Του Νίκου Λάιου *
Στις μέρες της πανδημίας του COVID-19 ακούμε και διαβάζουμε συχνά ειδικούς, που διαβλέπουν κίνδυνο να οδηγήσει η καραντίνα σε πολύ μεγάλη αύξηση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας στη χώρα μας.
Θεωρούμε τις προβλέψεις ατεκμηρίωτες και το σκεπτικό, που διαφαίνεται, κατώτερο των περιστάσεων. Παρακάτω θα επιχειρήσουμε να δείξουμε γιατί.
Στρεβλή κατανόηση των διαθέσιμων στοιχείων
Μια πηγή, στην οποία συχνά παραπέμπουν οι σχετικές προβλέψεις, είναι ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Καθημερινή». Σύμφωνα με αυτό, στην Ελλάδα η ενδοοικογενειακή βία αυξήθηκε στην τετραετία 2014-2018 κατά 34,45%, με το 66,32% των θυμάτων να είναι γυναίκες. Αυτό που ξεχνιέται στις παραπομπές είναι ότι το ίδιο δημοσίευμα μεταφράζει την ποσοστιαία αύξηση και σε απόλυτους αριθμούς: από 3.512 θύματα το 2014, σε 4.722 το 2018 [1]. Οι αριθμοί, δηλαδή, παραμένουν χαμηλοί, συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό, αλλά και συγκριτικά με τα επίπεδα ενδοοικογενειακής βίας σε άλλες χώρες.
Έτσι προκύπτει από την έκθεση του ΟΟΣΑ για το 2019 [2], που περιλαμβάνει συγκριτικά στοιχεία για την περίοδο 2010-2017. Τα ποσοστά γυναικών στην Ελλάδα που δηλώνουν ότι έχουν υποστεί σωματική και/ή σεξουαλική βία από το σύντροφό τους τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους και το τελευταίο δωδεκάμηνο, είναι κάτω από τον μέσο όρο – σε αρκετά καλύτερη θέση από χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Γαλλία, η Ολλανδία, η Δανία, η Νορβηγία, η Σουηδία, η Φινλανδία.
Αντιστοιχούν τα καταγεγραμμένα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας και βίας κατά των γυναικών στα πραγματικά περιστατικά; Λογικά όχι – τα πραγματικά περιστατικά ενδέχεται να είναι περισσότερα στην Ελλάδα και σε αρκετές άλλες χώρες. Πολλοί οι παράγοντες που παίζουν ρόλο εδώ, όπως οι διαφορετικές αναπαραστάσεις σε κάθε χώρα -πού μπαίνουν τα όρια κάποιας κοινωνικά «αποδεκτής» βίας που δεν καταγγέλλεται-, η επάρκεια εξειδικευμένων δομών και οι βαθμοί εμπιστοσύνης και/ή πρόσβασης σε αυτούς κ.λπ.
Δεν θα αυξηθούν, λοιπόν, τα δηλωμένα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας στη χώρα μας; Δεν λέμε αυτό, αλλά ότι η αυξητική τάση προϋπάρχει, με ρυθμούς που τοποθετούν τη χώρα σε καλή θέση διεθνώς, ότι βάσει αυτών είναι αναμενόμενη μια περαιτέρω αύξηση και ότι μένει να αποδειχτεί αν και πώς στην περίπτωση της χώρας μας θα υπάρξει συσχέτιση της αύξησης με την καραντίνα. Γιατί υπάρχουν και άλλα σενάρια. Ενδεικτικά, δύο συνδεόμενα μεταξύ τους: (α) Οι διεργασίες στις οικογένειες κατά τη διάρκεια της καραντίνας θα συμβάλλουν σε συγκράτηση της αυξητικής τάσης περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας για το 2020 (χωρίς να την ανατρέψουν). (β) Η αύξηση για το 2020 θα είναι μεγαλύτερη κατά το διάστημα πριν και μετά την καραντίνα. Τέτοια και άλλα σενάρια πρέπει να τεθούν, να μελετηθούν και να αποδειχτούν ή να απορριφθούν, στη βάση τεκμηρίωσης. Αν δεν μπορέσουμε ούτε να τα αποδείξουμε, ούτε να τα απορρίψουμε, δεν σημαίνει ότι τα αποκλείσαμε. Σημαίνει ότι δεν μπορούμε να δώσουμε ικανοποιητική απάντηση.
