«Η γυναίκα είναι το μισό τ’ ουρανού». Τι υπέροχο σύνθημα! Τι Σιμόν ντε Μποβουάρ (με όλο το σεβασμό) και τι Κλάρα Τσέτκιν (με όλο το σεβασμό) και τι Μπέτι Φρίνταν (με όλο το σεβασμό)! Σε μία φράση όλη η αλήθεια, όλη η πολιτική, όλη η απελευθέρωση.
Αλλά πού να ξέραμε τότε, με μόνη τη δυτική μας κουλτούρα, ότι το μαοϊκό σύνθημα δεν πήγαζε μόνο από την αυτονόητη για τους μαρξιστές αντίληψη περί απόλυτης ισότητας των δύο φύλων, αλλά και από το μεδούλι της κινέζικης κουλτούρας. Πέρασαν πολλά χρόνια, όταν πια το σύνθημα είχε περάσει στην ιστορία, για να καταλάβουμε ότι ο συσχετισμός με τον «ουρανό» δεν αποτελεί ποιητική έμπνευση ή επικοινωνιακό εύρημα. «Ο ουρανός είναι η διαδικασία του κόσμου σε πλήρη καρποφορία», είναι η ίδια η φύση, στην κινέζικη σκέψη.
Ούτε αυτό ήταν το μόνο που μας διέφευγε από τον μαοϊσμό που είχε μεγάλη πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική επιρροή στα κινήματα και τους διανοούμενους, παγκοσμίως, στις ζωηρές δεκαετίες του ’60 και του ’70. Πού να φανταστούμε ότι από την εξίσου δυνατή φράση «Αφήστε εκατό λουλούδια ν’ ανθίσουν», το «αφήστε» είχε και μία πιο κινέζικη ερμηνεία από το προφανές που ήταν η παρότρυνση για την ελεύθερη κυκλοφορία των ιδεών και των απόψεων σε μια κοινωνία που έψαχνε να βρει το δρόμο που θα την έβγαζε από τη φτώχεια και την καθυστέρηση. Δεν είχαμε διαβάσει τον Μέγγιο που, στον 4ο π.Χ. αιώνα, αναφέρεται στον χωρικό που για να επισπεύσει τη συγκομιδή των καρπών στον αγρό του, τραβούσε τα φυντάνια με τα χέρια για να μεγαλώσουν γρηγορότερα, με αποτέλεσμα όλα να μαραθούν. Εννοώντας, ο διανοητής, ότι η ανάπτυξη πρέπει να είναι συμβατή με τους ρυθμούς και τους κανόνες της φύσης, να μην βιάζεις τα πράγματα. Εμείς, τότε, πιστεύαμε ότι οι ιδέες, η αφοσίωση, ο μόχθος και η μαχητικότητά μας αρκούσαν για την επίσπευση της επανάστασης. Η «έννοια της διαδικασίας και της ωρίμανσης», που διαπνέουν την κινέζικη σκέψη, δεν ενυπήρχε στην αντίληψή μας για το μαοϊσμό. Ούτε, βέβαια, βόλευε να δεχτούμε ότι η Μεγάλη Πορεία (1934-35) που είχε πολλές ανθρώπινες απώλειες, δεν ήταν μόνο μία πράξη ηρωισμού, αλλά και μία μεγάλη υποχώρηση μπροστά σε ένα υπέρτερο αντίπαλο, που μετέθετε τη σύγκρουση, πολύ υπομονετικά, μέχρι να δημιουργηθούν ευνοϊκές συνθήκες για τους επαναστάτες. Η κινέζικη χροιά της «σκέψης» του Μάο δεν ήταν αυτονόητη.
