Ξαναδιαβάζοντας τον Ίστβαν Μέσαρος
του Σάββα Μιχαήλ*
Γιατί είναι επίκαιρο και κρίσιμο, προπαντός στους καιρούς της κρίσης, να στραφούμε ξανά στο αμφιλεγόμενο ζήτημα της αλλοτρίωσης; Γιατί η αλλοτρίωση; Γιατί τώρα;
Έναυσμα για μια νέα συζήτηση χωρίς στερεότυπα, μπορεί να δώσει το κλασσικό βιβλίο του Ούγγρου μαρξιστή Ίστβαν Μέσαρος Η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση που μόλις επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Κουκίδα. Το βιβλίο έκανε την πρώτη παρουσία του στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Ράππα, το 1974, τη σημαδιακή χρονιά της κατάρρευσης της χούντας.
Οι τύχες των εκδόσεων του βιβλίου συνδέθηκαν πάντα με ιστορικές καμπές. Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1969, μέσα στη διεθνή επαναστατική θύελλα που συνδέθηκε με τον γαλλικό Μάη του ’68, αν και αγκάλιασε όλον τον πλανήτη. Ο Μέσαρος, μαθητής του Λούκατς που πήγε πέρα από τον δάσκαλό του, ανήκει στην «ανατολική» αντιγραφειοκρατική πλευρά του παγκόσμιου Μάη, μαζί με άλλους «ετερόδοξους» μαρξιστές των Λαϊκών Δημοκρατιών και της Σοβιετικής Ένωσης.
Από την πρώτη παράγραφο της Εισαγωγής. ο Μέσαρος τονίζει ότι «η κριτική της αλλοτρίωσης φαίνεται να έχει πάρει μια νέα ιστορική επικαιρότητα». Αλλά και στον Πρόλογο της τρίτης έκδοσης του 1971, επισημαίνει την παγκόσμια διαρθρωτική κρίση του κεφαλαίου και την όξυνση της ταξικής πάλης: «ακριβώς με αυτήν την κρίση, η κριτική του Μαρξ για την αλλοτρίωση διατηρεί τη ζωτική κοινωνικο-ιστορική σημασία της, σήμερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε.»
Το 1971 κατέρρεε το μεταπολεμικό κεϋνσιανό οικοδόμημα που στήθηκε στο Μπρέτον Γουντς το 1944. Το διεθνές κύμα των επαναστατικών αγώνων που προηγήθηκαν και ακολούθησαν είχαν υλικό υπόβαθρο αυτό το τέλος της μεταπολεμικής σταθεροποίησης του ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού. Η στροφή στην παγκοσμιοποίηση του χρηματιστικού κεφαλαίου και ο νεοφιλελευθερισμός, αντιπροσώπευαν πρωταρχικά τη στρατηγική αντιμετώπισης των συνεπειών αυτής της κατάρρευσης. Αλλά κι αυτή η στρατηγική, με τη σειρά της, κατέρρευσε δραματικά στην παρούσα, δεκάχρονη, άλυτη κι επιδεινούμενη παγκόσμια καπιταλιστική κρίση. Αν το 1971 με το τέλος του μεταπολεμικού κεϋνσιανισμού, ο Ούγγρος μαρξιστής έβρισκε ζωτική κι επίκαιρη όσο ποτέ την μαρξική κριτική στην αλλοτρίωση, σήμερα αυτό επαληθεύεται στο υψηλότερο σημείο της έκρηξης των παγκοσμιοποιημένων αντιφάσεων του κεφαλαίου.
Σε ένα αναγκαστικά σύντομο σημείωμα, μόνο νύξεις μπορεί να κάνουμε στον πυρήνα της προβληματικής του βιβλίου του Μέσαρος.
Πρόκειται για μια διεξοδική μελέτη των Οικονομικών-Φιλοσοφικών Χειρόγραφων του 1844, στα οποία ο Μαρξ διατυπώνει για πρώτη φορά τη θεωρία του για την αλλοτρίωση ως αλλοτριωμένης εργασίας, αναστρέφοντας υλιστικά και διαλεκτικά τη σχετική αντίληψη του Χέγκελ.
