Επιμέλεια αφιερώματος: Κώστας Δημητριάδης
Η συμπλήρωση των 200 χρόνων από τη γέννηση του Φ. Ένγκελς υπήρξε αφορμή για να γίνουν συζητήσεις, αφιερώματα σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα, συνέδρια, ημερίδες σε ολόκληρο τον κόσμο, με συμμετοχή ανθρώπων κυρίως από τη, συρρικνωμένη και σε κρίση, αριστερή κοινότητα. Τα προβλήματα ταυτότητας και συγκρότησης που εμφανίζει η Αριστερά στη χώρα μας γίνονται φανερά και στον επετειακό τρόπο που αντιμετωπίστηκαν τα 200 χρόνια από τη γέννησή του. Η κύρια αδυναμία του ενδιαφέροντος υπήρξε η μη σύνδεση του έργου του Ένγκελς με τη σημερινή πραγματικότητα. Οι εξαιρέσεις ελάχιστες, π.χ. η ομιλία του Σάββα Μιχαήλ (22/12/20). Επίσης πρέπει να σημειώσουμε το ενδιαφέρον βιβλίο του Χρήστου Κεφαλή «Φρ. Ένγκελς, διαλεκτά κείμενα», εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2020.
Πρόκειται για κάτι εντελώς αναμενόμενο. Για πολλές δεκαετίες υπάρχει η εγκατάλειψη της θεωρίας και πολλοί διανοούμενοι της Αριστεράς έχουν αποδεχθεί τη θέση ότι ο μαρξισμός είναι ασύμβατος με την επιστήμη και την εξέλιξή της. Έχουν ήδη προσχωρήσει σε έναν λογικό εμπειρισμό (πέρα από την προσχώρηση στο κλαμπ της ενσωματωμένης διανόησης που λειτουργεί με αγοραίες παραγγελίες των καιρών) και προσθέτουν στην επιχειρηματολογία τους την «πραγμάτωση» του μαρξισμού και την κατάρρευσή του. Οπότε όλα είναι εύκολα…
Αναμφίβολα ο Ένγκελς υπήρξε μαζί με τον Μαρξ ο συνιδρυτής μιας θεωρίας και μιας κοσμοαντίληψης, έθεσαν δηλαδή τις βάσεις, τα θεμέλια της υλιστικής διαλεκτικής και της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας. Το έργο τους μπορεί να θεωρηθεί ο ακρογωνιαίος λίθος μιας θεωρίας για τη χειραφέτηση του προλεταριάτου και της ανθρωπότητας, για το πέρασμα σε ένα νέο κοινωνικό σύστημα. Παράλληλα πήραν δραστήρια μέρος στο κίνημα που αναπτύσσονταν «μπροστά στα μάτια τους» και προχώρησαν τη θεωρητική τους θεμελίωση μελετώντας τις εξελίξεις του πραγματικού κινήματος αλλά και την αλματώδη ανάπτυξη στους καιρούς τους της επιστήμης. Έθεσαν μάλιστα ως προϋπόθεση την ανάγκη σύνδεσης (οργανικής) της θεωρίας με την πράξη, όπου πράξη πρέπει να νοηθεί η παραγωγή, η ταξική πάλη και ο επιστημονικός πειραματισμός.
Ο Ένγκελς συνεργάστηκε στενά με τον Μαρξ και μεταξύ τους αναπτύχθηκε μια παραδειγματική φιλία και αγάπη. Έγραψαν μαζί έργα, έδινε ο ένας στον άλλον τα χειρόγραφα ζητώντας τη γνώμη του πριν εκδοθούν βιβλία του, και ο Ένγκελς επιμελήθηκε και έκδωσε δύο τόμους του Κεφαλαίου (κορυφαίου έργου του Μαρξ) μετά τον θάνατο του φίλου του. Ο πρώτος τόμος εκδόθηκε από τον Μαρξ το 1867, ο δεύτερος το 1885 και ο τρίτος το 1894 από τον Ένγκελς.
