Κείμενα: Χρύσανθος Ξάνθης
Μια σαρωτική αλλαγή κατά κύματα
Διαφορετικές αλλά και με κοινά χαρακτηριστικά οι φλόγες της επαναστατικής πυρκαγιάς στον Κόσμο
Όθεν με αυτά τα φώτα,
με φραντσέζικα χαρτιά
αναιδώς οι νέοι βάζουν
εις τα σπίτια των φωτιά
Με αυτούς τους στίχους, ο Φαναριώτης ποιητής Αλέξανδρος Κάλφογλου καυτηριάζει γύρω στα 1800 τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και την απήχησή της στους νέους της Ελλάδας.
Το 1789 είχε πράγματι ξεσπάσει μια μεγάλη πυρκαγιά για τις κοινωνικές σταθερές στην καρδιά της Ευρώπης. Μερικά χρόνια πριν (1775), ένας εντελώς νέος στην ουσία του πόλεμος, ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας ή αλλιώς η Αμερικανική Επανάσταση είχε εκδηλωθεί εναντίον της βασικής αποικιοκρατικής δύναμης της εποχής, της Αγγλίας. Η Γαλλική Επανάσταση χτύπησε πιο καίρια τον παλιό κόσμο, βάζοντας στο στόχαστρο τους βασιλιάδες, τους ευγενείς και τη θεοκρατία. Η Ελληνική Επανάσταση, μερικές δεκαετίες μετά, εναντιώθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά και τον σκοταδισμό. Στην πραγματικότητα, στράφηκε και ενάντια στα σχέδια των τότε μεγάλων δυνάμεων (Ιερή Συμμαχία) που προσπαθούσαν να αναχαιτίσουν τη μαζική αφύπνιση και να ποδηγετήσουν τις ιδέες που άλλαζαν τον κόσμο.
Αυτές οι τρείς επαναστάσεις θα επηρεαστούν από τις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και θα τα βάλουν με το σύνολο των οικονομικών, ιδεολογικών και πολιτικών σταθερών που μέχρι τότε υπήρχαν. Τα κείμενα που έδωσαν αυτές οι τρείς στιγμές, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε, μοιάζουν εξαιρετικά μεταξύ τους:
«Όποτε μια Μορφή Κυβέρνησης γίνεται καταστροφική για τους σκοπούς αυτούς, είναι Δικαίωμα του Λαού να την αλλάξει ή να την καταργήσει, και να εγκαταστήσει νέα Κυβέρνηση θέτοντας τα θεμέλιά της σε τέτοιες αρχές και οργανώνοντας τις εξουσίες της σε τέτοια μορφή, ώστε να φανεί πιθανότερο να επιφέρει την Ασφάλεια και την Ευτυχία του»
(Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ)
«Όταν η εξουσία είναι άδικη και δεν ακούει τον λαό όταν διαμαρτύρεται τότε όλος ο λαός ή μέρος αυτού υποχρεούται να αγωνιστεί με όλα τα μέσα για να ακυρώσει το άδικο. Αυτό δεν είναι μόνο βασικό δικαίωμα αλλά και το πιο ιερό καθήκον από όλα.»
(Ρήγας Φεραίος)
«Το πιο ιερό καθήκον για κάθε πατριώτη είναι να ενεργεί για την ελευθερία του, την ελευθερία της οικογένειάς του, της πατρίδας του. Όταν η πατρίδα κινδυνεύει, πάνω από όλα η πατρίδα. Ο Βασιλιάς είναι ένα απλό πρόσωπο, το Έθνος είμαστε όλοι εμείς!»
(Από διακήρυξη κατά τη Γαλλική Επανάσταση)
Τρεις σημαντικοί παράγοντες για τον Ξεσηκωμό
Κλέφτες, μυστικές Εταιρείες και πόλεμος Ιδεών πριν την Επανάσταση
«Εσείς οι Ρωμιοί, μπρε, κάτι μεγάλο έχετε στο νου σας. Δεν βαφτίζετε τα παιδιά σας Γιάννη, Πέτρο, Κώστα, παρά Λεωνίδα, Θεμιστοκλή, Αριστείδη. Κάτι σίγουρα μαγειρεύετε.»
Πέρα από τους «αντικειμενικούς» όρους που επέτρεψαν τη διεξαγωγή του επαναστατικού αγώνα (και δεν μπορούν να παρατεθούν εδώ, για λόγους χώρου), υπήρξαν και ορισμένοι υποκειμενικοί.