Αλλά, μακροπρόθεσμα, αποδείχτηκε ότι σοβαρότερο πρόβλημα από το ρομαντισμό μας, έχουν αυτοί που υποτίμησαν και υποτιμούν τον κινέζικο παράγοντα. Αυτοί που, ακόμα και μετά το άνοιγμα της Κίνας, εξακολουθούν να βλέπουν την Κίνα μονοδιάστατα αδυνατώντας έτσι να προβλέψουν και να κατανοήσουν τη ραγδαία εξέλιξή της. Αυτό εξηγεί το σοκ της Δύσης μπροστά στην εκτίναξη της Κίνας σε δεύτερη οικονομική δύναμη στον κόσμο μέσα σε λίγα χρόνια. Από τότε που κυριάρχησαν οι Δυτικοί σε παγκόσμιο επίπεδο, ο κινέζικος τρόπος σκέψης θεωρήθηκε «μη παραγωγικός» από τα κέντρα εξουσίας. Και δεν μελετήθηκε ούτε μετά τη νίκη της επανάστασης, το 1949. Ακόμα και οι ριζοσπάστες που ασπάστηκαν τον μαοϊσμό, περιορίστηκαν στην μαρξιστική του πτυχή, που είναι πολύ σημαντική, αλλά δεν εμβάθυναν στην κινέζικη κουλτούρα. Έτσι, το σημερινό κινέζικο προβάδισμα συνεχίζει να θεωρείται «θαύμα» από τους καλοπροαίρετους ή «φούσκα» από τους κακοπροαίρετους, που από άγνοια ή προκατάληψη αδυνατούν να κατανοήσουν το φαινόμενο. Αντιθέτως, στον 20o αιώνα, οι Κινέζοι μέσα από το μαρξισμό μελετούσαν επισταμένως την ευρωπαϊκή σκέψη. Δεν ξανοίχτηκαν στον ωκεανό των διεθνών ανταγωνισμών αδιάβαστοι.
Ευρωπαϊκή και κινέζικη σκέψη
Με τέτοιους συνειρμούς, διάβασα με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον το βιβλίο του Φρανσουά Ζυλλιέν Εγκώμιο της απραξίας, που κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Η αποτελεσματικότητα στην κινεζική σκέψη είναι ο υπότιτλος του βιβλίου στον οποίο θα έλεγα ότι εμπεριέχεται σημαντικό μέρος του προβληματισμού που αναπτύσσεται εδώ και τουλάχιστον δύο δεκαετίες στη Δύση που βρέθηκε αντιμέτωπη με το κινέζικο «θαύμα», εντελώς απροετοίμαστη. Και πράγματι, περί θαύματος πρόκειται όταν προσπαθεί κανείς να το εξηγήσει με τη μονόπλευρη, αυτάρεσκη, αλαζονική, αντικομμουνιστική και ρατσιστική λογική των δυτικών μητροπόλεων. Μία λογική που εμποδίζει να δει κανείς την αλήθεια κατάματα. Ιδίως όταν αυτή η αλήθεια καταρρίπτει μοντέλα σκέψης και αντιλήψεις που αντιστοιχούν στην ιμπεριαλιστική και αποικιοκρατική πολιτική που συνεχίζει να εφαρμόζεται με επιμονή και σκληρότητα σε βάρος των μη-δυτικών χωρών και λαών του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου.
Ο Ζυλλιέν έγραψε το κείμενό του για ανώτατα στελέχη επιχειρήσεων που ενδιαφέρονται επαγγελματικά για την Κίνα, αλλά δεν ξέρουν πώς σκέφτονται οι Κινέζοι. Σαν στοχαστής, δεν θίγει τα οικονομικά ζητήματα, αλλά καταπιάνεται με μια πολιτισμική διάσταση, που αδιόρατα συνδιαμορφώνει τις επιλογές και τις πρακτικές, τις τακτικές και τις στρατηγικές των Κινέζων στη μακρόχρονη ιστορία τους μέχρι σήμερα. Στο Περίπτερο Ιδεών έχει γίνει μία προσπάθεια να αναδείξουμε ορισμένες πτυχές του κινέζικου «θαύματος» που άπτονται της πολιτικής και της οικονομίας με έμφαση στη διαπίστωση ότι οι Δυτικοί όχι μόνο δεν παραδέχονται, αλλά και δυσκολεύονται να αντιληφθούν ότι η Κίνα δεν είναι ο περαστικός που του έπεσε το λαχείο, κι όταν φάει τα κέρδη του θα επιστρέψει εκεί απ’ όπου ξεκίνησε πριν από 60 χρόνια. Δυσκολία που προκύπτει από την κουλτούρα του δυτικού κατεστημένου το οποίο ανέκαθεν προσπαθεί να ακυρώσει την πρόοδο και τον πολιτισμό τού «άλλου» για να μπορεί να τον ελέγχει και να τον εκμεταλλεύεται αναλόγως.