Όσοι θέλησαν να αμφισβητήσουν τον μαρξισμό ξεκινούν πάντα από τον Ένγκελς. Ο Ένγκελς κατηγορείται ότι ευθύνεται για τα ακόλουθα: Ότι συστηματοποίησε αυθαίρετα τον μαρξισμό, χαρακτηρίζεται κατά περίπτωση άλλοτε θετικιστής και άλλοτε χεγκελιανός, ότι επέκτεινε τη διαλεκτική στον χώρο της φύσης πράγμα που το παρουσιάζουν σαν ασυγχώρητο (αν και οι κατήγοροι δεν αποδέχονται διόλου αυτή καθεαυτή την διαλεκτική) και ότι άνοιξε το δρόμο –μέσω Λένιν– στη σταλινική αποστέωση και εν τέλει στην ολοκληρωτική κοινωνία. Ο Μαρξ μπορεί να παρουσιάζεται συμπαθής, ότι δεν προχώρησε σε «διαβήματα» πέρα από την οικονομία (ως καλός οικονομολόγος, αλλά διαψευσμένος κι αυτός από τόσα και τόσα) και ότι υπάρχει πρόβλημα να τον επικαλεστούμε π.χ. το 2008 ως ερμηνευτή της κρίσης. Καλός ο Μάρξ μέχρι ενός σημείου, κακός ο μαρξισμός του Ένγκελς και των επόμενων…
Ο Ένγκελς υπήρξε ένα μεγάλο πνεύμα, άνθρωπος με μεγάλη μόρφωση και κατάρτιση, που αφιέρωσε τη ζωή του στη χειραφέτηση της εργατικής τάξης και της ανθρωπότητας και άφησε ένα συγκεκριμένο έργο, θεωρητικό και πρακτικό. Παρόλο που αυτός κι ο φίλος του ήταν κυρίως επαναστάτες (πήραν ενεργά μέρος σε όλα τα κινήματα της εποχής τους) άφησαν ένα θεωρητικό έργο που άνοιξε νέους δρόμους στην ανθρώπινη ιστορία. Εδώ βρίσκεται το μεγαλείο τους, αλλά και η επικαιρότητά τους. Μελέτησαν τις επαναστάσεις και τις αντεπαναστάσεις, μελέτησαν την κοινωνική εξέλιξη, ενθουσιάστηκαν με όλες τις επιστημονικές ανακαλύψεις σε όλους τους τομείς, έγραψαν έργα που αποτελούν διαμάντια θεωρητικά και ιστορικά.
Η αντίκρουση όσων λέγονται για τον Ένγκελς απαιτεί πολύ χώρο. Έχει γίνει από πολλούς μαρξιστές μελετητές. Θα ξεχωρίσουμε δύο: Τον Ιταλό Λουντοβίκο Τζεϋμονάτ και τον δικό μας, Ευτύχη Μπιτσάκη. Έχουμε την τύχη στην περίπτωση του δεύτερου να έχουμε έναν μαρξιστή επιστήμονα και φιλόσοφο που έχει γράψει στη γλώσσα μας (άρα προσιτά) εξαιρετικά κείμενα για τον Ένγκελς και ιδιαίτερα για το διάβημά του να μελετήσει και να συγκεντρώσει υλικό για τη «Διαλεκτική της Φύσης». Η συμβατότητα του μαρξισμού με την επιστημονική εξέλιξη είναι κρίσιμο ζήτημα (κριτήριο επαλήθευσής του) όπως είναι ξεκάθαρη η αντιπαλότητά του με τον θετικισμό, νεοθετικισμό και τον επιστημονισμό.
Στο μικρό αφιέρωμα που ακολουθεί υπάρχουν κείμενα του Ένγκελς, επικεντρωμένα στην υλιστική αντίληψη της ιστορίας, ώστε ο αναγνώστης να πάρει μια μικρή γεύση του έργου του και της προσωπικότητάς του.
Για τη διαλεκτική σχέση πραγματικής και χρηματιστικής οικονομίας
