Απόσπασμα από το βιβλίο Ανθρώπινη φύση. Για τον κομμουνισμό του πεπερασμένου, που κυκλοφορεί τις επόμενες ημέρες από τις Eκδόσεις Τόπος. Του Ευτύχη Μπιτσάκη
Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια μεταβαλλόμενη αντίφαση, ανάμεσα στο θαυμαστό της ύπαρξης, την πνευματικότητα, τη δημιουργικότητα, τον αναπτυγμένο συναισθηματικό κόσμο και στην επίσης διαφοροποιούμενη ανθρώπινη βαρβαρότητα. Ο «άνθρωπος των σπηλαίων» έφτασε στα άστρα. Αλλά η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο συνεχίζεται και οι σύγχρονοι πόλεμοι με την επιστημονική τεχνολογία εξοντώνουν ολόκληρους στρατούς (θυμηθείτε τον πόλεμο εναντίον του λαού του Ιράκ). Επίσης, η τερατώδης καταδίκη σε θάνατο ισχύει ακόμα σε «πολιτισμένες» και σε υποανάπτυκτες χώρες (από δηλητηριώδη ένεση, αγχόνη, τουφεκισμό, αποκεφαλισμό κ.ο.κ.). Το ίδιο και η φρίκη των βασανιστηρίων.
Δεσπόζουσα μορφή πολιτεύματος είναι σήμερα η αστική-κοινοβουλευτική δημοκρατία. Η μορφή αυτή δεν είναι απλώς τυπική. Ήταν αποτέλεσμα αγώνων και επαναστάσεων και δημιούργησε νέους θεσμούς και νέες μορφές κοινωνικής συμβίωσης (Αστικό Δίκαιο, Παιδεία, κράτος πρόνοιας κ.λπ.). Όμως αυτή η μορφή ήταν ταυτόχρονα νομιμοποίηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Συνολικά, ήταν η έκφραση, στο επίπεδο των θεσμών, της κυριαρχίας της αστικής τάξης. Η αστική δημοκρατία είναι σήμερα ιστορικά ξεπερασμένη. Συνδέθηκε με δύο παγκόσμιους πολέμους, με το ναζισμό και το φασισμό και στις μέρες μας γίνεται όλο και περισσότερο τυπική και αυταρχική.
Η μόνη διέξοδος από τη σημερινή κρίση, είναι ο σοσιαλισμός. Ως μορφή κοινωνικής συμβίωσης, ο σοσιαλισμός δεν θα αντιπροσωπεύει απλώς τη γενίκευση των ατομικών ελευθεριών. Θα τις γενικεύσει στην οικονομική και στην κοινωνική σφαίρα. Θα είναι η διαλεκτική άρνηση και υπέρβαση της αστικής δημοκρατίας, από τη σκοπιά της εργατικής τάξης και του συνόλου των υποτελών στρωμάτων. Θα αποτελέσει το θεμέλιο ενός νέου πολιτισμού και μιας νέας ηθικής.
Αλλά: Οι πρώτες απόπειρες για δημιουργία σοσιαλιστικών κοινωνιών, απέτυχαν σχεδόν παντού. Στο παρόν βιβλίο, αλλά κυρίως στο Ένα φάντασμα πλανιέται, επιχείρησα, όπως και άλλοι να εξηγήσω τα αίτια της αποτυχίας. Η ιστορία δεν τελείωσε και ο σοσιαλισμός σήμερα δεν είναι απλώς επίκαιρος: Αποτελεί όρο για την επιβίωση της ανθρωπότητας. Δεν θα επιχειρήσω, προφανώς, να σχεδιάσω εδώ τη μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία και τους δρόμους της επανάστασης. Τα προβλήματα του σοσιαλισμού, πρέπει, με βάση την υπάρχουσα εμπειρία, να αποτελέσουν αντικείμενο συλλογικής προσπάθειας επιστημόνων και πολιτικών της Αριστεράς. Και αυτό το ανεκπλήρωτο καθήκον δεν είναι η μόνη ευθύνη των αριστερών κομμάτων και οργανώσεων που επικαλούνται τον σοσιαλισμό, και τον κομμουνισμό με συνθήματα, και όχι με μια επιστημονική θεμελίωση του στόχου.
Ας μου συγχωρηθεί, λοιπόν, να σκιαγραφήσω εδώ μια κομμουνιστική ουτοπία.
