Το 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ διεξάχθηκε φέτος στη σκιά του τραγικού σιδηροδρομικού δυστυχήματος στα Τέμπη, δίχως τις παράτες των τελετών έναρξης και λήξης, παράλληλα με τις μεγαλειώδεις πορείες διαμαρτυρίας που σημειώθηκαν και στη Θεσσαλονίκη. Ο κόσμος αγκάλιασε παρόλα αυτά τη διοργάνωση, γεμίζοντας τις αίθουσες σε προ-πανδημίας επίπεδα. Το πλούσιο πρόγραμμα περιλάμβανε αφιερώματα στον Νίκολαους Γκεϊρχάλτερ, στον Σταύρο Ψυλλάκη, πλήθος πολιτικών ντοκιμαντέρ -για τις κούρδισσες αντάρτισσες, την αραβική άνοιξη και για πλήθος πολιτικών κρατουμένων, αγνοούμενων και εκτοπισμένων- καθώς και ειδικές προβολές εμβληματικών ιστορικών ντοκιμαντέρ όπως το συγκλονιστικό 9ωρο «Shoah», του Κλοντ Λανζμάν (1985), επανανοηματοδοτώντας τις καταστάσεις βίαιου ξεριζωμού και μετανάστευσης, μέσα από το φορτισμένο πρίσμα του εθνικού πένθους.Ίσως γι’ αυτό εξαντλήθηκαν από νωρίς τα εισιτήρια του ντοκιμαντέρ του Επίσημου Προγράμματος «Πένθος-αυτοί που μένουν», των Μυρτώ Πατσαλίδου-Μαρία Λούκα, στο οποίο συσχετίζονται οι τρεις συνταρακτικές πολιτικές δολοφονίες της τελευταίας δεκαετίας, που έγιναν σύμβολα αντιφασιστικού και αντιρατσιστικού αγώνα, αυτές των Σαχζάντ Λουκμάν, Παύλου Φύσσα και Ζακ Κωστόπουλου, με τον φακό να προσεγγίζει διακριτικά τον ανείπωτο πόνο των απαρηγόρητων συγγενών.
Ο 27χρονος Πακιστανός εργάτης Σαχζάντ Λουκμάν, που δούλευε για να στηρίξει την οικογένειά του, δολοφονήθηκε στις 17/1/2013, από Χρυσαυγίτες. Στην υπόθεση αυτή αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά στην Ελληνική Δικαιοσύνη κίνητρο ρατσιστικό. Η κάμερα καταγράφει τον γηραιό πατέρα του, που πασχίζει να βρει τους ρυθμούς της καθημερινότητας, να ψήσει έναν καφέ, να προσευχηθεί, να βρεθεί στη συγκέντρωση συμπαράστασης έξω από το εφετείο, για την καταδίκη των δολοφόνων, παράλληλα με πλάνα από την κηδεία, που μετατράπηκε σε άλλη μια πορεία διαμαρτυρίας.
Στο Κερατσίνι αντηχούν οι δρόμοι από το σύνθημα «Ο Παύλος ζει τσακίστε τους ναζί!», με πλάνα από το αντιφασιστικό συλλαλητήριο στην 6η επέτειο της δολοφονίας του Παυλού Φύσσα. Τον στοχοποιημένο από τη Χρυσή Αυγή αντιφασίστα μουσικό αναγνώρισε ένα τάγμα εφόδου της οργάνωσης, ενώ βρισκόταν με την κοπέλα του σε καφετέρια. Βγαίνοντας από το μαγαζί του επιτέθηκαν με μαχαιριά στην καρδιά, παρουσία της αστυνομίας, που έμεινε αμέτοχη. Αυτή η δολοφονία, στις 18/9/2013, έμελλε να γίνει το έναυσμα που οδήγησε τις αρχές στη συνένωση δικογραφιών, ώστε να παραπεμφθεί η ναζιστική οργάνωση σε δίκη, που διήρκεσε πεντέμισι χρόνια. Στην πρωτόδικη απόφαση, στις 7/10/2021, επιβλήθηκαν ισόβια στον δολοφόνο του, τον Γιώργο Ρουπακιά, ενώ αναγνωρίστηκε η Χρυσή Αυγή ως εγκληματική οργάνωση. Συγκλονίζουν τα πλάνα με τη λυτρωτική κραυγή της χαροκαμένης μάνας, μετά την απόφαση, και την πλημμυρισμένη από κόσμο λεωφόρο Αλεξάνδρας. Η εμβληματική Μάγδα Φύσσα ανακαλεί αρχικά τις συνταρακτικές στιγμές της βραδιάς του φονικού, στη συνέχεια αφηγείται στιγμιότυπα από την πολυετή δίκη, καταλήγοντας στο αβάσταχτο αίσθημα της απώλειας. Στο ντοκιμαντέρ καταγράφεται το μέγεθος του κοινωνικού αντίκτυπου, με πανό, σηκωμένες γροθιές, συνθήματα «Θάνατος στο ναζισμό», γκράφιτι με τη μορφή του Φύσσα και πολιτικά συνθήματα στους τοίχους, ενώ επισημαίνεται η καθιέρωση του Rap Monster Festival, στις 10 κάθε Απρίλη, ημερομηνία γενεθλίων του Παύλου Φύσσα.