Σε χαμηλούς τόνους
Μετά από μία μακροχρόνια περίοδο αναταραχών, συγκρούσεων, εμφυλίων και αντιιμπεριαλιστικών πολέμων, η Κίνα μπήκε στη λεωφόρο της σύγχρονης εποχής από το 1949. Αλλά, ενώ άλλαξε σχεδόν τα πάντα στο εσωτερικό της, αρχικά κράτησε μόνο μία βοηθητική λουρίδα στο διεθνές πεδίο. Σε μια εποχή που ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός αλώνιζε στρατιωτικά και οικονομικά, από τη Λατινική Αμερική ώς την Ινδοκίνα, και η Σοβιετική Ένωση απαιτούσε νομιμοφροσύνη από τους εταίρους της, η Κίνα ακολούθησε το δικό της δρόμο και περιορίστηκε σε αμυντικές προετοιμασίες και δράσεις, μέσα στα σύνορά της, χωρίς επεκτατισμούς σε βάρος των πιο αδύνατων και χωρίς προκλήσεις σε βάρος των πιο δυνατών. Παρ’ όλο που έπαιξε σημαντικό ρόλο στο κίνημα των αδεσμεύτων και στήριξε τα αντιαποικιακά κινήματα με προσοχή και φειδώ, δεν έβγαλε στρατιώτες έξω από την επικράτειά της και απέφυγε τη μετωπική σύγκρουση με τον ιμπεριαλισμό, με εξαίρεση την Κορέα, όπου δεν είχε άλλη επιλογή στα πρώτα χρόνια της εγκαθίδρυσης της Λαϊκής Δημοκρατίας.
Έκτοτε, οι αντιπαραθέσεις της ήταν κυρίως ιδεολογικές και πολιτικές. Η κινέζικη ηγεσία καθόριζε μέχρι ποιο σημείο τής επιτρέπει ο συσχετισμός και η συγκυρία να βαδίσει. Αυτό, σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι αντιμετώπιζε παθητικά την τροπή των πραγμάτων στο διεθνές της περιβάλλον. Απλά, είχε άλλη λογική, πολύ διαφορετική από τη λογική της Δύσης. Και σήμερα, από καλύτερη θέση, ακολουθεί την ίδια πολιτική. Απλώνεται με το εμπόριο και τις επενδύσεις σε όλο τον κόσμο, χωρίς να παρεμβαίνει στα εσωτερικά πολιτικά πράγματα των χωρών με τις οποίες συναλλάσσεται. Πράγμα άγνωστο για τους Δυτικούς. Η Κίνα κερδίζει πελάτες και κερδίζει χρόνο για να εδραιώσει την παρουσία της. Αυτός είναι και ένας από τους σοβαρούς λόγους που δανείζει χρήματα στις ΗΠΑ. Εξασφαλίζει, εξαγοράζει μάλλον, ανοχή από τον πιο επικίνδυνο παίκτη που διαθέτει χίλιες στρατιωτικές βάσεις στον κόσμο και μια ανώτερη πολεμική μηχανή, που τη χρησιμοποιεί χωρίς δισταγμό για να γονατίσει κάθε αντιφρονούντα, κάθε κράτος και λαό με τάσεις ανεξαρτησίας.
Η Κίνα αποφεύγει τους πολέμους καθώς αναπτύσσεται με ένα εντελώς διαφορετικό τρόπο από τους δυτικούς ανταγωνιστές της που επιβάλλουν την κυριαρχία τους με αποκλεισμούς, βομβαρδισμούς και επεμβάσεις στον Παναμά, το Ιράκ, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν, την Υεμένη, τη Συρία, την Παλαιστίνη, το Σουδάν, τη Σομαλία, το Μάλι κ.λπ. Η Κίνα αναδιπλώνεται ακόμα κι όταν αυτό αντιβαίνει στα συμφέροντά της, όπως συνέβη με τη Λιβύη. Ξέρει ότι οι Δυτικοί τη θεωρούν εχθρική δύναμη. Υποχωρεί, παρ’ όλο που οι Αμερικάνοι προσπαθούν να ελέγξουν ασφυκτικά τις στρόφιγγες της ενέργειας και των πρώτων υλών, με επιδρομές στην Ασία και την Αφρική και με στρατιωτική επέκταση στον Ειρηνικό και την ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Ασίας. Εντούτοις, η Κίνα συνεχίζει να κρατάει χαμηλούς τόνους ακόμα κι όταν πιέζεται. Οι Κινέζοι προσπαθούν να αποφύγουν την όξυνση και εκτιμούν ότι ο χρόνος δουλεύει προς όφελός τους.
