Επιμέλεια: Ερρίκος Φινάλης
Μερικά από τα σημαντικότερα γεγονότα της χρονιάς που τελειώνει αύριο άρχισαν να παίρνουν σάρκα και οστά ήδη από το 2016 – οπότε πραγματοποιήθηκαν, μεταξύ άλλων, το βρετανικό δημοψήφισμα και οι περιπετειώδεις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. Ήταν δύο στιγμές που σφράγισαν τις εξελίξεις το 2017, εντείνοντας την αστάθεια και τον «εμφύλιο» εντός των αρχουσών τάξεων για τη στρατηγική που πρέπει να ακολουθηθεί ώστε να αντιμετωπίσουν την κρίση αυτού που αποκαλείται «δύση της Δύσης». Χαρακτηριστικά, σε άρθρο του που αναδημοσιεύθηκε στο Δρόμο, ο αντιπρόεδρος της Βολιβίας Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα μιλά για ένα «παραπαίοντα καπιταλισμό που μόλις απώλεσε την εμπιστοσύνη στον εαυτό του». Τα όσα ακολούθησαν φέτος σε δύο από τα μεγαλύτερα ανοιχτά μέτωπα, αυτά της Μέσης Ανατολής και της Νοτιοανατολικής Ασίας, επιβεβαίωσαν την προϊούσα αδυναμία των ΗΠΑ και γενικότερα των δυτικών δυνάμεων και των συμμάχων τους – που αντιδρούν βίαια, αυξάνοντας τον κίνδυνο γενικευμένης πολεμικής αναμέτρησης.
Έτσι, η φετινή χρονιά σημαδεύτηκε από ακόμη μεγαλύτερη γεωπολιτική αστάθεια ως αποτέλεσμα της επιδεινούμενης ολόπλευρης κρίσης των θεμελίων και των δογμάτων του «παλιού κόσμου». Χωρίς, δυστυχώς, να διακρίνεται την ίδια στιγμή σε διεθνές επίπεδο μια ισχυρή παρέμβαση των λαϊκών δυνάμεων. Κι αυτό παρόλο που, όπως επεσήμαινε ο Λινέρα στο προαναφερθέν άρθρο του, μπήκαμε «σε μια εποχή απόλυτης αβεβαιότητας, που είναι και μια δυνητικά πολύ γόνιμη εποχή, ακριβώς επειδή δεν υπάρχουν κληρονομημένες σιγουριές στις οποίες να μπορούμε να γαντζωθούμε για να βάλουμε σε τάξη τον κόσμο». Το πεισματικό γάντζωμα σε νοσταλγικές αναφορές ή, ακόμα χειρότερα, η μετατροπή μεγάλων τμημάτων της ευρωπαϊκής και διεθνούς Αριστεράς σε δεκανίκι του μπλοκ της παγκοσμιοποίησης, ανέδειξε σε όλο της το μεγαλείο τη γύμνια της. Και την εκούσια ή ακούσια αδυναμία της ακόμη και να αντιληφθεί τις κοσμογονικές αλλαγές που συμβαίνουν μπροστά στα μάτια της – πόσο μάλλον να εκμεταλλευθεί κενά και εσωτερικούς σπαραγμούς του αντίπαλου στρατοπέδου.
Όλες αυτές οι εξελίξεις απασχόλησαν τις διεθνείς σελίδες της εφημερίδας μας. Χάρη στο εκτεταμένο διεθνές δίκτυο φίλων του Δρόμου και πηγών απευθείας πληροφόρησης, χωρίς τα παραμορφωτικά φίλτρα των μεγάλων ΜΜΕ, επιχειρήσαμε να φωτίσουμε τις πλευρές που συγκαλύπτονται, να δώσουμε μια ζωντανή εικόνα της πραγματικότητας και να ανιχνεύσουμε γενικότερες τάσεις. Την ίδια στιγμή, οι διεθνείς σελίδες μας συνέχισαν την «παράδοση» της αναφοράς σε κινήματα και αγώνες που απλά δεν υπάρχουν για τα υπόλοιπα ΜΜΕ, όπως και σε χώρες και λαούς που τα ονόματά τους συνήθως εμφανίζονται μόνο σε… αθλητικές ειδήσεις. Είμαστε λοιπόν σχετικά ικανοποιημένοι επειδή πολλά γεγονότα και ορισμένες βασικές τάσεις επισημάνθηκαν πρώτα από τις στήλες του Δρόμου, όπως και γιατί υπήρξαμε η μοναδική πρόσβαση μιας σειράς αγωνιστών και κινημάτων απ’ όλον τον κόσμο στο ελληνικό κοινό. Σε αυτό το δισέλιδο επιχειρούμε μια αναγκαστικά «τηλεγραφική» ανασκόπηση του 2017, πάντα με βάση την αρθρογραφία και άλλες δημοσιεύσεις (αναλύσεις συνεργατών, συνεντεύξεις διανοητών κ.λπ.) στα τελευταία 48 φύλλα της εφημερίδας μας.
