Το εκρηκτικό κοκτέιλ της φτώχειας και των ξεπουλημάτων. Της Ελεάνας Ροζάκη
Βοσνία-Ερζεγοβίνη 2014: Ανεργία που τρέχει με ρυθμό 27,5%, βάσει των επίσημων στοιχείων, ενώ κανένα σημάδι δεν αφήνει περιθώρια ελπίδων για οικονομική ανάκαμψη. Πολλές παλιές βιομηχανίες της σοσιαλιστικής περιόδου στέκουν σαν κουφάρια μετά τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας και όσες ιδιωτικοποιήσεις ολοκληρώθηκαν έγιναν με αδιαφανή κριτήρια, με τους ημέτερους να αγοράζουν πρώτα τις επιχειρήσεις και να πουλούν τα περιουσιακά τους στοιχεία για γρήγορο κέρδος προτού κηρύξουν πτώχευση.
Είναι, λοιπόν, περίεργο που το παραπάνω «κοκτέιλ» έγινε εκρηκτικό όπως δείχνουν οι πρόσφατες βίαιες μαζικές διαδηλώσεις σε μεγάλες πόλεις; Οι Βόσνιοι δεν βγαίνουν πια στους δρόμους για ζητήματα εθνικής ταυτότητας, αλλά για τον «οικονομικό πόλεμο» που υφίστανται στο πετσί τους. Αντί να διαδηλώνουν για θέματα εθνικής ταυτότητας, θρησκείας και γλωσσικών διαφορών, φωνάζουν συνθήματα για το πού πήγαν τα χρήματά τους, οι μισθοί και οι συντάξεις τους.
Οι αναλυτές μίλησαν για μία «Βοσνιακή Άνοιξη», ενώ οι πολιτικοί, φανερά θορυβημένοι, έσπευσαν να καταδικάσουν τους νεαρούς «χούλιγκαν» πίσω από τη βία. Μόνο που μία γρήγορη ματιά στα πλήθη των διαδηλωτών αποκαλύπτει και πολλούς ασπρομάλληδες, πολύ μακριά από την πρώτη… εξεγερμένη νιότη. Στην περίπτωση του 81χρονου Τόμισλαβ Μπατζκούζα (σε ρεπορτάζ του BBC) η μηνιαία σύνταξη των 194 ευρώ συντηρεί τρία άτομα στην οικογένεια του, μεταξύ των οποίων τον ενήλικο γιο του που δεν βρίσκει δουλειά από το 1992. «Η χώρα δεν λειτουργεί πλέον, κανείς δεν είναι πια ευτυχισμένος, κανείς δεν χαμογελά, ακόμα και το χώμα που πατάμε κλαίει», λέει χαρακτηριστικά.
Η φτώχεια δεν κάνει εθνοτικές διακρίσεις
Το μεγάλο ερώτημα που προβάλλει είναι αν οι διαδηλώσεις θα καταλήξουν να είναι ένα θαύμα των γνωστών «τριών ημερών» ή κατά πόσον οι Βόσνιοι είναι πια αποφασισμένοι να επιβάλουν αλλαγές σε ένα σύστημα που, όπως λένε οι ίδιοι, τους έχει πλήρως απογοητεύσει.
Όλα ξεκίνησαν στην Τούζλα στα βόρεια της Βοσνίας, στις αρχές Φλεβάρη, όταν εργάτες από μία σειρά ιδιωτικοποιημένες και μετά χρεοκοπημένες βιομηχανίες της περιοχής ενώθηκαν με αιτήματα την απασχόληση, την καταβολή των παλιών δεδουλευμένων τους και την καταβολή των συντάξεων σε όσους τις δικαιούνταν. Μαζί τους ενώθηκαν φοιτητές και ακτιβιστές και καθοριστικό ρόλο στις κινητοποιήσεις έπαιξαν τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης.
Σε δύο μέρες πολύ μεγαλύτερες διαδηλώσεις ξέσπασαν σε περισσότερες από 30 πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της πρωτεύουσας Σαράγεβο, του Μόσταρ, της Τζένικα, της Μπάνια Λούκα και άλλων. Στην Τούζλα διαδήλωσαν πάνω από 10.000 άτομα σε πληθυσμό 80.000, πυρπολώντας διοικητικά κτίρια.
Αν και οι διαδηλωτές είναι ένθερμοι αντι-εθνικιστές, μέχρι στιγμής δεν έχουν καταφέρει να εξαπλωθούν στη Δημοκρατία Σράπσκα (Republica Srpska, μία από τις δύο πολιτικές οντότητες της Βοσνίας/Ερζεγοβίνης) ή στις κυρίως κροατικές περιοχές, παρ’ ότι η φτώχεια και η ανέχεια στην Βοσνία δεν κάνει διακρίσεις σε εθνοτικές ομάδες.