Στα εγχειρίδια των πολιτικών και στρατιωτικών επιστημών που χρησιμοποιούν οι «δεξαμενές σκέψης» που επεξεργάζονται τις πολιτικές των μητροπόλεων, ο οικονομικός επεκτατισμός, και μάλιστα σε παγκόσμια κλίμακα, χωρίς πολιτική και στρατιωτική επικυριαρχία, δεν έχει προηγούμενο, γεγονός που δυσχεραίνει την αντιμετώπισή του.
Βέβαια, και στην Αμερική, υπάρχουν αντιτιθέμενα συμφέροντα. Το στρατιωτικό-βιομηχανικό-προτεσταντικό μπλοκ που ακολουθεί πολιτικές εντάσεων είναι πολύ ισχυρό και ασκεί τη μεγαλύτερη επιρροή στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Υπάρχουν όμως, και ισχυρά μεγαθήρια, όπως η Wal-Mart, η General Electric και η Apple, που έχουν ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς με την Κίνα απ’ όπου αντλούν ένα μεγάλο μέρος των κερδών τους. Η General Motors κατέρρευσε στις ΗΠΑ, ενώ τα εργοστάσιά της είναι πολύ κερδοφόρα στην Κίνα. Αυτές οι διαφορές εκφράστηκαν και στην προεκλογική περίοδο, κυρίως μέσα από το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα και τον υποψήφιό του για την προεδρία Μιτ Ρόμνι που έθεσε αρκετές φορές το ζήτημα της ανάσχεσης της Κίνας.
Η εσωτερική δυναμική
Ο Φρανσουά Ζυλλιέν, σινολόγος, με σπουδές στο Πεκίνο και τη Σαγκάη, καθηγητής στο πανεπιστήμιο Paris III-Denis Diderot, σύντομα και κατανοητά, επεξηγεί πτυχές αυτής της διαφορετικότητας, υπογραμμίζοντας ότι «η Κίνα είναι ο μεγάλος πολιτισμός που αναπτύχθηκε έξω από την ευρωπαϊκή σκέψη…». Ξεκινώντας από τον Πασκάλ, που πολύ νωρίς έθεσε το ερώτημα «ποιον απ’ τους δυο να πιστέψουμε, τον Μωϋσή ή την Κίνα;» Τον Μονταίνιο, που έγραφε στα Δοκίμια ότι «η ιστορία της Κίνας μάς διδάσκει πόσο πιο πλατύς και ποικίλος είναι ο κόσμος απ’ όσο φαντάζονταν οι αρχαίοι, αλλά κι εμείς οι ίδιοι». Τον Μοντεσκιέ, που σχετικοποιούσε τα δικά του συμπεράσματα στο Πνεύμα των νόμων παραδεχόμενος ότι «κατά βάθος τα όσα μαθαίνω για την Κίνα είναι σε θέση να προκαλέσουν την κατάρρευση ολόκληρου του οικοδομήματός μου. Η Κίνα συνεχίζει να βρίσκεται έξω απ’ το δικό μας πλαίσιο αναφοράς… Είναι σχεδόν αδύνατο να επιβληθεί κάποτε ο χριστιανισμός στην Κίνα». Και τον Λάιμπνιτς που θεωρεί ότι οι Κινέζοι είναι «άνθρωποι από άλλον πλανήτη»… ο «προερχόμενος από την Ελλάδα φιλόσοφος» Ζυλλιέν, επισημαίνει τις μεγάλες αποστάσεις μεταξύ της ευρωπαϊκής σκέψης και της κινεζικής. «Στον Πλάτωνα έχουμε την Τελική Κρίση, στα Ευαγγέλια έχουμε την Αποκάλυψη. Η Αρχαία Κίνα δεν μίλησε ούτε για Τελική Κρίση ούτε για Αποκάλυψη.»