Ιανουάριος
Τα τρομοκρατικά χτυπήματα των τζιχαντιστών φέρνουν τη Δύση πιο κοντά στον παγκόσμιο μέσο όρο του φόβου, στη Συρία κηρύσσεται η τρίτη κατάπαυση του πυρός με εγγυητή τη νέα διαμορφούμενη συμμαχία Ρωσίας-Ιράν-Τουρκίας, και ο κόσμος αναμένει την ανάληψη της προεδρίας από τον Τραμπ στις βαθιά διχασμένες ΗΠΑ. Η εκλογή του κι άλλα σπουδαία γεγονότα που προηγήθηκαν (π.χ. βρετανικό και ιταλικό δημοψήφισμα, με αποτελέσματα δυσάρεστα για τις ελίτ) καταγράφουν μια ογκούμενη δυσαρέσκεια και αγανάκτηση ενάντια σε ένα κατεστημένο που επί 4 δεκαετίες πλουτίζει τις ολιγαρχίες και καταστρέφει χώρες και κοινωνίες. Ο άλλοτε ενιαίος πόλος της παγκοσμιοποίησης βρίσκεται βαθιά διχασμένος. Στα Βαλκάνια αρχίζει να αποτελεί παρελθόν η πολιτική «ειρηνικής διευθέτησης των αντιπαραθέσεων». Συνεχίζεται το τεράστιο κύμα λαϊκής διαμαρτυρίας στο Νότο, με διαδηλώσεις εκατομμυρίων που επέβαλαν την ανατροπή της διεφθαρμένης φιλοαμερικανής προέδρου Παρκ Γκεούν-χιε.
Φεβρουάριος
Εκατοντάδες χιλιάδες Ρουμάνοι διαδηλώνουν επί 5 μέρες ενάντια στην… αυτοαμνήστευση των διεφθαρμένων πολιτικών. Στην Ουκρανία αναζωπυρώνονται οι συγκρούσεις. Η αβεβαιότητα εντείνεται στα μεγάλα κράτη μέλη της Ε.Ε., και ιδίως στην τετράδα (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία) που το Βερολίνο επιχειρεί να διαμορφώσει υπό την ηγεμονία του: Ο Σουλτς τίθεται επικεφαλής των Γερμανών Σοσιαλδημοκρατών και βαυκαλίζεται ότι μπορεί να «χτυπήσει» τη Μέρκελ, που χάνει ψήφους προς την ακροδεξιά AfD. Στη Γαλλία «καίγεται» ο κεντροδεξιός Φιγιόν και αρχίζει να προωθείται ο Μακρόν ώστε να ανασχεθεί η Λεπέν. Στην Ιταλία ο ταπεινωμένος στο δημοψήφισμα Ρέντσι προσπαθεί να κρατήσει υπό τον έλεγχό του την Κεντροαριστερά. Στο ισπανικό κράτος οι «σοσιαλιστές» σώζουν τον Ραχόι. Στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο υπερψηφίζεται η εκτρωματική συμφωνία Ε.Ε.-Καναδά CETA. Στις προεδρικές εκλογές του Εκουαδόρ ο κεντροαριστερός Λένιν Μορένο έρχεται πρώτος, αλλά με απώλειες.
