«Τα όσα συμβαίνουν μόνο αν τα καταγράψει η ιστορία μπορεί να υπερνικήσουν τη λήθη. Τα όσα ζούμε μόνο αν τα αποτυπώσει η λογοτεχνία μπορεί και να υπερνικήσουν τον χρόνο»
Τίτος Πατρίκος, Ο Πειρασμός της νοσταλγίας
Στα δεκατέσσερα μου χρόνια, την ημέρα των γενεθλίων μου, μια θεία μου μού χάρισε τα περίφημα Δεκαοχτώ κείμενα.
Ένας καινούργιος κόσμος άνοιξε μπροστά στα έκπληκτα μάτια μου. Δεν ξέρω τι ακριβώς καταλάβαινα τότε, καθώς ακολούθησαν πολλές αναγνώσεις η μια πίσω από την άλλη και ανακάλυπτα παράλληλα τα έργα των λογοτεχνών που συμμετείχαν.
Με είχε εντυπωσιάσει πολύ ο «Στόχος» του Αναγνωστάκη και καθόλου τυχαία πολλούς στίχους τους θυμάμαι ακόμη και σήμερα απ’ έξω.
Ένα από τα ποιήματα που έκτοτε χρησιμοποιώ πολύ συχνά ως μότο ή επιχείρημα είναι ο «Επίλογος» (κρατάω την τότε ορθογραφία):
Κι ὄχι αὐταπάτες προπαντός.
Τό πολύ-πολύ νά τούς ἐκλάβεις σά δυό θαμπούς
προβολεῖς μές στην ὁμίχλη
Σάνἕνα δελτάριο σέ φίλους πού λείπουν με τή μοναδική λέξη: ζῶ.
«Γιατί», ὅπως πολύ σωστά εἶπε κάποτε κι ὁ φίλος μου ὁ Τίτος,
«Κανένας στίχος σήμερα δεν κινητοποιεῖ τίς μάζες
Κανένας στίχος σήμερα δεν ἀνατρέπει καθεστῶτα»
Ἔστω.
Ἀνάπηρος, δεῖξε τά χέρια σου. Κρίνε για να κριθεῖς.
Ποιος ήταν όμως αυτός ο μυστηριώδης «Τίτος» στον οποίο αναφερόταν ο ποιητής; Στα επόμενα θα μάθαινα για τον Τίτο Πατρίκιο, τη «γενιά της ήττας» και άλλα τινά. Όμως την ποίηση θα μου έπαιρνε δεκαετίες για να την ανακαλύψω πραγματικά. Μετανιώνω φυσικά…
Και τώρα έρχεται αυτό το βιβλίο με τα εξαιρετικά κείμενα της Ελένης Αντωνιάδου για να μου ανοίξει κυριολεκτικά τα μάτια. Να με πάρει από το χέρι και να με ξεναγήσει ως αναγνώστη σε μια ποίηση μοναδική. Να εξερευνήσω μια πηγή με τόσο πλούσιο απόθεμα.
Ίσως ήταν η ώρα να ανακαλύψω έναν άνθρωπο με πρωτοποριακή σκέψη, ίσως τον σημαντικότερο σήμερα ζώντα ποιητή μας, που οι στίχοι του εκφράζουν όλα αυτά που τριγυρνούν στο μυαλό και στην καρδιά, αλλά συχνά δεν βρίσκουν την έκφρασή τους.
Κάποτε, για να κατανοήσουν την εποχή μας θα ανατρέχουν και στα πεζά και στα ποιήματα του Τίτου Πατρίκιου, γιατί, όπως εύστοχα το γράφει, αν σ’ αγγίζω με την άκρη του δαχτύλου μου / σ’ αγγίζουν εκατομμύρια άνθρωποι / αν σου μιλήσει μια λέξη μου / σου μιλάνε εκατομμύρια άνθρωποι» (Τέλος του καλοκαιριού)
Η συγγραφέας με αυτή τη σειρά κειμένων, στη θαυμάσια έκδοση από το «Βακχικόν» η οποία συνοδεύεται κι από ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό, καταφέρνει πραγματικά με συναρπαστικό τρόπο και με τολμηρές προσεγγίσεις να μας ανοίξει διάπλατα μπρος στα μάτια μας έναν ολόκληρο κόσμο.
