Για το νέο βιβλίο του Νίκου Κουνενή, Περί Δημοκρατίας – Σάτιρα ηθών και θεσμών,
εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2011, σελ. 195
εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2011, σελ. 195
Φοβάμαι ότι καταντώ κοινότοπος και επαναλαμβανόμενος, αλλά δεν μπορώ να κάνω κι αλλιώς.
Επικαλούμαι ένα δημοσίευμα του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου με τίτλο Οι διανοούμενοι, όπου υποβάλλεται το γνωστό ερώτημα «Πού είναι οι άνθρωποι του πνεύματος, οι διανοούμενοι, οι καλλιτέχνες;», για να διατυπωθεί η εξίσου γνωστή απάντηση: «Oι διανοούμενοι βρίσκονται στις “αυλές” των κρατικών και κομματικών πρυτανείων, προσδοκώντας τα οφέλη των επιδοτήσεων, επιδιώκοντας “πωλήσεις” ή ένα βραβείο ή ακόμα προσδίδοντας με το αζημίωτο κύρος σε εκδηλώσεις νεόπλουτων».
Έτσι ακριβώς έχουν τα πράγματα, με την υποσημείωση ότι, όπως επισημαίνει ο Παπασωτηρίου, υπάρχουν κι εξαιρέσεις. Πιστεύω ότι ο Νίκος Κουνενής αποτελεί μια από τις πιο χαρακτηριστικές ανάμεσά τους.
Πέρα από εξαιρετικά δείγματα λογοτεχνικής γραφής, τα δύο πιο γνωστά μυθιστορήματά του, Ω του θαύματος! και Ο μύθος του Ηρακλή Σπίλου, υπέχουν τον χαρακτήρα ενός συγγραφικού αντάρτικου, που εγείρεται κατ’ αντιστοιχία ενώπιον της θρησκευτικής και της δημοσιογραφικής υποκρισίας με ανατρεπτικό τρόπο και, μάλιστα, στις περιόδους της πιο ολοκληρωτικής επιβολής τους.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο Περί δημοκρατίας, μόνο που εδώ η σατιρική κριτική δεν ασκείται διά της πλαγίας και ασφαλούς οδού της μυθοπλασίας, αλλά με πιο ευκρινή, ευθύβολο και αιχμηρό τρόπο.
Στο βιβλίο του Κουνενή διασταυρώνονται τεχνικές γραφής που παραπέμπουν στην επιστημονική μελέτη και στο δημοσιογραφικό χρονογράφημα. Ο αταίριαστος συνδυασμός χωνεύεται δημιουργικά σε ενιαίο συγγραφικό όλο, που διαρκώς μετεωρίζεται ανάμεσα στο σοβαρό ύφος και την παιγνιώδη διάθεση, την επιστημονική ουδετερότητα και την ιδεολογική θέση, την περιγραφική πρόθεση και την ερμηνευτική κρίση.
Πιο συγκεκριμένα, ο συγγραφέας, υποδυόμενος την περσόνα ενός συστημικού στοχαστή, επιχειρεί να αναλύσει έννοιες, θεσμούς και λειτουργίες του δημοκρατικού πολιτεύματος, αλλά έρχεται συνεχώς αντιμέτωπος με τις αγκυλώσεις, τις στρεβλώσεις και τους παραλογισμούς της διεθνούς και κυρίως της ελληνικής εκδοχής του. Το σατιρικό αποτέλεσμα προκύπτει πρωτίστως από την προσποιητή αφέλεια του συγγραφέα, που τηρώντας τα προσχήματα της επιστημονικής ουδετερότητας, αποπειράται να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα μέσα από συνεχείς παραδοξολογίες που υπονομεύουν ειρωνικά τα ίδια τα λεγόμενά του και δευτερευόντως από την ευφάνταστη λεξιπλασία και τη συχνή επίκληση σε παραδείγματα λόγων και πράξεων από την τρέχουσα κυρίως πολιτική πραγματικότητα.
Το Περί δημοκρατίας δικαιώνει πλήρως την σατιρική πρόθεση του συγγραφέα: είναι απλό αλλά βαθύ, διαβάζεται με ανάλαφρη διάθεση αλλά ασκεί σφοδρή κριτική και διανθίζεται από χιούμορ, αλλά καλλιεργεί τον προβληματισμό. Το πιο σημαντικό είναι ότι πυκνώνει στην πιο κατάλληλη στιγμή μια διάχυτη στην κοινωνία αμφισβήτηση του πολιτικού συστήματος, καταφέρνοντας να στερεώσει την επικαιρική κριτική σ’ ένα σύνθετο μωσαϊκό χρονικό όλης της μεταπολίτευσης, όπως ο Κώστας Βούλγαρης επισήμανε.
Ως τέτοιο το βιβλίο του Κουνενή επαναφέρει το δάνειο ερώτημα με το οποίο ξεκίνησα. Τώρα που ο δημοκρατικός πλουραλισμός της μονοφωνίας δίνει ηχηρή φωνή σε κείμενα που ομοιάζουν με μαθητικές εκθέσεις γυμνασίου, όπως το Τολμήστε, ο Κουνενής, όπως άλλωστε και ο Παπασωτηρίου και άλλοι πολλοί, δεν αρκούνται μόνο να αναρωτιούνται «Πού είναι οι άνθρωποι του πνεύματος, οι διανοούμενοι, οι καλλιτέχνες;». Με την πράξη, το λόγο και το έργο τους, δίνουν την απάντηση – κι ας μην έχει γίνει έως τώρα ευρέως αντιληπτό. Φρονώ, πάντως, ότι δεν θα αργήσει.