Ο Μέσαρος τεκμηριώνει πόσο αστήριχτη είναι η γνωστή, ιδιαίτερα από τον Αλτουσέρ, διχοτομία ανάμεσα σε έναν «νεαρό» και έναν «ώριμο» Μαρξ, χωρίς να αγνοεί την ανέλιξη της ίδιας της θεωρητικής αναζήτησης του Μαρξ, προπαντός στο Κεφάλαιο, και χωρίς να χαρίζεται, από την άλλη, στις ιδεαλιστικές αντιλήψεις που αναγορεύουν την αλλοτρίωση σε αιώνια ανθρώπινη συνθήκη ή σε ανιστορική ηθική-ψυχολογική κατηγορία.
Στο κέντρο της μαρξικής προσέγγισης, όπως δείχνει ο Μέσαρος, δεν είναι κάποια αφηρημένη έννοια της αλλοτρίωσης αλλά η ανάγκη της επαναστατικής ανατροπής όλων των υλικών-ιστορικών όρων που την κάνουν δυνατή και την επιβάλουν, μέσα στον καπιταλισμό, σαν αποξένωση του ανθρώπου από τον ίδιο τον κοινωνικό μεταβολισμό του με τη Φύση, από την παραγωγική δραστηριότητα και τα αποτελέσματά της, από την υπόστασή του ως μέλους του ανθρώπινου γένους, από τους άλλους ανθρώπους κι από τον εαυτό του.
«…αυτή η έννοια του “ξεπεράσματος” (Aufhebung) της αυτο-αλλοτρίωσης της εργασίας» γράφει ο Μέσαρος, «δίνει τον βασικό συνδετικό κρίκο με το σύνολο του έργου του Μαρξ.»
Δίνει και το αληθινό ιστορικό περιεχόμενο του κομμουνισμού. Εδώ έγκειται πάνω απ’ όλα η επικαιρότητα του συγκεκριμένου βιβλίου.
25 χρόνια μετά από τις καταρρεύσεις του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» το 1989-91, γελοιοποιούνται οι θριαμβολογίες του καπιταλισμού για το «τέλος της Ιστορίας και του κομμουνισμού». Με την παγκόσμια κρίση, τις νέες εξεγέρσεις και τους πολέμους, ο κομμουνισμός επανεμφανίζεται είτε σαν απειλητικό «φάντασμα», ή, για άλλους, σαν ελπιδοφόρα «υπόθεση» ή, τέλος, και ως επίκαιρη προοπτική. Πώς, όμως, ορίζεται τελικά το αληθινό πρόταγμα του κομμουνισμού, σήμερα με ανοιχτά τα τραύματα των διαψεύσεων και των καταρρεύσεων;
Εκφραστής μιας μαρξιστικής αντισταλινικής κριτικής των μετεπαναστατικών κοινωνιών, ο Ούγγρος θεωρητικός κατεδαφίζει την παγιωμένη φενάκη ότι «σοσιαλισμός=κρατισμός» και ότι αποκλειστικό κριτήριό του είναι ο αριθμός κρατικοποιήσεων στην οικονομία. Πώς μπορεί η χειραφέτηση να ταυτίζεται με ένα υπερτροφικό γραφειοκρατικό κράτος που υψώνεται ξένο πάνω από την κοινωνία, με την κοινωνία να μετατρέπεται σε αφηρημένο σύνολο αντιμέτωπο στο αποξενωμένο άτομο;
Η κατάργηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας είναι το αναγκαίο πρώτο αλλά όχι έσχατο βήμα για την άρση της αλλοτρίωσης της εργασίας, τον κομμουνισμό. Η επαναστατική «απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών» εμπεριέχει την επαν-ιδιοποίηση των υλικών και πνευματικών όρων και εκδηλώσεων της ζωής από τους «συνεταιρισμένους άμεσους παραγωγούς». Κριτήρια της μετάβασης στον κομμουνισμό είναι η άρση της αλλοτρίωσης, το σβήσιμο των τάξεων και του κράτους , η πορεία προς έναν νέο κόσμο όπου οι άνθρωποι αναπτύσσονται ως «κοινωνικά άτομα», «ολικές προσωπικότητες», με την «ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός να είναι όρος για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων», σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Μαρξ και του Κομμουνιστικού Μανιφέστου.
Ο Ίστβαν Μέσαρος μάς δείχνει ξανά τον Πολικό Αστέρα του κομμουνιστικού προσανατολισμού στην Ιστορία.
*Ο Σάββας Μιχαήλ είναι συγγραφέας