Όσο για τον Ζακ Κωστόπουλο, οροθετικό ακτιβιστή και δραστήριο μέλος της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, ως γνωστόν εγκλωβίστηκε στις 21/9/2018, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες, στην βιτρίνα κοσμηματοπωλείου, και υπέστη άγριο λιντσάρισμα από τον ιδιοκτήτη του καταστήματος και έναν μεσίτη, ενώ στη συνέχεια, αιμόφυρτος όπως ήταν ξυλοκοπήθηκε και από την αστυνομία. Χάρη στο οπτικοακουστικό υλικό που διαδόθηκε ευρέως και στο ιατροδικαστικό πόρισμα, καταρρίφθηκαν οι αρχικές μαρτυρίες και η προσπάθεια συγκάλυψης, με τους υπαίτιους να παραπέμπονται σε δίκη για ανθρωποκτόνο βλάβη. Στην απόφαση του Μεικτού Ορκωτού Δικαστηρίου της Αθήνας, κρίνονται μεν ένοχοι ο κοσμηματοπώλης και ο μεσίτης, αθωώθηκαν όμως οι εμπλεκόμενοι αστυνομικοί. Πλάνα από τον τόπο του φονικού, συνδιαλέγονται με τα γκράφιτι και τα συνθήματα «No Zackie, no peace» στους τοίχους. Τη συναισθηματική φόρτιση κορυφώνουν αποσπάσματα από μια συνέντευξη του Ζακ το 2017, στο σπίτι του, όπου μακιγιάρεται ως ντραγκ κουήν, ενώ ο ευγενικός πατέρας του, Ευθύμης Κωστόπουλος, προσπαθεί να αντισταθμίσει τα εφιαλτικά σκληρά πλάνα της δολοφονίας, με τη γλυκιά ανάμνηση του χαμογελαστού Ζακ. Τη μέρα της απόφασης, Μάιο 2022, η αθώωση των αστυνομικών προκαλεί συγκέντρωση αλληλεγγύης, με σύνθημα «σε αυτή την κοινωνία την ομοφοβική, μία τζαμαρία κοστίζει μια ζωή».
Το ντοκιμαντέρ «ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: η ιστορία μιας επανάστασης (*να κοιμάμαι στο στήθος του…)», του Ιωσήφ Βαρδάκη, για την ιστορίας ενός περιοδικού, αποδεικνύεται ένα φλογερό ντοκιμαντέρ-μανιφέστο, που ανακτά τη χαμένη φωνή ενός ανεξάρτητου πολιτικοποιημένου άντεργκράουντ χώρου, στην περίοδο της μεταπολίτευσης, μέχρι την έλευση του λάιφστάιλ το ’90. Παρουσιάζοντας αρχικά την ίδρυση του ΑΚΟΕ (Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλόφιλων Ελλάδας) γίνεται αναφορά στο δικό του έντυπο, το «Αμφί», το πρώτο ελληνικό ομοφυλοφιλικό περιοδικό. Μαζί με μια ολόκληρη χαμένη εποχή, μνημονεύονται και οι εμβληματικές ΛΟΑΤΚΙ προσωπικότητες των Ανδρέα Βελισσαρόπουλου (1947-1985) και Λουκά Θεοδωρόπουλου (1925-2013), ενώ συμβάλλουν δυναμικά και οι Γρηγόρης Βαλλιανάτος, Μπέττυ Βακαλίδου και Πάολα Ρεβενιώτη.
Παρουσιάζοντας μια ουσιαστική ιστορική καταγραφή ενός διωκόμενου χώρου, που μέσα από τη συνθήκη της επαναστατικής δράσης οργανώθηκε και διεκδίκησε το δικαίωμα στον αυτοπροσδιορισμό, τη συμπερίληψη και την ορατότητα, το ντοκιμαντέρ εικονογραφείται εκτενώς από κινούμενα σχέδια, συνδυάζοντας με ένα ζηλευτά επεξεργασμένο μοντάζ αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις των πρωταγωνιστών, τηλεοπτικές παρουσιάσεις και φωτογραφίες από έντυπα της εποχής και προσωπικά αρχεία, σχετικά άρθρα σε εφημερίδες και βιντεοσκοπημένες συναντήσεις.
