές τις δεκαετίες, από το 1959 μέχρι σήμερα δίπλα στους φτωχούς και τους μη προνομιούχους. Σύμφωνα με έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, όλα αυτά τα χρόνια πέτυχε να εξασφαλίσει δωρεάν κοινωνικές υπηρεσίες και συντάξεις για όλους, υψηλής ποιότητας παιδεία και περίθαλψη, κάτι που τής το αναγνωρίζουν ακόμα και οι εχθροί της. Πέτυχε να εξαφανίσει τον αναλφαβητισμό, (στην υπόλοιπη Λατ. Αμερική ανέρχεται στο 9%), πέτυχε να αυξήσει το προσδόκιμο ζωής στα 79 χρόνια (στις ΗΠΑ είναι στα 78 και στη Λατ. Αμερική στα 73), πέτυχε να μειώσει τη βρεφική θνησιμότητα στoυς 6 θανάτους ανά 1.000 γεννήσεις (στις ΗΠΑ είναι 8 και στη Βραζιλία 19) και κυρίως να κρατήσει σε αφθονία και ζωντανά το ρούμι, τη ρούμπα και το πούρο.
Μετά την πτώση της Σοβ. Ένωσης που σήμαινε και το τέλος της βοήθειας, στρατιωτικής και μη αλλά και ενός πολύτιμου και σταθερού εμπορικού εταίρου, πολλοί θεώρησαν ότι οι μέρες του Φιντέλ ήταν μετρημένες. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν συνέβη, αλλά είναι αλήθεια ότι η οικονομία του νησιού δέχτηκε ισχυρό πλήγμα, με αποτέλεσμα ανάμεσα στο 1989-1993 να συρρικνωθεί κατά 35%. Ως απάντηση, ο Κάστρο εγκαινίασε τη λεγόμενη «Ειδική Περίοδο σε Καιρό Ειρήνης» ανοίγοντας την οικονομία στον τουρισμό, (2,5-3 εκατ. ξένοι επισκέπτες κατ’ έτος), στις ξένες επενδύσεις, στη νομιμοποίηση μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων και στην υιοθέτηση διπλού νομίσματος – άλλο για το εσωτερικό και άλλο για τους ξένους. Ο Τσάβες εμφανίστηκε ως ο από μηχανής θεός, παρέχοντας στην Κούβα φτηνό πετρέλαιο, με αντάλλαγμα παροχή τεχνογνωσίας σε θέματα διοίκησης, αγροτικής ανάπτυξης, και ιατρικής περίθαλψης.
Το συνεχιζόμενο εμπάργκο των ΗΠΑ, οι καταστροφικοί τυφώνες -16 τον αριθμό- που έπληξαν το νησί ανάμεσα στα 1998-2008, καθώς και η κρίση του 2008, που έδωσε το «παρών» και στην Κούβα, με την αύξηση των τιμών των τροφίμων και τη μείωση των εξαγωγών και του τουρισμού, έφεραν στην επιφάνεια την κόπωση και τις δυσλειτουργίες του συστήματος, όπως ανακλώνται στη πτώση του βιοτικού επιπέδου και την πτώση της παραγωγής και της παραγωγικότητας. Για παράδειγμα, το ήμισυ της αγροτικής γης παραμένει ακαλλιέργητο, το 70% των τροφίμων εισάγεται από το εξωτερικό, παρατηρείται μεγάλη έλλειψη κατοικίας, ενώ σημαντικό ποσοστό των εργαζομένων στο κράτος παραμένει χωρίς αντικείμενο εργασίας.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό ήρθε το πακέτο μεταρρυθμίσεων του Ραούλ για άνοιγμα μέρους της οικονομίας, κυρίως της αγροτικής και των υπηρεσιών, στην ιδιωτική πρωτοβουλία, η οποία όμως είχε αρχίσει ήδη να εμφανίζεται με συνεταιρισμούς κουρέων, κομμωτηρίων, οδηγών ταξί και αγροτών. Μέχρι τον περασμένο Οκτώβριο περίπου 338.000 είχαν ζητήσει άδεια για ν’ ανοίξουν τη δική τους μικρή επιχείρηση, όπως εστιατόριο, ξυλουργείο, επισκευές κ.λπ., ενώ υπάρχει σχέδιο η διαχείριση πολλών κρατικών επιχειρήσεων να δοθεί στους ίδιους τους εργαζόμενους. Επίσης, αίρονται οι περιορισμοί στην αγορά υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και στην αγοροπωλησία κατοικιών και αυτοκινήτων, αλλά προβλέπεται και κατάργηση των πάσης φύσεως επιδοτήσεων.