Μακάρι να διδάσκονταν οι ποιητές μας και στα σχολεία μέσα από τέτοια κείμενα.
Ο κόσμος θα ήταν διαφορετικός!
Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο
Θα θέλατε να μας μιλήσετε για τη γνωριμία σας με τον Τίτο Πατρίκιο και την ποίηση του;
Γνώρισα τον Τίτο Πατρίκιο το 1981 στην Κύπρο, κατά τη διάρκεια μιας διεθνούς συνάντησης συγγραφέων. Είχε έρθει ως προσκεκλημένος και εγώ ανήκα στην ομάδα που υποστήριζε οργανωτικά τη συνάντηση αυτή. Κατά τη διάρκεια μιας μεσημεριανής διακοπής βρεθήκαμε καθισμένοι πλάι-πλάι. Πιάσαμε κουβέντα, του δάνεισα κάποια στιγμή ένα μαρκαδοράκι για να σημειώσει κάτι, του άρεσε πολύ και του το χάρισα, χωρίς να ξέρω τότε την αγάπη του για τα όργανα γραφής. Η συμπάθεια ήταν ακαριαία και αμοιβαία. Μαζί με τον άντρα μου, τον Ανδρέα Αντωνιάδη που συμμετείχε κι αυτός στη συνάντηση, τον προσκαλέσαμε να παραμείνει κάποιες μέρες στην Κύπρο, ως φιλοξενούμενός μας. Εκείνος δέχτηκε αμέσως, μιλήσαμε όλοι μαζί με τη Ρένα τη γυναίκα του στην Αθήνα και έτσι άρχισαν όλα. Τότε μας χάρισε και τη συλλογή Αντιδικίες που είχε κυκλοφορήσει εκείνη τη χρονιά. Αυτά τα ποιήματα ήταν για μένα η αποκάλυψη ενός καινούριου ποιητικού κόσμου. Τον επόμενο χρόνο εγκατασταθήκαμε στην Αθήνα οικογενειακώς και από τότε και η φιλία μας καλά κρατεί και η επαφή μου με το έργο του είναι αδιάλειπτη και συστηματική. Η ποίηση του Πατρίκιου, όπως λέω και στο βιβλίο μου, είναι η αυτοβιογραφία ενός σπουδαίου ποιητή, είναι η ποιητική μετατροπή της ιστορίας των Ελλήνων μιας ολόκληρης εποχής, είναι, τέλος, ένας θησαυρός αυτογνωσίας για όλους μας.
Τι περιλαμβάνει το βιβλίο;
Το βιβλίο περιλαμβάνει μια σειρά μελετημάτων για τον Τίτο Πατρίκιο που είναι ομιλίες σε εκδηλώσεις αφιερωμένες στη ζωή και το έργο του, εισηγήσεις σε συνέδρια και συμμετοχές σε παρουσιάσεις βιβλίων του. Περιλαμβάνει ακόμα και μια εκτενή βιο-εργογραφία.
Ποια είναι η γνώμη σας για τον χαρακτηρισμό μιας γενιάς ποιητών όπως ο Πατρίκιος, ο Αναγνωστάκης και άλλοι ως «ποιητών της ήττας»;
Ο όρος «Ποίηση της ήττας» πρέπει να ερμηνεύεται σε συνάρτηση με τα ιστορικά του συμφραζόμενα. Η δεκαετία του ’40 σημαδεύτηκε, όπως φυσικά γνωρίζουμε, από πολύ σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως η Κατοχή, η Αντίσταση, ο Εμφύλιος. Η δεκαετία του ’50, σημαδεύτηκε από τις συνέπειες αυτών των γεγονότων και ήταν αναμενόμενο, ποιητές που με βιωματικό τρόπο συμμετείχαν σ’ αυτά, στον Εμφύλιο κατεξοχήν, να γράψουν με κριτικό ή και αυτοκριτικό, ενίοτε, τρόπο, πυροδοτώντας και ανάλογες συζητήσεις, όπως η συζήτηση για την «Ποίηση της ήττας». Εμείς, ως μελετητές, πρέπει να έχουμε ως κρατούμενο αυτά τα ιστορικά συμφραζόμενα αφενός και αφετέρου να έχουμε διαρκώς κατά νου ότι ο όρος αυτός αναφέρεται στο περιεχόμενο και όχι στη στάθμη των ποιημάτων. Πόσο μάλλον όταν μιλάμε για αναστήματα, όπως του Αναγνωστάκη και του Πατρίκιου.