Στον καιρό της πανδημίας τα συγγενικά δίκτυα φαίνεται να αναδεικνύονται ως πιο ισχυρά, πιο λειτουργικά, ασφαλή και επιθυμητά σε σχέση με τα μη συγγενικά δίκτυα. Και σε παγκόσμιο επίπεδο πολλοί άνθρωποι ξενιτεμένοι προσπαθούν με αγωνία να γυρίσουν στον τόπο τους και στην οικογένειά τους
Στρεβλή κατανόηση του ρόλου της οικογένειας
Ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Τζ. Α. Πιττ-Ρίβερς, στην κλασσική μελέτη του «Οι Άνθρωποι της Σιέρρα» (1954), καταγράφει την άποψη ενός νεαρού ευπατρίδη (senorito) αναφορικά με τη συγγένεια: «Είναι γελοίο ένας άνθρωπος να συνάπτει δεσμούς με ανθρώπους μέσω της συγγένειας. Απέναντι στη μητέρα και τον πατέρα σου, ναι, έχεις υποχρεώσεις, γιατί σε έφεραν στον κόσμο, αλλά τι είναι ένας αδερφός, μια αδερφή ή ένας ξάδερφος; Δεν αναγνωρίζω δεσμούς άλλους από εκείνους που έχω με τους φίλους της δικής μου επιλογής». [3]
Η αποστροφή αυτή, ενός γόνου εύπορης αστικής οικογένειας της ισπανικής υπαίθρου, μάς μεταφέρεται στο κομμάτι της μελέτης που αφορά την κουμπαριά (compadrazgo). Έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το δομημένο, σύνθετο σύστημα συγγένειας, στη βάση του οποίου σε ένα βαθμό οργανωνόταν ακόμη η ζωή στην ανδαλουσιανή κοινότητα, ιδιαίτερα μεταξύ των πληβειακών κοινωνικών τάξεων. Στο σύστημα αυτό εμπεριέχεται οργανικά η ίδια η κουμπαριά: Ο κουμπάρος είναι μέλος της οικογένειας, του σογιού, όχι κάποιος σκέτος φίλος, όπως το βλέπει ο ευπατρίδης μας.
Η αναφορά αυτή βοηθά να θυμηθούμε ότι η πορεία εδραίωσης μιας αντίληψης της συγγένειας, ως εχθρικής προς την επιθυμητή «ατομική επιλογή», είναι πορεία ιστορική. Ως τέτοια, εγγράφεται πρώτα απ’ όλα στην κυρίαρχη ατομικιστική ιδεολογία της αστικής τάξης και στις νίκες της απέναντι στους παραδοσιακούς τρόπους συλλογικής συγκρότησης.
Μας θυμίζει, όμως, κάτι ακόμα, που θα μας χρειαστεί παρακάτω: Οικογένεια και κράτος είναι τρόποι οργάνωσης του βίου, σε σχέση πρώτιστα συγκρουσιακή (ας θυμηθούμε τον μύθο της Αντιγόνης). Η οικογένεια ως τρόπος οργάνωσης είναι πολύ αρχαιότερη του κράτους, πολύ πιο εύπλαστη και ευέλικτη, πολύ πιο ανθεκτική, πολύ πιο δοτική προς όλα τα μέλη της, με προσφορές υλικές, συναισθηματικές, συμβολικές, που διακινούνται μέσα από μεγάλα κοινωνικά δίκτυα υποστηρικτικά για τα μέλη τους. Βαθμοί συμπληρωματικότητας στη σχέση οικογένειας-κράτους πετυχαίνονται και διατηρούνται, μόνο με την ακατάπαυστη κινητοποίηση μηχανισμών του κράτους για την καθυπόταξη της οικογένειας, τον περιορισμό των ρόλων της, τον μετασχηματισμό της, το ταίριασμά της στις ανάγκες του τρόπου παραγωγής και αναπαραγωγής που κάθε φορά το κράτος εγγυάται, τον έλεγχό της (λ.χ. πελατειακές σχέσεις). Όλα αυτά επιβεβαιώνουν τον καταρχάς ανταγωνιστικό χαρακτήρα κράτους-οικογένειας, δεν τον καταλύουν.