Οι κλέφτες και οι αρματολοί
Στην επικράτεια είχαν αναπτυχθεί ένοπλα τμήματα που αποτελούνταν από πατριώτες που δεν άντεχαν τον ζυγό και είχαν βγει στα βουνά. Ο χαρακτηρισμός «κλέφτες» τους αποδόθηκε από τους τσιφλικάδες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Κολοκοτρώνης, που καταγόταν από οικογένεια κλεφτών και που είχε αφοριστεί από την Εκκλησία, λέει: «Έτσι μας ονομάζουν οι άρχοντες και το γουναρικό». Στην πραγματικότητα, πρόκειται για τους ένοπλους πυρήνες της Επανάστασης, τις ένοπλες δυνάμεις του έθνους. Το κλίμα δίνεται ανάγλυφα από τον δημοτικό στίχο «Βασίλη κάτσε φρόνιμα να γίνεις νοικοκύρης – Βαρέθηκα μανούλα μου στους Τούρκους να δουλεύω, θα πάρω το τουφέκι μου να πάω να γίνω κλέφτης».
Οι κλέφτες έχουν άμεση σχέση με τους «γιατάκηδες», τους συνδέσμους τους μέσα στα χωριά που σαν μια «πολιτική οργάνωση» τους υποστηρίζουν με πληροφορίες και τρόφιμα. Πολλά τέτοια αντάρτικα σώματα παίρνουν όπλα από κινήσεις που αναπτύσσονται στο εξωτερικό. Τα πιο πολλά από τα τμήματα των αρματολών που δημιουργούν οι Τούρκοι, αλλά και οι κοτζαμπάσηδες, για να προστατεύουν την εξουσία από τους κλέφτες, περνούν στο στρατόπεδο των επαναστατημένων «εχθρών» τους. Κυνηγημένοι κλέφτες βρίσκονται στα Επτάνησα, όπου έρχονται σε επαφή με επαναστάτες από Γαλλία, Ιταλία και Ρωσία, και δένονται με τις ιδέες της Επανάστασης «ενάντια σ΄ όλους τους τυράννους». Η ύπαρξη αυτών των τμημάτων, τόνωνε το εθνικό φρόνημα του αγροτικού πληθυσμού, ακύρωνε τον ραγιαδισμό και τον φόβο απέναντι στην εξουσία, βοήθαγε στην ενότητα του λαού και καλλιεργούσε το πνεύμα του ξεσηκωμού.
Ο εταιρισμός
Παράνομες μυστικές κινήσεις ιδρύονται κυρίως σε πόλεις της Ευρώπης (Βουκουρέστι, Παρίσι, Βιέννη), αλλά και σε Ήπειρο, Ρούμελη, Μακεδονία και Επτάνησα, από Έλληνες διανοούμενους, εμπόρους και υπάλληλους, με σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον Οθωμανικό ζυγό και την προετοιμασία της Επανάστασης. Στην πραγματικότητα μιλάμε για «κόμματα» που μαζεύουν λεφτά, στέλνουν αντιπροσώπους και όπλα στην Ελλάδα, προσπαθούν να επηρεάσουν ξένες κυβερνήσεις, γράφουν κείμενα, θεατρικά έργα, ποιήματα, θυμίζουν την αρχαιοελληνική παιδεία κ.λπ. Άλλα εγχειρήματα είναι πιο προοδευτικά και ανεξάρτητα, άλλα καθοδηγούνται από ξένες δυνάμεις και όλα αυτά χωρίς «καθαρό» τρόπο. Αντικειμενικά, όμως, οργανώνουν τον αγώνα και φέρνουν πιο κοντά τη στιγμή του ξεσηκωμού
Οι πρώτες καταβολές του εταιρισμού βρίσκονται στην παράνομη δράση του Ρήγα Φεραίου στη Βλαχία (1790-1796) και μετέπειτα στην καρδιά της Αυστροουγγαρίας (1796-1798), στην Βιέννη. Ο Ρήγας είναι ο προπομπός της Επανάστασης, το έργο του διαπερνάται από τις ιδέες του Διαφωτισμού. Ο Θούριος, η Χάρτα και διάφορες προκηρύξεις και κείμενα που έχουν διασωθεί, έπαιξαν βασικό ρόλο στην αφύπνιση των ζωντανών δυνάμεων του έθνους. Θανατώθηκε από τους Αυστριακούς και αφορίστηκε από το Πατριαρχείο σε συνεργασία με τη Μεγάλη Πύλη και τον Σουλτάνο. Όσοι συνεργάτες του διασώθηκαν, συνέχισαν το έργο του, βρέθηκαν στην Ελλάδα και προσπάθησαν να συμβάλλουν στην εθνική αφύπνιση.