Μάρτιος
Στην Ινδία, όπου 57 δισεκατομμυριούχοι κατέχουν πλούτο ίσο με σχεδόν 1 δισεκατομμύριο συμπολίτες τους, φυλακίζεται εκ νέου ο παραπληγικός πανεπιστημιακός Σαϊμπάμπα ως «μαοϊκός τρομοκράτης». Στη Γαλλία το πρόγραμμα της Λεπέν μπερδεύει αρκετούς, ενώ η στήριξη του Μακρόν από τα δυναμικά συστημικά κέντρα βγάζει πλέον μάτι. Στην Ολλανδία ο ακροδεξιός Βίλντερς δεν κατορθώνει να εκμεταλλευθεί την εκλογική κατάρρευση του σοσιαλδημοκρατικού PvdA και του κεντροδεξιού VVD. Στην από πολλούς διεκδικούμενη Σινική Θάλασσα οι ύφαλοι μετατρέπονται σε στρατιωτικές βάσεις. Οι ΗΠΑ, φοβούμενες την ανάδειξη ενός λιγότερο βολικού Νοτιοκορεάτη προέδρου, εγκαθιστούν εσπευσμένα το πυραυλικό σύστημα THAAD. Η αντιπαράθεση μεταξύ του φιλορωσικού VMRO και των φιλοδυτικών Σοσιαλδημοκρατών και Αλβανών χτυπάει κόκκινο στην ΠΓΔΜ. Τα Wikileaks αποκαλύπτουν ότι η CIA χρησιμοποιεί «αθώες» συσκευές ώστε να παρακολουθεί τους πάντες. Η βρετανική κυβέρνηση ανακοινώνει την επίσημη ενεργοποίηση της διαδικασίας αποχώρησης από την Ε.Ε.
Απρίλιος
Στην Τουρκία, παρά το κύμα καταστολής που έχει αποκεφαλίσει την καμπάνια του «Όχι», το «Ναι» στον Ερντογάν απέσπασε (με βία και νοθεία) μόλις 51,4%. Η διορισμένη από την Ουάσιγκτον Επιτροπή Δημοσιονομικού Ελέγχου καταληστεύει το Πουέρτο Ρίκο, νησί-αποικία των ΗΠΑ. Στη Νότια Αφρική παραπαίει η κυβέρνηση του προέδρου Ζούμα. Περίοδος αντιφατικών εξελίξεων στη Λατινική Αμερική, με τη συντηρητική παλινόρθωση να ανακόπτεται στο Εκουαδόρ (επικράτηση του κεντροαριστερού Λένιν Μορένο), ενώ ξεσπά λαϊκή εξέγερση στην Παραγουάη και συνεχίζονται οι αιματηρές συγκρούσεις στη Βενεζουέλα. Οι ΗΠΑ βομβαρδίζουν συριακό αεροδρόμιο, και ο Τραμπ απειλεί τη Βόρεια Κορέα. Η Κίνα καθελκύει το δεύτερο αεροπλανοφόρο της. Ο διευθυντής της CIA Μάικ Πομπέο υπόσχεται να συντρίψει τα Wikileaks. Ο Μακρόν παίρνει 24% στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών στη Γαλλία, με δεύτερη την Λεπέν (21,3%). Ξεκινούν απεργία πείνας 1.500 Παλαιστίνιοι πολιτικοί κρατούμενοι.
Μάιος
Ο Μακρόν (υποστηριζόμενος ακόμη και από το Γαλλικό Κ.Κ.) επικρατεί άνετα επί της Λεπέν στο δεύτερο γύρο των γαλλικών προεδρικών εκλογών. Στα Βαλκάνια συνεχίζεται η κρίση, καθώς Δύση και Τουρκία υποθάλπουν τον αλβανικό μεγαλοϊδεατισμό. Στη Χιλή για μια ακόμη φορά ξεσηκώνεται η νεολαία ενάντια στη νεοφιλελεύθερη κληρονομιά της χούντας, την οποία εφαρμόζει η Κεντροαριστερά, ενώ στη Βραζιλία διογκώνεται το κίνημα εναντίον του πραξικοπηματία Τεμέρ. Στη Νότια Κορέα εκλέγεται πρόεδρος ο φιλειρηνιστής Μουν Τζάε-ιν, προς απογοήτευση της Ουάσιγκτον. Οι Γερμανοί Σοσιαλδημοκράτες γνωρίζουν συνεχείς ήττες σε τοπικές εκλογές. Ο Τραμπ επισκέπτεται Μέση Ανατολή και Ευρώπη ως ταύρος εν υαλοπωλείω, στοχοποιώντας το Ιράν και το Κατάρ, αποχωρώντας από τη διεθνή συμφωνία για το κλίμα και ζητώντας από τους Ευρωπαίους να αυξήσουν τη συνεισφορά τους στο ΝΑΤΟ. Πολύνεκρη τρομοκρατική επίθεση των τζιχαντιστών στο Μάντσεστερ.