Τι είναι αυτό που κάνει για εσάς ξεχωριστή την ποίηση του Πατρίκιου;
Πολλά πράγματα, αλλά αν πρέπει για τις ανάγκες αυτής της κουβέντας να ξεχωρίσω κάτι, αυτό είναι η ικανότητα που έχει ο Πατρίκιος να είναι διαρκώς σύγχρονος. Όπως το εξηγεί εκείνος καλύτερα από μένα, ο Οδυσσέας του δεν έχει σκοπό να παραμείνει σε καμιά Ιθάκη, αφού ένιωθε «όσο γερνούσε / ότι τα όσα είδε κι έπαθε / αρκούσαν για τους άλλους, όχι για τον ίδιο.
Αν πρέπει για τις ανάγκες αυτής της κουβέντας να ξεχωρίσω κάτι, αυτό είναι η ικανότητα που έχει ο Πατρίκιος να είναι διαρκώς σύγχρονος
Ποιο έργο του θεωρείτε ως το πλέον σημαντικό;
Σ’ αυτήν την ερώτηση πραγματικά δεν έχω απάντηση, γιατί το έργο του Τίτου Πατρίκιου το αντιμετωπίζω ως ολότητα. Μια διαδρομή που σε κάθε σταθμό έχει να μας δώσει κάτι άλλο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζουμε και τις σταθερές που διέπουν τη ζωή του. Σ’ αυτή τη διαδρομή συνυπολογίζω πάντα και τα πεζά του έργα για να μη λησμονούμε κι αυτό το σημαντικό μέρος της λογοτεχνικής του παραγωγής. Αν τώρα με ρωτάτε αν ξεχωρίζω ποιήματα, ασφαλώς. Αλλά ακόμα και σ’ αυτό το ερώτημα πολύ δύσκολα μπορώ να απαντήσω τελεσίδικα. Γιατί διαρκώς προσθέτω. Βλέπετε η ποίηση έχει αυτό το πλεονέκτημα. Μπορείς να επανέρχεσαι και κάθε φορά να ανακαλύπτεις και κάτι διαφορετικό. Τις προάλλες, για παράδειγμα, έπεσε το μάτι μου σε ένα ποίημά του στο διαδίκτυο και σκέφτηκα ότι είναι ένα σπουδαίο ποίημα και ότι δεν το είχα προσέξει όσο έπρεπε.
Η ποίηση σήμερα δεν «μιλά» με τον ίδιο τρόπο που μιλούσε σε παλιότερες δεκαετίες. Που οφείλεται αυτό;
Πιστεύω πως δεν γίνεται να μας μιλά με τον ίδιο τρόπο, καθώς τόσα έχουν αλλάξει στην ψηφιακή εποχή που ζούμε. Οι ρυθμοί της ζωής, τα μέσα, οι τρόποι επικοινωνίας. Αλλά πιστεύω, επίσης, ότι έχει αλλάξει απλώς ο τρόπος που την προσλαμβάνουμε, όχι αυτό που η ποίηση μάς λέει. Η ποίηση είναι στη ζωή όλων μας ακόμα κι αυτών που δεν έχουν διαβάσει έστω και ένα ποιητικό βιβλίο. Είναι μέσα στο νανούρισμα της μάνας ή της γιαγιάς μας, στα παιδικά τραγούδια που πρωτακούσαμε, στα πρώτα ποιήματα του δημοτικού σχολείου. Ο Οδυσσέας, η Πηνελόπη, ο Αχιλλέας, ποιητικά πρόσωπα είναι, αν το σκεφτείς. Γι’ αυτό να μην ανησυχούμε. Τα καλά ποιήματα θα βρίσκουν πάντα τον τρόπο να μας προσφέρουν την παραμυθία τους, ακόμα και μέσα από την οθόνη του smartphone ή του tablet ή εκείνων των συσκευών που αναμφίβολα θα τα αντικαταστήσουν. Για μένα βέβαια, το βιβλίο θα είναι παντοτινός και αναντικατάστατος σύντροφος, όσο κι αν θαυμάζω τα τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής μας.