Οι νέες ιδέες
Είκοσι και πλέον χρόνια πριν το 1821, αναπτύχθηκε μια ιδεολογική αντιπαράθεση ανάμεσα στον φιλοτουρκικό σκοταδισμό και τον ελληνικό διαφωτισμό. Οι ιδέες αυτές, διαχύθηκαν με πολύ πλατύ τρόπο και ολοκληρωτικά αντιπαραθετικό στις ελληνικές παροικίες, στις μεγάλες πόλεις της επικράτειας αλλά και μέσα στους αγροτικούς πληθυσμούς.
Αυτοί οι τρείς παράγοντες, λοιπόν, ιδέες, ένοπλα τμήματα και πολιτικά κέντρα, έφεραν κοντά τη στιγμή του ξεσηκωμού ενάντια στις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, τους Τούρκους και τη ντόπια ραγιάδικη εξουσία.
Δύο κείμενα που διαμόρφωσαν συνειδήσεις
Η σάτιρα «Ο Ρωσσαγγλογάλλος» (1807-1810) δεν στιγματίζει ανελέητα μόνο τον δεσπότη («αφού το ράσο τούτο φόρεσα, πλέον ζυγό τίνα δεν εγνώρισα»), τον Φαναριώτη («Της Ελλάδας η ελευθερία είναι δι΄ εμέ φτωχεία») και τον μεγαλέμπορο («θέλομεν πάντα άσπρα κι ας έχομε ζυγόν»). Όπως δείχνει και ο τίτλος του, αντιμάχεται και την ιδέα πως η Ελλάδα θα απελευθερωθεί με τις «ξένες λόγχες» και όχι στηριγμένη στις δικές της δυνάμεις. Το κείμενο διαδίδεται σε όλη την επικράτεια, οικοδομεί συνειδήσεις, πλάθει ιδέες και προετοιμάζει. Ενώ από τον λαό γίνεται αποδεκτό, θρησκευτικοί άρχοντες και Φαναριώτες το καταδικάζουν και το καίνε. Ποιος το έγραψε δεν έχει εξακριβωθεί, είναι σίγουρο όμως ότι γράφτηκε στο πλαίσιο ενός σχεδιασμού για την εθνική αφύπνιση που αναπτύσσονται από μια σειρά ομάδες, κινήσεις, εταιρείες αυτή την περίοδο.
Η «Ελληνική Νομαρχία» (Νομαρχία με την έννοια της Δημοκρατίας) που γράφτηκε το 1806, του «Ανώνυμου του Έλληνος». «Τί στοχάζεσθε, τέλος πάντων, αν η Ελλάς ελευθερωθή από τον οθωμανικόν ζυγόν διά χειρός άλλου δυνάστου, να γίνει αληθώς ευτυχής; Ω αλήθεια, αλήθεια! Διατί δεν απομακραίνεις τοιαύτην απάτην από τους Έλληνας; Διατί δεν τους μανθάνεις, ότι όσοι πατώσιν εις θρόνον είναι όλοι τύραννοι;». Η λέξη τύραννος τότε συνένωνε πολλές καταστάσεις, παίρνοντας τη μορφή του Γάλλου βασιλιά, του πασά ή του Άγγλου αποικιοκράτη, και απαντάται σε πολλές επαναστατικές διακηρύξεις. Την ίδια αντιμετώπιση, πάντως, θα έχει κι αυτό το κείμενο. Οι δύο διαφορετικοί δρόμοι, εμπιστοσύνη στον λαό και στις δυνάμεις του έθνους ή στήριξη σε κάποια μεγάλη δύναμη, θα καθορίζουν συνεχώς την έκβαση και την πορεία της επανάστασης σε όλη της τη διαδρομή.
Ορκισμένοι για την Επανάσταση
Χαρακτήρας, διλήμματα και εξέλιξή της Φιλικής Εταιρείας
«Ορκίζομαι ότι θέλω τρέφει εις την καρδίαν μου αδιάλλακτον μίσος εναντίον των τυράννων της πατρίδος μου, των οπαδών και των ομοφρόνων με τούτους, θέλω ενεργεί κατά πάντα τρόπον προς βλάβην και αυτόν τον παντελή όλεθρόν των, όταν η περίστασις το συγχωρήσει»
Από τον όρκο της Φιλικής Εταιρείας
Στην προετοιμασία και την οργάνωση της επανάστασης, σημαντικό ρόλο έπαιξε η επαναστατική εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση Φιλική Εταιρεία που ιδρύθηκε στην Οδησσό της Ρωσίας το 1814. Οι ιδρυτές της ήταν οι Τσακάλωφ (φοιτητής στη Μόσχα και το Παρίσι), Σκουφάς (έμπορος στην Οδησσό) και Ξάνθος (εμποροϋπάλληλος).