Ουτοπία στην εποχή του επιστημονικού σοσιαλισμού; Αλλά η ουτοπία δεν είναι κατ’ ανάγκην όνειρο. Υπάρχουν ουτοπίες νοσταλγικές ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος (π.χ. Η πολιτεία του Ήλιου), χριστιανικές ριζοσπαστικές ουτοπίες (π.χ. του Καμπανέλλα και του Τόμας Μόρους), το κίνημα των Αναβαπτιστών, των Ισοπεδωτών κ.λπ.) ουτοπίες αντιδραστικές όπως της επιβολής της καθαρής άριας ράτσας του χιτλερισμού και οι σημερινές τεχνοκρατικές ουτοπίες. Όμως υπάρχουν και ουτοπίες ρεαλιστικές, ριζοσπαστικές και επαναστατικές.
Ο σοσιαλισμός είναι μια δυνάμει επαναστατική ουτοπία. Δεν υπάρχει ακόμα (κάποιες απαρχές στη Λατινική Αμερική και στην Κούβα). Είναι, δηλαδή, το μη εισέτι υπάρχον, αλλά που αποτελεί μια ρεαλιστική δυνατότητα. Κατά τον Λένιν «πρέπει να ονειρευόμαστε», δηλαδή να σκεπτόμαστε αυτό που δεν υπάρχει ακόμα, «με λογισμό και μ’ όνειρο» (Σολωμός).
Ο σοσιαλισμός είναι η υπέρβαση υπαρκτών ουτοπικών σχεδιασμάτων. Δεν υπόσχεται κάποιο επίγειο παράδεισο: Ένα όμορφο, ηλιόλουστο νησί, όπου οι άνθρωποι θα ζούσαν ευτυχισμένοι (ουτοπία του Ιάμβλιχου), μια «επαναστατική πολιτεία του Ήλιου, στην αγκαλιά του θεού» (Καμπανέλλα), την επιστροφή στην πρωτόγονη κοινοκτημοσύνη, στην εποχή της βασιλείας του Κρόνου, στην οποία αναφέρεται ο Ησίοδος. Πολύ περισσότερο δεν υπόσχεται «την βασιλείαν των ουρανών». Οραματίζεται, όμως μια επιστροφή στην αρχέγονη κοινότητα, σε ανώτερο επίπεδο (Μαρξ). Στη γλώσσα της διαλεκτικής: οι ταξικές κοινωνίες ήταν η άρνηση της αρχέγονης κοινοκτημοσύνης. Ο κομμουνισμός θα είναι η άρνηση της άρνησης.
Η ιστορική διαδικασία μετάβασης στον κομμουνισμό είναι μια ρεαλιστική δυνατότητα. Είναι το μη εισέτι υπάρχον, το οποίο υπάρχει δυνάμει στην σημερινή πραγματικότητα, ως η ιστορική της άρνηση. «Δεν υπάρχει ως πραγματικότητα, αλλά δυνάμει»1. Δηλαδή: «Την ουτοπία δεν πρέπει να την αναζητήσουμε αλλού, αλλά εδώ, τώρα, παρούσα, αλλά όχι πραγματωμένη: δυνάμει». Ως μια μη πραγματωμένη δυνατότητα. Η ρεαλιστική, κομμουνιστική ουτοπία δεν είναι υποταγμένη σε κάποια Ιδέα, όπως στον Πλάτωνα (ή στην εποχή μας στον Μπαντιού, μαθητή του Πλάτωνα, του αποστόλου Παύλου και του Μάο).
Κομμουνισμός είναι η άρνηση της υπαρκτής πραγματικότητας, του σημερινού κατακερματισμένου κόσμου και η δημιουργία ενός κόσμου αδελφοσύνης.
Ο άνθρωπος είναι γενετικά κοινωνικό ον. «Το 1 αντιστοιχεί στην ταυτότητα. Με το 2, αρχίζουν ο αριθμός και η κίνηση, η πολλαπλότητα και η αγάπη». Οι ανταγωνιστικές κοινωνικές σχέσεις κυριαρχούν σήμερα σ’ ολόκληρο σχεδόν τον πλανήτη. Σήμερα κυριαρχεί ο καπιταλισμός. Η γη κατοικείται από ανθρώπινα όντα κατά βάση ξένα αλλά και εχθρικά μεταξύ τους. Η κομμουνιστική ουτοπία αποβλέπει «η γη να κατοικηθεί από ανθρώπους, υποκείμενα φιλικά και όχι αμοιβαίως ξένα». Να αξιοποιήσει τα θαυμαστά επιτεύγματα των φυσικών επιστημών για την ευτυχία των ανθρώπων, λέξη που υπονομεύεται σήμερα από τις καθημερινές, και σε πλανητική κλίμακα ανταγωνιστικές σχέσεις.