Στην πολεμική τέχνη δεν υπάρχει ο παράγοντας της τύχης, ο θεός, το πεπρωμένο, «κάτι ξένο απ’ την εσωτερική λογική της εξελισσόμενης κατάστασης». Είναι διαφορετικές οι «συντακτικές δομές» της σκέψης. «Αρχίζω τη μάχη, μόνον όταν ο αντίπαλος έχει ήδη ηττηθεί, δηλαδή, μόνον όταν έχω ήδη νικήσει. Όσο η κατάσταση δεν είναι ακόμα ώριμη, την αφήνω να ωριμάσει, δίχως να την πιέζω. Αλλά όταν ο καρπός είναι ώριμος, έτοιμος να πέσει, τότε απλώς τον δρέπω, αβίαστα… Δεν χρειάζεται να προσευχηθώ στους θεούς ή να μελετήσω τους οιωνούς». Αυτός είναι ο μεγάλος κανόνας της κινεζικής στρατηγικής, επισημαίνει ο Ζυλλιέν. «Ο στρατός που νικάει είναι εκείνος που νίκησε πριν ακόμα μπει στη μάχη. Ο στρατός που νικιέται είναι εκείνος που ψάχνει τη νίκη την ώρα του αγώνα», λέει ο Σουν Τσου. «Ο μεγάλος στρατηγός πετυχαίνει μονάχα εύκολες νίκες». Και ο Λάο Τσε υποστηρίζει ότι «ο σοφός ενεργεί μόνο στο στάδιο της ευκολίας». Αντιθέτως, ο Κλαούζεβιτς υποστηρίζει ότι «η αποτελεσματικότητα είναι ανάλογη των δυσκολιών που συναντάς».
Στην κινέζικη σκέψη, αυτό που μετράει είναι «η εσωτερική δυναμική της κατάστασης», «η ευνοϊκή συγκυρία» και «οι πρόσφορες συνθήκες». Δηλαδή, δεν πάς γυρεύοντας. Καταστρώνεις όχι αυτό που επιθυμείς, αλλά το «διάγραμμα του δυναμικού της κατάστασης».
«Το αποτέλεσμα προκύπτει μέσα από τις ίδιες συνθήκες, τις οποίες εγώ απλώς εκμεταλλεύομαι. Οι συνθήκες δουλεύουν για μένα. Στην αρχή, θα είναι ή το Εγώ ή η κατάσταση: η κινέζικη σκέψη ξεκινά από την κατάσταση και όχι από το Εγώ, το ‘υποκείμενο’.»
Ο Φρανσουά Ζυλλιέν μιλάει επίσης για την πράξη και τη μεταμόρφωση, το συμβάν και το μη-συμβάν, την καταστροφή και την αποδιάρθρωση, την αξιολόγηση και την πρόοδο, το σκάκι και το (γ)κο. Δεν αποπειράται να καλύψει όλο το πολύπλοκο φάσμα της κινεζικής κουλτούρας, αλλά φωτίζει επαρκώς «τα σημεία» που επιλέγει να σχολιάσει. Ένα μικρό βιβλίο κατάλληλο για κάθε πολίτη που θέλει να κατανοεί τον «άλλον», και στη συγκεκριμένη περίπτωση τον «Κινέζο», ακατάλληλο για κάθε στρουθοκάμηλο ή φανατισμένο οπαδό κάθε μοναδικής αλήθειας.
Βέβαια, με το άνοιγμα της Κίνας στην οικονομία της αγοράς, για άλλη μια φορά μπαίνει ο δυτικός παράγοντας στην Κίνα, και μάλιστα με τη θέληση των Κινέζων. Άραγε, θα ενσωματωθεί στην κινέζικη σκέψη, όπως φαίνεται να πιστεύουν οι ηγέτες με τον νέο Γενικό Γραμματέα του ΚΚ Κίνας Σι Τσινπίν επικεφαλής, όπως ενσωματώνονταν οι ιεραπόστολοι επί αποικιοκρατίας, ή θα πάρει την εκδίκησή του εκμεταλλευόμενος τις «πρόσφορες συνθήκες»;
Στέλιος Ελληνιάδης