Ιούνιος
Στο ισπανικό κράτος ο Ραχόι επιβιώνει πρότασης μομφής των Podemos, πάλι χάρη στους «σοσιαλιστές». Στο Μαρόκο ξεσπά νέος γύρος λαϊκών διαμαρτυριών, με επίκεντρο το Ριφ. Η τεράστια αποχή στον πρώτο και δεύτερο γύρο των γαλλικών βουλευτικών εκλογών (51,3% και 57,4% αντίστοιχα) ακυρώνει τον υποτιθέμενο θρίαμβο του Μακρόν – που αποκτά απόλυτο έλεγχο της βουλής, αλλά και το προσωνύμιο «ο πρόεδρος του 15%». Στη Βρετανία οι πρόωρες εκλογές δίνουν σχετική μόνο πλειοψηφία στους Συντηρητικούς της πρωθυπουργού Τερέζα Μέι, αναγκάζοντάς την σε μια δύσκολη συγκατοίκηση με το βορειοϊρλανδικό DUP. Ο ευνοούμενος της Δύσης «σοσιαλιστής» Έντι Ράμα επανεκλέγεται στην Αλβανία, και στο Κόσοβο κερδίζουν οι πρώην οπλαρχηγοί του UCK. Οι τζιχανιστές πραγματοποιούν πολύνεκρη επίθεση στην Τεχεράνη, ενώ στη Συρία εντείνεται η αντιπαράθεση ΗΠΑ-Ρωσίας. Η Ουάσιγκτον βάζει πόδι, υπό το πρόσχημα παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας, στην Κόστα Ρίκα.
Ιούλιος-Αύγουστος
Στο Αμβούργο συναντιούνται οι G20, με φόντο εντυπωσιακές διαδηλώσεις που αντιμετωπίζονται με πρωτοφανή αστυνομική βία. Ο Μακρόν προτείνει την «επανίδρυση της Ε.Ε.», αλλά οι Γερμανοί ετοιμάζονται για ομοσπονδιακές εκλογές. Αναζωπυρώνεται η Παλαιστινιακή Αντίσταση. Ο Τραμπ επισκέπτεται την Πολωνία για να περιορίσει τη γερμανική επιρροή και να πλήξει τη ρωσική παρουσία. Ακολουθεί αντιπαράθεση μεταξύ Βαρσοβίας και γερμανοκρατούμενων Βρυξελλών. Η ουκρανική «δικαιοσύνη» θέτει οριστικά εκτός νόμου το Κ.Κ. Ουκρανίας. Στην Αίγυπτο το δικτατορικό καθεστώς επιταχύνει τη φάμπρικα διώξεων. Κίνα και ΗΠΑ διαγκωνίζονται για στρατιωτικές βάσεις στο Τζιμπουτί. Συνεχίζεται η αντιπαράθεση μεταξύ των δύο μεγάλων μπλοκ στη Βενεζουέλα: η κυβέρνηση μποϊκοτάρει δημοψήφισμα που οργανώνει η δεξιά αντιπολίτευση (ψήφισαν 7,5 εκατομμύρια), η οποία με τη σειρά της μποϊκοτάρει την ανάδειξη Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης (ψήφισαν 8 εκατομμύρια). Τζιχαντιστική επίθεση στη Βαρκελώνη ενώ η Καταλονία βαδίζει προς δημοψήφισμα Ανεξαρτησίας.
