Μια συζήτηση με τον Πέτρο Σεβαστίκογλου με αφορμή την ταινία του Attractive Illusion
Συνέντευξη στην Ιφιγένεια Καλαντζή
Συναντήσαμε τον καθηγητή Πέτρο Σεβαστίκογλου, γιο του Γιώργου Σεβαστίκογλου και της Άλκης Ζέη, με αφορμή την προβολή της νέας του ταινίας Attractive Illusion, στην Ταινιοθήκη.
Διακεκριμένος θεατρικός και κινηματογραφικός σκηνοθέτης ο ίδιος, παραμερίζει τον ποιητικό κινηματογράφο, για να δημιουργήσει μια σκληρή και συναρπαστική ταινία, όπου μια παρέα Νιγηριανών μεταναστών επιχειρεί να ανατρέψει την «ελκυστική ψευδαίσθηση», ότι η Δύση είναι ο παράδεισος.
Πώς προέκυψε η ιστορία της ταινίας και πώς δουλέψατε με τους ηθοποιούς;
Όταν ήρθα σε επαφή με τη Νιγηριανή Κοινότητα, στην Αθήνα, για τα γυρίσματα μιας άλλης ταινίας, μου πρότειναν ένα δικό τους σενάριο, με τίτλο Attractive Illusion και θέμα την ψευδαίσθηση που είχαν για τη Δύση. Δέχτηκα γιατί με άγγιξε, επειδή στο βάθος νιώθω κι εγώ μετανάστης. Γεννημένος στη Μόσχα και μεγαλωμένος στη Γαλλία, έχω σπουδάσει στην Αμερική και τα τελευταία είκοσι χρόνια ζω και εργάζομαι στην πατρίδα μου. Πάντα είχα ελληνική συνείδηση, μου λείπουν όμως πολλά, γιατί δεν έχω μνήμες. Κατανοώ, λοιπόν, τους μετανάστες.
Σε ρόλο κινηματογραφικού μεσολαβητή διαμόρφωσα την ιστορία τους για να λειτουργεί ως σενάριο, συζητώντας μαζί τους πώς ήθελαν να εκφραστούν. Εξάλλου, ο λόγος ύπαρξης της αφηγηματικής τέχνης, όπως θεωρείται και η λαϊκή τέχνη του κινηματογράφου, είναι να αφηγούμαστε τις ιστορίες μας, για να καταλάβουμε πού βρισκόμαστε και να ονειρευτούμε πού θα βρεθούμε μετά.
Μερικοί ξοδεύουν ολόκληρες περιουσίες για να έρθουν εδώ. Απ’ τα λίγα που βγάζουν, πουλώντας CDs στο δρόμο, τα μισά πρέπει να τα στείλουν πίσω. Κάποιοι ενδίδουν στην πορνεία ή στην πώληση ναρκωτικών, χωρίς να το ομολογούν στη χώρα τους. Το σενάριο στράφηκε προς αυτά, για να καταδείξουν ότι η Δύση δεν είναι ο παράδεισος. Δεν περιορίστηκαν στους κακούς λευκούς που τους εκμεταλλεύονται. Είχαν το θάρρος να δείξουν μια πραγματικότητα που τους πονάει.
Το σενάριο ήταν μόλις δέκα σελίδες. Δεν περιείχε διάλογους, γιατί ένας μη επαγγελματίας δεν γνωρίζει την τεχνική να φανεί αληθινός. Σε κάθε σκηνή, εξηγούσαμε τα SOS που δεν έπρεπε να παραληφθούν και τα άλλα ήταν ελεύθερα. Έτσι, βγήκαν αυθόρμητα πολλά που δεν θα μπορούσα να είχα γράψει ούτε στην πιο τρελή μου φαντασία.
Με μοναδικό συνεργείο εμένα, δεν κατέγραψα απλά αυτά που κάνει ο ηθοποιός. Το πώς κινούμαι με την κάμερα γύρω του, αν πλησιάζω, αν απομακρύνομαι, σηματοδοτεί ό,τι θέλω να του μεταδώσω, σαν να χορεύουμε.