Στα χνάρια αντίστοιχων ομοφυλοφιλικών κινημάτων επαναστατικής δράσης του εξωτερικού, οι άγρια διωκόμενοι ομοφυλόφιλοι, στην ανδροκρατούμενη ελληνική κοινωνία, μάλιστα εν μέσω δικτατορίας, έπεφταν συχνά θύματα εκβιασμού και φόνων. Στα γκέι μπαρ η αστυνομία έκανε έφοδο για εξακρίβωση στοιχείων, ενώ οι τραβεστί στη Συγγρού αντιμετωπίζονταν με βίαιες προσαγωγές, εξευτελισμούς, ακόμα και βιασμούς. Σε αυτά τα πλαίσια, ο Ανδρέας Βελισσαρόπουλος, έχοντας την εμπειρία του Μάη του ’68, επιχείρησε να ενώσει ομοφυλόφιλους και τραβεστί, σε ένα απελευθερωτικό ομοφυλοφιλικό κίνημα. Ωστόσο, ο Κώστας Ταχτσής, ήταν ενάντιος, με τον Άγγελο Παπαδημητρίου να αναφέρει «Για τον Ταχτσή, που ήταν λογοτέχνης, ήταν θέμα τέχνης, για τους άλλους όμως, ήταν ζωή». Το νομοσχέδιο περί αφροδίσιων, το 1977, επέσπευσε τις διαδικασίες. Το ΑΚΟΕ τελικά ιδρύεται Απρίλη του 1977, συμπεριλαμβάνοντας και τις τραβεστί και η πρώτη συνάντηση γίνεται στο θέατρο Λουζιτάνια, συγκεντρώνοντας ετερόκλητο πλήθος, ενάντια στα κατεστημένα κόμματα και τις ιδεολογίες. Το πρώτο τεύχος του «Αμφί» βγήκε άνοιξη του 1978 και τα γραφεία του περιοδικού αποτέλεσαν νέο στέκι. Παρά τις αρχικές μηνύσεις και κατασχέσεις, το περιοδικό ξεπέρασε τις δυσκολίες, προαναγγέλλοντας ένα μεγάλο κοινωνικό άνοιγμα. Ήταν η εποχή της ταινίας «Μπέττυ» (1979/Δημήτρη Σταύρακα) και της ταινίας «Άγγελος» (1982/Γιώργου Κατακουζηνού). Στη δυναμική της ΑΚΟΕ προσαρτήθηκε και η λεσβιακή κοινότητα, με το περιοδικό ΛΑΒΡΥΣ, ενώ τότε άρχισαν να ξεμυτίζουν και άλλα γκέι περιοδικά, όπως το ριζοσπαστικό περιοδικό «ΚΡΑΞΙΜΟ». Η καταστροφική εμφάνιση του ΕΪΤΖ, μετά το 1985, άλλαξε ξανά τα δεδομένα, με τον θάνατο του Ανδρέα Βελισσαρόπουλου από ΕΪΤΖ, ενώ είναι ενδεικτική η αναφορά στο στίγμα της ασθένειας τότε, καθώς δεν είχε γίνει γνωστό πως οι Μπρούς Τσάτγουιν και Φουκό είχαν επίσης πεθάνει από ΕΪΤΖ. Στη δεκαετία του ’90, τα γκέι μπαρ μεταφέρονται από την Πλάκα στο Κολωνάκι, αλλάζοντας ατμόσφαιρα, αλλά και στάτους, προαναγγέλλοντας το κλείσιμο του «Αμφί», την εποχή που εμφανίστηκαν μη στρατευμένα γκέι περιοδικά, με ΛΟΑΤΚΙ θέματα σε ανάλαφρο χαρακτήρα. Το ντοκιμαντέρ κλείνει με την πύρινη δήλωση του Λουκά Θεοδωρακόπουλου ότι «το να δηλώσεις ανοιχτά ότι είσαι ομοφυλόφιλος είναι ένα είδος επαναστατικής πράξης» και τη φωτογραφία του Ζακ Κωστόπουλου.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
INFO
Διεξάγεται από Πέμπτη 9/3 ως Κυριακή 12/3/2023 το 1ο Φεστιβάλ Ανεξάρτητου Κινηματογράφου της Αθήνας, στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης. Περισσότερα στο www.kinoathens.org/iffa.