Σεπτέμβριος
Τεράστιες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στην Αργεντινή με αφορμή τη σύλληψη και «εξαφάνιση» του ακτιβιστή Σαντιάγκο Μαλντονάδο. Οξύνεται η κρίση στην κορεατική χερσόνησο, με τις ΗΠΑ να απειλούν ότι θα «ισοπεδώσουν» το Βορρά και την Πιονγκ Γιανγκ να απαντά σε ίδιο ύφος. Στο Πεκίνο πραγματοποιείται σύνοδος κορυφής των BRICS, με εμφανή τη διάθεση Κίνας και Ρωσίας να υπερκεράσουν την αμερικανική ηγεμονία και να τροποποιήσουν το διεθνές οικονομικό και χρηματοπιστωτικό σύστημα. Ολοκληρώνεται η ήττα του ISIS στη Συρία, με περιφερειακές και μεγάλες δυνάμεις να διαγκωνίζονται για την κάλυψη του κενού. Στη Γουατεμάλα μαχητικές διαδηλώσεις απαιτούν τη σύγκληση Πολυεθνικής Συντακτικής Συνέλευσης. Η ισπανική κυβέρνηση στέλνει χιλιάδες στρατοχωροφύλακες να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τη Βαρκελώνη. Οι ομοσπονδιακές εκλογές καταλήγουν σε επισφαλή επικράτηση της Μέρκελ και συντριβή των Σοσιαλδημοκρατών, εισάγοντας τη Γερμανία σε μακρά περίοδο αστάθειας.
Οκτώβριος
Η ισπανική Guardia Civil εισβάλλει σε εκλογικά τμήματα και τραυματίζει εκατοντάδες πολίτες επιχειρώντας να αποτρέψει τη διενέργεια του καταλανικού δημοψηφίσματος. Νέο κύμα δολοφονιών από παραστρατιωτικούς στην Κολομβία μετά τον αφοπλισμό των ανταρτών. Εκατοντάδες νεκροί από τζιχαντιστική επίθεση στη Σομαλία, αδιαφορεί η Δύση. Στις ΗΠΑ συνεχίζεται η σύγκρουση μεταξύ του Τραμπ και παραδοσιακών συστημικών δυνάμεων. Κλιμακώνεται η κόντρα ΗΠΑ-Βόρειας Κορέας. Ολοκληρώνεται ο στραγγαλισμός του χτυπημένου και από τυφώνες Πουέρτο Ρίκο. Στις αυστριακές εκλογές πρώτη δύναμη η παραδοσιακή Δεξιά, αλλά με ακροδεξιές πλέον θέσεις. Οι ΗΠΑ υιοθετούν πλήρως την Αλβανία και βαθαίνουν την αντιπαράθεση στα Βαλκάνια. Εντυπωσιακή νίκη των τσαβιστών στις περιφερειακές εκλογές στη Βενεζουέλα. Στις ιαπωνικές εκλογές το μπλοκ του πρωθυπουργού Σίνζο Άμπε διατηρεί τις δυνάμεις του, αλλά τριπλασιάζεται το ποσοστό του φιλειρηνικού μπλοκ. Νίκη του «κεντρώου λαϊκιστή» δισεκατομμυριούχου Αντρέι Μπάμπις στις τσεχικές εκλογές.
Νοέμβριος
Μετά την ανακήρυξη της Ανεξαρτησίας, η Μαδρίτη παύει την καταλανική βουλή και προφυλακίζει υπουργούς. Συνεχίζονται οι κινητοποιήσεις στην Αργεντινή και στη Βραζιλία εναντίον των δεξιών κυβερνήσεων, ενώ στη Βενεζουέλα η δεξιά αντιπολίτευση διασπάται. Στην Ονδούρα πραγματοποιούνται οι πρώτες ελεύθερες εκλογές μετά το αμερικανοκίνητο πραξικόπημα του 2009 – τελικά η εφορευτική επιτροπή… αλλάζει απόφαση, αφού πρώτα είχε ανακοινώσει τη νίκη του κεντροαριστερού υποψηφίου. Ο Τραμπ πραγματοποιεί περιοδεία στην Ασία, όπου γίνεται δεκτός με επιφυλάξεις. Ακολουθεί στην Ουγγαρία ανησυχητική για τις ΗΠΑ και τη Γερμανία σύνοδος κορυφής της Κίνας με 16 κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων. Ο πρωθυπουργός του Λιβάνου ανακοινώνει από τη Σαουδική Αραβία ότι παραιτείται, και ανακαλεί τρεις εβδομάδες αργότερα, όταν καταφέρνει να επιστρέψει στη Βηρυτό. Η Μέρκελ αδυνατεί ακόμα να σχηματίσει κυβέρνηση. Στην Ιταλία αρχίζουν απόπειρες ανασυγκρότησης της Αριστεράς.