Γιατί προτιμήσατε τη μυθοπλασία και όχι το ντοκιμαντέρ;
Με τον Ζαν Ρους, δάσκαλό μου στη Γαλλία, έμαθα τι σημαίνει ντοκιμαντέρ και τι μυθοπλασία. Απ’ τους πρώτους εθνολόγους κινηματογραφιστές, είχε ζήσει πολλά χρόνια στην Αφρική. Έπαιρνε την κάμερα και κατέγραφε αυτά που γίνονται. Στον Ρους, οι ίδιοι οι άνθρωποι υποδεικνύουν τι θέλουν να τραβήξεις, ως μέρος μιας καταγραφής της ζωής τους, κι αν πρόκειται για κάτι που έχει συμβεί παλιότερα, θα κάνουν αναπαράσταση, που θεωρώ ότι είναι το ίδιο αληθινό. Εξάλλου, η καταγραφή δεν είναι ουδέτερη. Από τη στιγμή που επιλέγεις στο κάδρο ένα τετράγωνο της πραγματικότητας, είναι μυθοπλασία. Ό,τι συμβαίνει και με τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ: πραγματικότητα θεωρείται αυτό που επιλέγουν να δείξουν.
Όσοι έχουν προσεγγίσει το σινεμά βεριτέ του Ρους, το κάνουν με το δικό τους τρόπο. Πέρασα ένα χρόνο με τη Νιγηριανή Κοινότητα, πριν ξεκινήσουμε το γύρισμα. Αναπτύχθηκε μια εμπιστοσύνη και τότε κατάφερα να τους κάνω να ξεχάσουν την κάμερα.
Με μια ιδιοσυγκρασία διαφορετική από τα ευρωπαϊκά δεδομένα, οι Αφρικανοί έχουν έντονες αντιδράσεις, ενώ τραγουδάνε και χορεύουνε πολύ, όπως κι εμείς κάποτε. Τι μας έκανε να χάσουμε αυτή τη διάθεση;
Θεωρούμε ότι έχουμε προσεγγίσει πολύ την Ευρώπη και πρέπει να αντιδρούμε με ανάλογα πρότυπα. Δεν είναι πρέπον να τραγουδάς τον πόνο σου, όποτε νιώθεις νταλκά. Αυτό είναι ανατολίτικο. Οι Ευρωπαίοι μας έχουν χαρακτηρίσει χιουμοριστικά Τούρκους, που φέρονται σαν Ιταλοί. Προσπαθούμε να είμαστε κάτι που δεν είμαστε. Σε μια παγκοσμιοποίηση τα πρότυπα της τηλεόρασης υποδεικνύουν ότι πρέπει να κόψουμε τις αιχμές μας, για να είμαστε συμβατοί με ένα μέσο όρο. Στην Αφρική δεν έχουν ακόμα ποτιστεί απ’ αυτή τη νοοτροπία. Εκεί που τσακώνονται, αρχίζουν να τραγουδάνε. Ο κοινός ρυθμός, ο κοινός κυματισμός κατευνάζει τα πνεύματα στις εντάσεις. Η ταινία ξεκινάει με έναν τσακωμό στο καράβι. Μόνοι τους άρχισαν να τσακώνονται και ξαφνικά να τραγουδάνε, εγώ κατέγραφα με την κάμερα. Αν το υπαγόρευα εγώ, δεν θα είχε γίνει έτσι. Το τραγούδι βγήκε αυθόρμητα λυτρωτικό.
Θέλετε να τοποθετηθείτε σχετικά με το κύρος της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου, αλλά και με το πνεύμα που επικρατεί, μια που έχουμε τη βράβευση των ταινιών του 2012; Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι δεν είναι δυνατόν να αγνοούνται ταινίες που έχουν κόψει πολλά εισιτήρια…
Η Ακαδημία έχει κάνει πράγματα που είναι πολύ πιο ουσιαστικά, με καθόλου χρήματα, όπως κάποια σεμινάρια για τον κινηματογράφο. Δεν ξέρω πόσο θα επηρεάσει το κοινό η βράβευση μιας ταινίας. Ουσία θα ήταν ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα και το πώς θα ανοιχτεί ο κινηματογράφος στην κοινωνία.