Στην ίδρυσή της συμπυκνώνονταν οι ιδέες του Ρήγα και του Διαφωτισμού, η εμπειρία από προηγούμενες επαναστάσεις και αποτυχίες των εξεγέρσεων, η οργανωτική πείρα κινημάτων (γιακωβίνοι, καρμπονάροι, Ρώσοι επαναστάτες, μασονικές στοές κ.λπ.). Πιο σημαντική, όμως, είναι η διατύπωση της πεποίθησης ότι ο ελληνικός λαός μπορεί να νικήσει στηριγμένος στις δικές του δυνάμεις.
Στην αρχή απευθύνονται σε λόγιους και προσωπικότητες (Γαζής, Καποδίστριας κ.λπ.). Συναντούν άρνηση και αδιαφορία («για να ελευθερωθεί το έθνος χρειάζεται να ενεργήσει μια μεγάλη εξωτερική δύναμη», Καποδίστριας). Από τους πρώτους που κατηχήθηκαν στους σκοπούς του αγώνα είναι οι οπλαρχηγοί (Αναγνωσταράς, Παπαφλέσσας και λίγο αργότερα Κολοκοτρώνης, Νικηταράς, Διάκος κ.α.). Με τη σύνδεση αυτή, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για να πάρει το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα μαζικό χαρακτήρα μέσα στα κατεχόμενα εδάφη.
Στα πρώτα στάδια, η Φιλική Εταιρεία αποκλείει από τις γραμμές της τους κοτζαμπάσηδες («αποφεύγοντες να μυήσουν τους έχοντας συμφέροντα με τους Τούρκους»). Στις τάξεις της, όμως, μπαίνουν αθρόα χιλιάδες «πατριώτες». Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Φρατζής, «ποιμένες και χοιροβοσκοί και κάπηλοι και αχθοφόροι ακόμη εμυήθησαν». Ο στόχος του Σκουφά ήταν να μεταφερθεί η έδρα της Φιλικής Εταιρείας στη Μάνη, για να καθοδηγήσει από κοντά την προετοιμασία της επανάστασης και την ίδια την εξέγερση, τον πρόλαβε όμως ο θάνατος στα 1818. Πρόκειται λοιπόν για μια μαζική λαϊκή οργάνωση με μεγάλο δίκτυο διασυνδέσεων, έτοιμο να αναλάβει δράση.
Μετά τον θάνατο του Σκουφά, ο οποίος συμπύκνωνε πιο καθαρά τα επαναστατικά ιδεώδη του Ρήγα και ήταν ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην τριάδα, η Φιλική Εταιρεία εγκολπώνει στις τάξεις της και στοιχεία από το «αρχοντολόι» που βλέπουν τη γοργή ανάπτυξη της και καταλαβαίνουν ότι κάτι σοβαρό συμβαίνει. Από κει και μετά, στο εσωτερικό της αναπτύσσονται τάσεις και ομάδες και στην πραγματικότητα αρχίζει μια έντονη αντιπαράθεση για την εκδήλωση ή όχι της επανάστασης, για τον προσανατολισμό της και τη σχέση με τις ξένες δυνάμεις. Από ένα σημείο και μετά, Φιλική Εταιρεία δεν υπάρχει, παρά μόνο σαν μια ιδέα, σαν παρακαταθήκη που χρησιμοποιούνταν όταν δυσκόλευαν τα πράγματα στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.
Δύο στοιχεία πάντως δεν πρέπει να διαφεύγουν της προσοχής μας:
- Χωρίς τη δράση της Φιλικής Εταιρείας, ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας είτε δεν θα ξεσπούσε, είτε θα αργούσε, είτε δεν θα είχε τα λαϊκά χαρακτηριστικά που στην πραγματικότητα είχε.
- Ο αγώνας συνοδευόταν σε όλες του τις στιγμές από την εμφύλια διαμάχη ανάμεσα στις δυνάμεις που εκφράζανε την εθνική ολοκλήρωση και εκείνες που αντιπροσώπευαν στενά τα συμφέροντα μιας τάξης, σε σχέση υποτέλειας με ξένα κέντρα.
