του Αλέξη Θεοδωρίδη
Πέθανε στις 22/09/2024, σε ηλικία 90 ετών, ο Fredric Jameson, ομότιμος καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Ντιουκ, όπου διηύθυνε το Κέντρο Κριτικής Θεωρίας. Έγραψε πάνω από 30 βιβλία και ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς κριτικούς της κουλτούρας της εποχής μας.
Γνωστός από την πολύ επιδραστική κριτική του πάνω στον μεταμοντερνισμό, ο Jameson υπήρξε ένας κριτικός της κουλτούρας και της λογοτεχνίας ενάντια στο κυρίαρχο ρεύμα και τις μόδες της εποχής του. Στην ιστορική καμπή κατά την οποία έζησε και διαμορφώθηκε είδε πιο διεισδυτικά και πιο βαθιά από πολλούς την εσώτερη λογική της πολιτιστικής τροπής των πραγμάτων και της εξέλιξης της κουλτούρας. Μιας κουλτούρας που σημαδεύτηκε από την πολυ-κρίση της δεκαετίας του 1970 (που ήταν δομικού χαρακτήρα) και την ύφεση του μεγάλου κύματος των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων.
Κρατώντας αναμμένη τη φλόγα της δεκαετίας του 1960, τόλμησε δεκαετίες μετά, αν και «εκτός εποχής», να μιλήσει μαρξιστικά, να δει την ιστορικότητα («Πάντα να ιστορικοποιείς!», προέτρεπε) των πολιτιστικών μορφών άρα και τις μεταμορφώσεις τους μέσα από την κίνηση του συνόλου της κοινωνίας. Έτσι, το μεταμοντέρνο αποκαλύφθηκε μπροστά του όχι μόνο ως πολιτιστικό ρεύμα, όχι μόνο ως ιδεολογία, αλλά ως η αισθητική, η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού (1). Η επέκταση της εμπορευματοποίησης στο σύνολο της κουλτούρας (η μανιώδης αναπαραγωγή του ίδιου ως διαφορετικού), η κατάργηση του χρόνου προς όφελος ενός αιώνιου παρόντος (κρίση της ιστορικότητας, το «τέλος της ιστορίας» στην αισθητική), οι πρωτοφανείς ολοκληρώσεις της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, η αστική ρυπαρότητα και η αλλοτρίωση της καθημερινής ζωής στην πόλη, αυτά είναι που χαρακτηρίζουν την εποχή του μεταμοντέρνου και αποτελούν τις προϋποθέσεις του. Με αυτόν τον τρόπο, η τοποθέτηση απέναντι στο μεταμοντέρνο όχι απλώς αποτέλεσε μια πολιτική τοποθέτηση, αλλά και έδειξε ότι, έστω και έμμεσα, κάθε άποψη για το μεταμοντέρνο είναι μια πολιτική άποψη για τον διεθνικό, παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό.
Αυτή η λογική διέπει συνολικά τις κοινωνικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις, και είναι διαμορφωτική για τον ίδιο τον άνθρωπο του ύστερου καπιταλισμού. Ακόμα κι αν τώρα οι αντιφάσεις και τα παράδοξα του μεταμοντερνισμού είναι πιο πρακτικά εξόφθαλμα, την δεκαετία του 1980 αυτά συνοδεύονταν ακόμα από έναν αέρα «προόδου». Η αφήγηση του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων, ο λόγος που περιγράφει τον λόγο ως αμιγώς επιτελεστικό (και όχι περιγραφικό), η απολυτοποίηση του σχετικισμού κ.λπ. είναι κάποια από αυτά τα παράδοξα μέσα στα οποία συντρίβεται η υποκειμενικότητα (στην πρακτική, την ηθική, την αισθητική της διάσταση).
Στο ύστερο έργο του, προσπάθησε να διευρύνει τη σκοπιά του και να συγγράψει και τα υπόλοιπα μέρη («Το Μεταμοντέρνο» είναι μόνο το ένα) ενός μεγάλου ερευνητικού εγχειρήματος υπό τον τίτλο: «Η Ποιητική των Κοινωνικών Μορφών», στο οποίο, «επιχειρεί να παρέχει μια γενική ιστορία των αισθητικών μορφών, προσπαθώντας ταυτόχρονα να δείξει ότι αυτή η ιστορία μπορεί να διαβαστεί σε συνδυασμό με μια ιστορία των κοινωνικών και οικονομικών σχηματισμών» (2). Αυτό είναι και το σπουδαιότερο κληροδότημα που μας αφήνει.
Το έργο του καθίσταται ακόμα σημαντικότερο από το γεγονός ότι εξακολουθούμε να ζούμε σε μια πιο προχωρημένη φάση της ίδιας «εποχής» με την οποία ασχολήθηκε αρχικά ο Jameson. Ίσως, μάλιστα, να μπορούσαμε να πούμε ότι διαβιούμε στο σπαρακτικό και μακρόσυρτο κλείσιμο αυτής της εποχής. Σε μια αβέβαιη μετάβαση, σε μια κρίση οι όροι της οποίας προσδιορίστηκαν ακριβώς από τις απαντήσεις που δόθηκαν για το ξεπέρασμα των κρίσεων της δεκαετίας του 1970. Σήμερα, που «είναι ευκολότερο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου από το τέλος του καπιταλισμού» (3), η διανοητική τόλμη και η διεισδυτικότητα του Jameson καθίστανται πιο αναγκαίες και επιτακτικές από ποτέ.
Στην Ελλάδα κυκλοφορούν βιβλία του από τις εκδόσεις Angelus Novus, Αλεξάνδρεια, Τόπος, Πλέθρον, Νεφέλη και Επέκεινα.
Παραπομπές
1) Βλ. Fredric Jameson, «Το Μεταμοντέρνο, ή η Πολιτισμική Λογική του Ύστερου Καπιταλισμού», εκδ. Νεφέλη.
2) Sara Danius, «About Fredric R. Jameson», 2 Οκτωβρίου, 2011.
3) Fredric Jameson, «Archaeologies of the Future», Verso, 2005, σ. 199.