Ο τετράχρονος πόλεμος της Βοσνίας έληξε το 1995 και έκτοτε επικράτησε νηνεμία στο πεδίο των κινητοποιήσεων με κοινωνικά αιτήματα. Μέχρι το 2006 έγιναν κάποια βήματα προόδου προς την κατεύθυνση ενός πιο λειτουργικού κράτους, αλλά ακολούθησε μία περίοδος απόλυτης στασιμότητας και αδιεξόδου, που επιτείνει η γενικευμένη στο χώρο των Βαλκανίων, πολυετής οικονομική κρίση.
Οι «αμαρτωλές» ιδιωτικοποιήσεις
Οι τελευταίες διαδηλώσεις συνιστούν το σοβαρότερο, μέχρι σήμερα, ξέσπασμα δυσαρέσκειας στη Βοσνία με την «αμαρτωλή» διαδικασία των ιδιωτικοποιήσεων να βρίσκεται στον πυρήνα της οργής.
Μετά τον πόλεμο του 1992-1995, όταν οι Αρχές στη Βοσνία εκπόνησαν ένα πλάνο για την ιδιωτικοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων, βασικό του στοιχείο ήταν η αποφυγή μαζικών απολύσεων. Στόχος ήταν η ήπια μετάβαση μετά από έναν πόλεμο που προκάλεσε 100.000 νεκρούς και ισοπέδωσε τις υποδομές της χώρας.
Στην πραγματικότητα μόνο ήπια δεν αποδείχθηκε η μετάβαση για τους εργαζόμενους, με πάνω από το 80% των ιδιωτικοποιήσεων να οδηγούνται σε ολοκληρωτικό ναυάγιο. Διάφοροι ημέτεροι με τις απαραίτητες διασυνδέσεις εφόρμησαν στις κρατικές επιχειρήσεις, τις αποψίλωσαν από τα όποια περιουσιακά στοιχεία είχαν αξία και κήρυξαν πτώχευση αφήνοντας στο δρόμο χιλιάδες εργαζόμενους.
Μετά τη διάλυση της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας, οι Βόσνιοι απευθύνθηκαν στη Δύση για την «αλφαβήτα» του καπιταλισμού. Η βασική ιδέα πίσω από το πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων στη Βοσνία ήταν οι νέοι ιδιοκτήτες να επενδύσουν στις κρατικές επιχειρήσεις, να τις εκσυγχρονίσουν και να διατηρήσουν το εργατικό δυναμικό.
Η όλη διαδικασία εποπτεύεται από μία κυβερνητική υπηρεσία και σε περίπτωση που ο νέος ιδιοκτήτης δεν πληροί τις συμβατικές υποχρεώσεις του, η υπηρεσία είναι αρμόδια να κινηθεί νομικά εναντίον του και μία δικαστική απόφαση μπορεί να ακυρώσει τη συμφωνία αγοράς. Όμως, η δικαστική διαδικασία κατά κανόνα διαρκεί χρόνια, επιτρέποντας στο μεταξύ στους ιδιοκτήτες να πουλήσουν τα περιουσιακά στοιχεία των εταιριών και να κηρύξουν πτώχευση.
Οι ιδιωτικοποιήσεις έχουν διαλύσει τη μεσαία τάξη της Βοσνίας, ενώ οι φτωχοί έχουν γίνει ακόμα φτωχότεροι. Την ίδια ώρα, η διαφθορά στην κρατική μηχανή είναι εκτεταμένη. «Έχουν διεισδύσει στο κράτος, μετατρέποντας την κυβέρνηση σε σκέτη βιτρίνα», σχολιάζει η Ντενίσα Κοστοβίκοβα, επίκουρη καθηγήτρια Διεθνούς Πολιτικής στο London School of Economics. «Αυτό που σήμερα δίνει την εικόνα ενός δυσλειτουργικού κράτους στην πραγματικότητα είναι ένα πολύ λειτουργικό σύστημα που μοιράζει προνόμια, όμως μόνο σε όσους έχουν τις σωστές διασυνδέσεις».
Το κοινωνικό ζήτημα ξανά στο προσκήνιο
Υπάρχει η Ευρώπη, ο Νότος της Ευρώπης, και ο Νότος του Νότου της Ευρώπης, τα Βαλκάνια. Μετά τη Σλοβενία και τη Βουλγαρία, ήρθε η ώρα η Βοσνίας. 25 χρόνια μετά τη μετάβαση στη «δημοκρατία» και την «ελεύθερη οικονομία», και παρά τις ισχυρές ενέσεις εθνικισμού, το Κοινωνικόν Ζήτημα κυριαρχεί ξανά. Ο πρώτος κύκλος μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» σε Βαλκάνια και ανατολική Ευρώπη φαίνεται να κλείνει. 25 χρόνια μετά, ένας νέος κύκλος ανοίγει και θα είναι μάλλον κύκλος εκρηκτικός και ελπιδοφόρος.