Μπορούμε να ανιχνεύσουμε τρείς κύριες τάσεις στη Φιλική Εταιρεία:
Η πρώτη είναι η επαναστατική-δημοκρατική. Αποτελεί τη συνέχιση των ιδεών του Ρήγα και εκφράζεται κυρίως από τον Σκουφά. Στηρίζεται στις λαϊκές μάζες και την προοδευτική μερίδα της αστικής τάξης. Την εκπροσωπούν οι Παπαφλέσσας, Κολοκοτρώνης, Νικηταράς, Ανδρούτσος και ο Υψηλάντης.
Η δεύτερη είναι η συμβιβαστική. Θέλει την απελευθέρωση από τους Τούρκους, αλλά φοβάται τη συμμετοχή των μαζών και τις κοινωνικές αλλαγές. Στηρίζεται στους Άγγλους και βρίσκεται σε συνεχή αντιπαράθεση με τους Δημοκρατικούς. Εκφραστές της, οι Μαυροκορδάτος, Νέγρης, Κουντουριωταίοι κ.ά.
Η τρίτη τάση είναι η αντιδραστική. Αποτελείται από φεουδαρχικά στοιχεία και κυρίως μεγαλοκοτζαμπάσηδες. Αυτοί προσπαθούν να ματαιώσουν κάθε ένοπλη κίνηση, διαβάλουν συνεχώς τους αντιπάλους τους και διχάζουν σε όλες τις στιγμές του αγώνα. Στηρίζονται επίσης στους Άγγλους και εκπροσωπούνται από τους Ζαΐμη, Λόντο, Π. Πατρών Γερμανό κ.ά.
Το αρχικό σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας ήταν η εξέγερση να έχει διαβαλκανικό χαρακτήρα. Εκμεταλλευόμενοι την αντιπαράθεση Πύλης – Αλή Πασά αποφασίζεται να ξεσηκωθεί ταυτόχρονα η Σερβία (Οβρένοβιτς), η Μολδοβλαχία (Βλαδημιρέσκου) και η Βουλγαρία. Ταυτόχρονα θα γίνονταν επιθέσεις μέσα στην Κωνσταντινούπολη και ιδιαίτερα στον ναύσταθμο. Η Πύλη ειδοποιήθηκε έγκαιρα από τους Άγγλους (που είχαν παρεισφρήσει στην Φιλική Εταιρεία) και έτσι το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού χάνεται και τα σχέδια ματαιώνονται.
Στην πραγματικότητα, σημειώθηκε διάσπαση του μετώπου ανάμεσα σε Υψηλάντη και Βλαδιμηρέσκου. Ο δεύτερος έχει πιο επαναστατικά και λαϊκά χαρακτηριστικά στον λόγο και το πρόγραμμά του. Ο Υψηλάντης, ακόμα και τότε προσβλέπει σε βοήθεια από τη Ρωσία. Μετά την προδοσία στην Πύλη, ο Υψηλάντης αναπροσαρμόζει την τακτική του και προσβλέπει όχι πια σε μια διαβαλκανική εξέγερση, αλλά σε κάποια τακτική κίνηση που θα κρατήσει τους Τούρκους μακριά από την ελληνική επικράτεια και ειδικά από τον Μοριά, έτσι θα είναι ευκολότερο να ξεσηκωθούν οι Έλληνες.
Ανάμεσα σε αυτές τις δύο οπτικές, οι Άγγλοι σπέρνουν ψεύτικες ειδήσεις, διαβάλλουν τον ένα στον άλλον και καθιστούν τη σύγκρουση αναπόφευκτη. Ο Βλαδιμηρέσκου θανατώνεται από Φιλικούς (μια μελανή σελίδα στην ιστορία της οργάνωσης), ο Υψηλάντης αποσύρεται και συλλαμβάνεται από τους Αυστριακούς, ενώ συνάμα αφορίζεται από το Πατριαρχείο, οι Τούρκοι εξαπολύουν σφαγές, ενώ η Ρωσία, όντας μέλος της Ιεράς Συμμαχίας, αποκηρύσσει την επανάσταση και η Αγγλία καλεί όλες τις δυνάμεις να μείνουν μακριά από την ελληνική επικράτεια. Έτσι, η Ελληνική Επανάσταση, από τις ίδιες τις εξελίξεις βρέθηκε στη δύσκολη θέση να αναμετρηθεί χωρίς συμμάχους, όπως προέβλεπε το αρχικό σχέδιο…