Δεκέμβριος
Ο στριμωγμένος Τραμπ ανακοινώνει ότι αναγνωρίζει ως πρωτεύουσα του Ισραήλ την κατεχόμενη Ιερουσαλήμ, προκαλώντας την ανοιχτή διαφοροποίηση παραδοσιακών συμμάχων των ΗΠΑ, όπως η Βρετανία, από τη νέα τυχοδιωκτική πολιτική της Ουάσιγκτον. Στην Ουκρανία οξύνεται η εμφύλια σύρραξη εντός της φιλοδυτικής Ακροδεξιάς: Ποροσένκο και Σαακασβίλι αλληλοκατηγορούνται ως πράκτορες του… Πούτιν. Ο Πούτιν πραγματοποιεί ταξίδι-αστραπή στη Μέση Ανατολή, ώστε να κατοχυρώσει τη διεύρυνση της ρωσικής επιρροής. Δεκάδες νεκροί σε κινητοποιήσεις στην Ονδούρα καθώς οι λαϊκές οργανώσεις δεν αποδέχονται το «διορθωμένο» αποτέλεσμα των εκλογών. Η εκλογική νίκη του μετώπου των δύο μεγαλύτερων κομμουνιστικών κομμάτων στο Νεπάλ αποτελεί πλήγμα για την ινδική επιρροή. Η απρόσμενη διατήρηση των δυνάμεων (και της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας) του μπλοκ της Ανεξαρτησίας στις οργανωμένες από τη Μαδρίτη καταλανικές εκλογές πλήττει ευθέως το κύρος του Ραχόι. Συνεχίζεται η αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης στη Γερμανία.
Ένας Δρόμος χρήσιμος
Εκτός της αρθρογραφίας, στην οποία βασίστηκε η ανασκόπηση του 2017, ο Δρόμος φιλοξενεί τακτικά αναλύσεις συνεργατών του, συνεντεύξεις σημαντικών διανοητών και εκπροσώπων κινημάτων, καθώς και πολυσέλιδα ένθετα αφιερώματα που αναφέρονται σε πτυχές της διεθνούς κατάστασης και των γεωπολιτικών εξελίξεων. Θα είχε ίσως ενδιαφέρον για τους αναγνώστες μας να ανατρέξουν σε αυτό το πλούσιο υλικό. Ξεκινώντας από τα αφιερώματα, προτείνουμε: «Ένας κόσμος σε αστάθεια;» (φύλλο 350, 8 σελίδες), «Τα Βαλκάνια σε διαρκή περιδίνηση» (φύλλο 362, 8 σελίδες) και «Καταλονία: Κυριαρχία, δημοκρατία και αξιοπρέπεια» (φύλλο 376, 8 σελίδες). Από τις αναλύσεις τακτικών συνεργατών μας, αυτές του Τζέιμς Πέτρας (ενδεικτικά, βλ. φύλλα 346, 359, 367, 374) και του πανεπιστημιακού Σωτήρη Ρούσσου (ενδεικτικά, βλ. φύλλα 342, 348, 352, 360, 366, 373, 381 και 387). Τέλος, από τις συνεντεύξεις που παραχώρησαν στο Δρόμο, δείτε μεταξύ άλλων: της Μάρτα Χάρνεκερ (φύλλα 343 και 344), του Κάρλο Φορμέντι (φ. 346), του Ντέιβιντ Χάρβεϊ (φ. 353), του Αλί Φαγιάντ (φ. 355), του Χάλεντ Μπάρακατ (φ. 359), της Πάο-γιου Τσινγκ (φ. 361), του Σεβάν Νισανιάν (φ. 370), της Άινα Τέλα (φ. 374 και 375), του Κάρλος Λατούφ (φ. 376), της Ελενα Σίαν (φ. 377), του Γιαχία Σαλέχ (φ. 377), του Τζέιμς Πέτρας (φ. 385).