Σήμερα: αποξένωση, αλλοτρίωση, πόλεμος όλων εναντίον όλων. Πρόσφυγες ξεριζωμένοι από τον τόπο τους, πλάνητες και ανέστιοι. Από την άλλη ξενοφοβία, ρατσισμός και τα πρώτα δηλητηριώδη άνθη του νεοφασισμού. Σήμερα, με τελικό στόχο τον κομμουνισμό, μέριμνα για τους άνεργους, τους άστεγους, τους αποκλεισμένους, τους μετανάστες. Ο Scherer, υπερβαίνοντας το συνηθισμένο νόημα της λέξης φιλοξενία, την αναδεικνύει σε βασική οντολογική κατηγορία. «Η φιλοξενία είναι ενδογενής στο ρίζωμα του ανθρώπου επί της γης. Να φανταστούμε το γεωργό που ξεχερσώνει τη γη και ζει στον τόπο του. Επειδή πρώτη συνθήκη της φιλοξενίας είναι να μπορείς να προσφέρεις άρτον και οίνον». Η φιλοξενία είναι συνθήκη «για να γίνει η Γη κατοικήσιμη». Όχι μη τόπος κυριαρχούμενος από τις τυφλές δυνάμεις του καπιταλισμού.
Η ατομικότητα αναδύεται στο εσωτερικό του κοινωνικού. Μια νέα ατομικότητα, άρνηση του αστικού ατομισμού. Υπέρβαση του εγωισμού, πληρότητα της ζωής στα πλαίσια της συλλογικότητας. Άνθρωπος προς άνθρωπον, φίλος.
Η φιλοξενία, τονίζει ο Schrerer, υπερβαίνει τη συνήθη πρακτική σημασία. «Φιλοξενία της γης είναι μια πρόσκληση που απευθύνεται στον καθένα να ασκεί τη φιλοξενία του οικοδεσπότη». «Να προφέρει στον περαστικό τα αγαθά που προσφέρει η γη. Έτσι συνδέεται, στα πλαίσια μια θεμελιακής οντολογίας, η φιλοξενία της γης και του ανθρώπου που την κατοικεί».
Η αντίληψη αυτή, αντίθετη με την ξηρότητα αισθημάτων της ατομιστικής κοινωνίας, φαίνεται ίσως ποιητική υπερβολή. Όμως, η αντίληψη της φιλοξενίας έχει βαθιές ρίζες στη λαϊκή παράδοση. Στην Κρήτη, π.χ. (και όχι μόνο στην Κρήτη) το να κόψει κάποιος περαστικός ή και ντόπιος, ένα φρούτο (σταφύλια, μήλα, οτιδήποτε) δεν θεωρείται κακό. Σύμφωνα με την παράδοση, «ο Θεός (= η φύση) τα στέλνει για τους περαστικούς, για τα πουλιά και για τον νοικοκύρη». Και ο ξένος καλείται πάντα στο τραπέζι ή για τον ύπνο. Ο Ξένιος Δίας ζει ακόμα στον τόπο μας. Και σήμερα που η πείνα απλώνεται σ’ ολόκληρη την Ελλάδα, στις πόλεις και στα χωριά, το κίνημα αλληλεγγύης προς τα θύματα της κρίσης είναι εκδήλωση ανθρωπισμού, σύμφωνη με τις παραδόσεις της Αριστεράς. Στον καπιταλισμό, αντίθετα, όπως γράφει ο Μαρξ, όλα μετριούνται με το γυμνό συμφέρον, με την αναίσθητη «πληρωμή τοις μετρητοίς».
Η φτωχή, οικονομίστικη, έκπτωτη μορφή του απολογητικού μαρξισμού, περιόρισε τους ανοικτούς ορίζοντες της μαρξικής ανθρωπολογίας, σε μια μίζερη αντίληψη, όπου ο καθένας θα απολάμβανε «τα λίγα γραμμάρια ευτυχίας του» υπό το άγρυπνο και «προστατευτικό» μάτι του κόμματος και της μυστικής αστυνομίας.