Επικαλούμαι ένα δημοσίευμα του Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου με τίτλο Οι διανοούμενοι, όπου υποβάλλεται το γνωστό ερώτημα «Πού είναι οι άνθρωποι του πνεύματος, οι διανοούμενοι, οι καλλιτέχνες;», για να διατυπωθεί η εξίσου γνωστή απάντηση: «Oι διανοούμενοι βρίσκονται στις “αυλές” των κρατικών και κομματικών πρυτανείων, προσδοκώντας τα οφέλη των επιδοτήσεων, επιδιώκοντας “πωλήσεις” ή ένα βραβείο ή ακόμα προσδίδοντας με το αζημίωτο κύρος σε εκδηλώσεις νεόπλουτων».
Έτσι ακριβώς έχουν τα πράγματα, με την υποσημείωση ότι, όπως επισημαίνει ο Παπασωτηρίου, υπάρχουν κι εξαιρέσεις. Πιστεύω ότι ο Νίκος Κουνενής αποτελεί μια από τις πιο χαρακτηριστικές ανάμεσά τους.
Πέρα από εξαιρετικά δείγματα λογοτεχνικής γραφής, τα δύο πιο γνωστά μυθιστορήματά του, Ω του θαύματος! και Ο μύθος του Ηρακλή Σπίλου, υπέχουν τον χαρακτήρα ενός συγγραφικού αντάρτικου, που εγείρεται κατ’ αντιστοιχία ενώπιον της θρησκευτικής και της δημοσιογραφικής υποκρισίας με ανατρεπτικό τρόπο και, μάλιστα, στις περιόδους της πιο ολοκληρωτικής επιβολής τους.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο Περί δημοκρατίας, μόνο που εδώ η σατιρική κριτική δεν ασκείται διά της πλαγίας και ασφαλούς οδού της μυθοπλασίας, αλλά με πιο ευκρινή, ευθύβολο και αιχμηρό τρόπο.
Στο βιβλίο του Κουνενή διασταυρώνονται τεχνικές γραφής που παραπέμπουν στην επιστημονική μελέτη και στο δημοσιογραφικό χρονογράφημα. Ο αταίριαστος συνδυασμός χωνεύεται δημιουργικά σε ενιαίο συγγραφικό όλο, που διαρκώς μετεωρίζεται ανάμεσα στο σοβαρό ύφος και την παιγνιώδη διάθεση, την επιστημονική ουδετερότητα και την ιδεολογική θέση, την περιγραφική πρόθεση και την ερμηνευτική κρίση.
Πιο συγκεκριμένα, ο συγγραφέας, υποδυόμενος την περσόνα ενός συστημικού στοχαστή, επιχειρεί να αναλύσει έννοιες, θεσμούς και λειτουργίες του δημοκρατικού πολιτεύματος, αλλά έρχεται συνεχώς αντιμέτωπος με τις αγκυλώσεις, τις στρεβλώσεις και τους παραλογισμούς της διεθνούς και κυρίως της ελληνικής εκδοχής του. Το σατιρικό αποτέλεσμα προκύπτει πρωτίστως από την προσποιητή αφέλεια του συγγραφέα, που τηρώντας τα προσχήματα της επιστημονικής ουδετερότητας, αποπειράται να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα μέσα από συνεχείς παραδοξολογίες που υπονομεύουν ειρωνικά τα ίδια τα λεγόμενά του και δευτερευόντως από την ευφάνταστη λεξιπλασία και τη συχνή επίκληση σε παραδείγματα λόγων και πράξεων από την τρέχουσα κυρίως πολιτική πραγματικότητα.
Το Περί δημοκρατίας δικαιώνει πλήρως την σατιρική πρόθεση του συγγραφέα: είναι απλό αλλά βαθύ, διαβάζεται με ανάλαφρη διάθεση αλλά ασκεί σφοδρή κριτική και διανθίζεται από χιούμορ, αλλά καλλιεργεί τον προβληματισμό. Το πιο σημαντικό είναι ότι πυκνώνει στην πιο κατάλληλη στιγμή μια διάχυτη στην κοινωνία αμφισβήτηση του πολιτικού συστήματος, καταφέρνοντας να στερεώσει την επικαιρική κριτική σ’ ένα σύνθετο μωσαϊκό χρονικό όλης της μεταπολίτευσης, όπως ο Κώστας Βούλγαρης επισήμανε.
Ως τέτοιο το βιβλίο του Κουνενή επαναφέρει το δάνειο ερώτημα με το οποίο ξεκίνησα. Τώρα που ο δημοκρατικός πλουραλισμός της μονοφωνίας δίνει ηχηρή φωνή σε κείμενα που ομοιάζουν με μαθητικές εκθέσεις γυμνασίου, όπως το Τολμήστε, ο Κουνενής, όπως άλλωστε και ο Παπασωτηρίου και άλλοι πολλοί, δεν αρκούνται μόνο να αναρωτιούνται «Πού είναι οι άνθρωποι του πνεύματος, οι διανοούμενοι, οι καλλιτέχνες;». Με την πράξη, το λόγο και το έργο τους, δίνουν την απάντηση – κι ας μην έχει γίνει έως τώρα ευρέως αντιληπτό. Φρονώ, πάντως, ότι δεν θα αργήσει.
Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης
Σχόλια