Τι γίνεται, λοιπόν, με την Κούβα; Εγκαταλείπει το σοσιαλιστικό μοντέλο, οδεύοντας τάχιστα προς τον καπιταλισμό; Θα αντιγράψει την Κίνα και το Βιετνάμ; Ή απλώς αποτελεί μια χειραφετητική αλλαγή με ελαχιστοποίηση του κρατικού πατερναλισμού και με περισσότερο ρόλο για τους πολίτες; Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για απολύσεις όπως τις γευόμαστε στα μέρη μας, καθ’ ότι κανείς εργαζόμενος δεν πρόκειται να βρεθεί άνεργος στο δρόμο δίχως σπίτι, δίχως τροφή και δίχως κοινωνικές παροχές. Αλλά για ενθάρρυνση της ατομικής επιχειρηματικότητας, σε εθελοντική βάση, μέσα από συνεταιρισμούς και κοπερατίβες.
Οι μέχρι τώρα κινήσεις του Ραούλ φαίνονται αρκετά προσεκτικές και δείχνουν ότι, τουλάχιστον προς το παρόν, η Κούβα προτίθεται να διατηρήσει το πολύτιμο κοινωνικό της μοντέλο, να περιοριστεί στο μοντέλο των μικρο-επιχειρήσεων και να αποτρέψει την έκρηξη των ανισοτήτων και της διαφθοράς, όπως συνέβη στην Κίνα. Για το λόγο αυτό διατηρεί σχετική καχυποψία ως προς τις ανεξέλεγκτες ξένες επενδύσεις, με τα όποια της ανοίγματα να περιορίζονται προς συγκεκριμένες μόνο χώρες, όπως Κίνα, Βραζιλία και Βενεζουέλα.
Το πιο πιθανό είναι ότι η Κούβα θα ακολουθήσει το δικό της μοντέλο, αυτό της επέκτασης της μικρο-ιδιοκτησίας και της μικρο-επιχειρηματικότητας, με ένα μέρος της κρατικής ιδιοκτησίας σε μη στρατηγικούς τομείς να περνά σε συνεταιριστικές μονάδες.
Στην ευόδωση αυτών των σχεδίων υπάρχουν, όμως, δυο σημαντικοί παράγοντες που θα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν. Ο ένας είναι η μεγάλη ηλικία του Ραούλ και ο άλλος η κακή υγεία του Τσάβες, καθώς και η πιθανότητα να χάσει στις επόμενες εκλογές, τον Οκτώβρη του 2012 από τον ανερχόμενο Καπρίλες.
Συγκεκριμένα, ο Ραούλ έχει πατήσει τα 80 και είναι απίθανο να βρίσκεται στην εξουσία για περισσότερο από πέντε χρόνια. Επιπλέον, δεν φαίνεται κάποιος που να μπορεί να τον διαδεχτεί. Ο Φιντέλ κράτησε τα παιδιά του εκτός πολιτικής, ενώ κανένα από τα παιδιά του Ραούλ, αν και ενεργά (ο γιος του είναι σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας και η κόρη του ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των gay), δεν κατέχουν θέσεις στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος. Επομένως, το θέμα της διαδοχής παραμένει ανοιχτό, με τις όποιες απρόβλεπτες εξελίξεις.
Εξαιτίας των πολύ στενών δεσμών της Κούβας με τη Βενεζουέλα, μια απώλεια του Τσάβες, είτε φυσική, είτε λόγω αντικατάστασής του στην προεδρία, θα αποτελούσε μεγάλο πλήγμα για το νησί. Ο Καπρίλες είναι απίθανο να συνεχίσει με την ίδια ένταση την πολιτική του προκατόχου του, επομένως, η Κούβα σε μια τέτοια εξέλιξη θα βρισκόταν αρκετά απομονωμένη.
Και τέλος, αν και για πολλά χρόνια ανέγγιχτο, το θέμα του εμπάργκο από τις ΗΠΑ δεν θεωρείται πια ταμπού, ούτε από τους ίδιους τους Κουβανούς εξόριστους. Μετά τις εκλογές, ο Ομπάμα, που κατά πάσα πιθανότητα θα επανεκλεγεί, προβλέπεται να το ανακινήσει και πιθανόν να το άρει. Μια τέτοια ενέργεια πρόκειται να έχει ανεξέλεγκτες επιδράσεις στην Κούβα, αν μη τι άλλο από την αθρόα προσέλευση εκατομμυρίων Αμερικανών τουριστών.
Πάντως, για όσους ονειρεύονται μια βόλτα με τις παλιές αμερικανικές sedan κατά μήκος της παραλιακής Λεωφόρου Malecón και μια περιήγηση στην Πλατεία της Επανάστασης με φόντο το τεράστιο πορτρέτο του Τσε, υπάρχει ακόμα καιρός…
Σχόλια