Ας ακούσουμε, λοιπόν, για άλλη μια φορά την ποιητική ενθουσιαστική φωνή του Μαρξ: «Θαυμάζετε, τη γοητευτική ποικιλία, τον ανεξάντλητο πλούτο της φύσης. Δεν έχετε την απαίτηση να έχει το ρόδο το άρωμα του μενεξέ. Αλλά το πιο πλούσιο πράγμα, το πνεύμα, οφείλει άραγε να υπάρχει μόνο με ένα τρόπο; Το γκρίζο πάνω στο γκρίζο είναι το μόνο επιτρεπτό χρώμα της ελευθερίας»;
Θα τελειώσω με τα λόγια που τελείωνα τον επίλογο μιας νέας έκδοσης (1997) του βιβλίου μου Θεωρία και Πράξη (1980). Ενάντια στην καπιταλιστική βαρβαρότητα, ενάντια στα κατάλοιπα της γκρίζας γραφειοκρατίας, θα ήταν ανεδαφικό να διακηρύξουμε τον ρεαλισμό μια πολύχρωμης επαναστατικής ουτοπίας; Ο σοσιαλισμός είναι εγγεγραμμένος στα «γονίδια» του καπιταλισμού. Αλλά για να γεννηθεί χρειάζεται, ανάμεσα στα άλλα, η ενότητα θεωρίας και πράξης2.
Η σημερινή κρίση είναι η μαρτυρία ότι ο καπιταλισμός αποτελεί κίνδυνο για την ανθρωπότητα. Στη Λατινική Αμερική φαίνεται να ανοίγονται νέοι δρόμοι προς το σοσιαλισμό. Ας τους προσέξουμε. Η Ευρώπη διέρχεται μια βαθιά δομική κρίση. Τα πρώτα κινήματα διαμαρτυρίας και αντίστασης, είναι σημάδια για μια έλλογη ελπίδα.
Ο κομμουνισμός (όταν, όπου και όπως) δεν θα πρέπει να είναι απλώς μια ριζική αλλαγή των σχέσεων ιδιοκτησίας και των συνακολούθως σχέσεων παραγωγής. Για να γίνει βιώσιμη η ανθρωπότητα και αξιοβίωτη η ζωή, χρειάζεται επιπλέον, μια ριζική αλλαγή του μεταβολισμού του ανθρώπου με το ανόργανο σώμα του (τη Γη) και των ανθρώπινων σχέσεων. Απαιτείται ένα νέο σύστημα αξιών που δεν θα στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και στο φετίχ του υλικού πλούτου, αλλά στις σχέσεις αλληλεγγύης, κοινής προσπάθειας και πνευματικής καλλιέργειας. Αυτό θα επιτρέψει σε κάθε άνθρωπο να γίνει μέτοχος των κατακτήσεων της επιστήμης και της τέχνης. Και τότε ο ελεύθερος χρόνος, μετά από την εργασία «στο βασίλειο της ανάγκης», δεν θα είναι ο κενός χρόνος του μοναχικού σημερινού ατόμου, αλλά χρόνος δημιουργίας στα πλαίσια της κοινότητας. Η ζωή, «μέγα καλό και πρώτο» (Σολωμός) μπορεί να γίνει αξία καθ’ εαυτήν και όχι οδυρμός στην κοιλάδα των δακρύων, ή αναμονή μια δεύτερης, αιώνιας ζωής, στο ανύπαρκτο υπερπέραν. Προϋπόθεση: σοσιαλισμός χωρίς βαρβαρότητα.
Είμαστε προϊόν της αναγκαιότητας και του τυχαίου που κυβερνούν τους απέραντους χώρους του Σύμπαντος. Είμαστε μια «στιγμή» στο συμπαντικό γίγνεσθαι. Σε μας εναπόκειται να κάνουμε, με τους αγώνες μας, διατηρήσιμη και αξιοβίωτη τη ζωή στον πλανήτη, που τον φωτίζει, τον θερμαίνει και του δίνει ζωή, ένας μέτριος Ήλιος, με πεπερασμένη –και αυτός– διάρκεια.
1. Όσα ακολουθούν τα «εμπνεύστηκα» κυρίως, διαβάζοντας το θαυμαστό στην ποιητική-φιλοσοφική του διαπραγμάτευση, βιβλίο του Γάλλου φιλοσόφου Rene Scerer, Utopies Nodmades, Les Presses du Reel, Paris, χ.χ. Οι φράσεις που είναι σε εισαγωγικά, ανήκουν στον Schrerer.
2. Ε. Μπιτσάκη, Θεωρία και Πράξη (1980), Νέα έκδοση, Gutenberg, 2003