Η Ακαδημία δεν κρίνει με τα εισιτήρια. Πρόκειται για βραβεία ποιότητας. Υπάρχουν καλές και κακές εμπορικές ταινίες. Υπάρχει, βέβαια, μια κίνηση να προωθούνται μεγάλες παραγωγές. Αυτό τέθηκε τελευταία και στη Γαλλία, με νόμο. Για να έχει μια ταινία δικαίωμα διανομής, θα πρέπει να έχει χρησιμοποιήσει ένα μίνιμουμ συνεργείων, δηλαδή να διαθέτει πολλές δεκάδες χιλιάδες ευρώ. Άρα, ένας νέος χωρίς χρηματοδότηση θα είναι αποκλεισμένος νομικά, ό,τι και να καταφέρει. Κάτι τέτοιο πάει να γίνει και στην Ελλάδα. Δεν είναι τυχαίο που πειραματίστηκα τώρα, που το κόστος είναι χαμηλότερο. Πριν 15 χρόνια, δεν θα είχα κάνει το Attractive Illusion. Αν μπουν περιορισμοί, οι πειραματικές ταινίες θα είναι καταδικασμένες. Πολλά συνδικάτα πρεσβεύουν ότι ο ελληνικός κινηματογράφος πρέπει να βγάζει λεφτά, όπως οι εμπορικές ταινίες, με μεγάλο μπάτζετ που διαφημίζονται και στην τηλεόραση. Άμα ολόκληρη η κοινωνία λειτουργεί με το σύστημα αν έχω τα λεφτά, πληρώνω, θα λειτουργήσει έτσι και ο κινηματογράφος, που είναι ο καθρέφτης της. Το κράτος όμως, πρέπει να υποστηρίζει τον πολιτισμό, γιατί η τέχνη δεν είναι μόνο χρήμα. Δεν είναι ζητούμενο το Εθνικό Θέατρο και το ΚΘΒΕ να βγάζουν λεφτά. Το κράτος οφείλει να υποστηρίζει κάποια πράγματα. Αυτό ήταν και ένα σημείο ρήξης, στη συζήτηση για τον νόμο περί κινηματογράφου. Κάποιοι πρέσβευαν ότι η τέχνη πρέπει να φέρνει χρήμα και άλλοι υποστήριζαν ότι μέσα στο νόμο πρέπει να προβλέπονται και ταινίες εκτός εμπορικότητας.
Ποιος, θεωρείτε, ότι είναι ο ρόλος της τέχνης στις μέρες μας; Μπορεί να συσπειρώσει την κοινωνία, όπως παλιότερα;
Δεν νομίζω, γιατί απλούστατα έχει απλωθεί σε πολλούς τομείς. Παλιά, μια παράσταση ή μια ταινία αποτελούσαν σημείο αναφοράς. Σήμερα, με το Ίντερνετ, σερφάρει κανείς στον κόσμο όλο. Τίποτα δεν έχει τη βαρύτητα που είχε, γιατί χάνεται και διαλύεται στην ποσότητα.
Ωστόσο, πιστεύω ότι μια καλή παράσταση είναι δείγμα πολιτικής πράξης, σε κάνει να πιστεύεις ότι μπορείς να ξεπεράσεις τον εαυτό σου και να προσφέρεις. Ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι όπως του γιατρού: μια προσφορά. Εμείς οι καλλιτέχνες μελετάμε για χρόνια την κοινωνία, προσφέροντας μια άλλη ματιά στην πραγματικότητα, διευρύνοντας την αντίληψη του θεατή. Ακόμα και ως καθηγητής έχει αλλάξει ο τρόπος που διδάσκω. Δεν περιορίζομαι να δείχνω ταινίες, γιατί οι μαθητές μου έχουν ήδη δει περισσότερες από εμένα. Είναι το πώς, μέσα από αυτή την πληθώρα πληροφοριών, θα μπορέσουν να τις οργανώσουν, για να βρουν μια άκρη. Η μεγαλύτερη επανάσταση θα είναι να φτάσουμε σε μια κοινωνία, όπου καθένας θα είναι τέλειος σε αυτό που κάνει. Μεγάλο κομμάτι της τέχνης, είναι αυτή η γενναιοδωρία. Θα κριθεί, αν θα είναι καλό ή κακό.