Μα, δεν έχει η οικογένεια παθογένειες; Φυσικά. Κάποτε και εγκληματικές. Δεν είναι καμιά μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη ή αποκάλυψη. Το γνωρίζουν εμπειρικά οι άνθρωποι κάθε πολιτισμού, διαχρονικά και σε κάθε μεριά του πλανήτη. Το αποθανάτισαν σε θρησκείες, μύθους, έπη, τραγωδίες και ανέκδοτα επί πολλούς αιώνες. Χωρίς να παραβλέψουν, με τους ίδιους τρόπους, να εξυμνήσουν τον πολλαπλά ευεργετικό ρόλο της οικογένειας για τον άνθρωπο.
Αυτόν τον θετικό, υποστηρικτικό ρόλο της, κάποιοι ειδικοί βρήκαν την ώρα να τον σκεπάσουν με μαύρες πλερέζες, ακριβώς τώρα που καλούνται να κατανοήσουν σημαντικές διεργασίες που ξετυλίγονται μπρος στα μάτια τους. Να κατανοήσουν, για παράδειγμα, γιατί στον καιρό της πανδημίας τα συγγενικά δίκτυα φαίνεται να αναδεικνύονται ως πιο ισχυρά, πιο λειτουργικά, ασφαλή και επιθυμητά σε σχέση με τα μη συγγενικά δίκτυα. Ή γιατί σε παγκόσμιο επίπεδο πολλοί άνθρωποι ξενιτεμένοι προσπαθούν με αγωνία να γυρίσουν στον τόπο τους και στην οικογένειά τους.
Στρεβλή κατανόηση του στοιχείου του περιορισμού
Ερχόμαστε, έτσι, στο τρίτο ζήτημα. Γιατί, άραγε, τόσο πολλοί «ειδικοί της οικογένειας» φτάνουν να νεκρανασταίνουν τον ντετερμινισμό, προβλέποντας αστήρικτα ότι μαζικός περιορισμός των ανθρώπων στον οίκο και στην οικογενειακή ζωή συνεπάγεται μονογραμμικά μεγάλη αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας; Και γιατί, αντίθετα, δεν προβλέπουν, ας πούμε, μεγάλη αύξηση αυτοκτονιών και χειροτέρευση της ψυχικής υγείας ανθρώπων που μένουν μόνοι τους μέσα σε ένα σπίτι, άρα ακριβώς λόγω έλλειψης οικογενειακής ζωής;
Κεντρικό στοιχείο του συλλογισμού των ειδικών αυτών είναι ο «αναγκαστικός εγκλεισμός» ή, σε πιο αριστοκρατικό τόνο κάποτε, η «αναγκαστική συμβίωση». Εδώ, το «αναγκαστικό» του πράγματος έρχεται σε αντιπαραβολή με το στοιχείο της «επιλογής», ιδωμένης ως «αυτοδιάθεσης του ατόμου».
Η στρεβλή αυτή κατανόηση εγγράφεται στην κυρίαρχη αστική ιδεολογία, που διαθέτει και αριστερή πτέρυγα. Ιδιαίτερα ο μεταμοντέρνος αστικός πολιτισμός τείνει να τοποθετεί την απαγόρευση και την επιτρεπτικότητα σε αυστηρό δίπολο: Στη μεταξύ τους διαπάλη θα επιβληθεί είτε το ένα, είτε το άλλο· χώροι σύνθεσης δεν υπάρχουν ή, για τους πιο υποψιασμένους, απορρίπτονται ως πισωγύρισμα από την πορεία «αυτοεκπλήρωσης» του ατόμου.
Στο φαντασιακό αυτό δίπολο, που θυμίζει αντίληψη θυμωμένου έφηβου, ένας βασικός εκφραστής του πόλου απαγόρευση θεωρείται το κράτος, ένας άλλος, πιο παρακατιανός κάπως, η οικογένεια. Στην περίπτωση της καραντίνας, λοιπόν, το σχήμα περί βίας διαμορφώνεται ως εξής: Το κράτος προστάζει και η οικογένεια τρέχει σαδιστικά, να κάνει τον δεσμοφύλακα του ατόμου.
Εδώ έχουμε δεύτερη στρεβλή κατανόηση. Οι ειδικοί της περίπτωσής μας έχουν χάσει από την οπτική τους τούς βαθμούς αυτονομίας της οικογένειας απέναντι στο κράτος. Έτσι, δεν μπορούν να θέσουν καν σαν υπόθεση εργασίας μια περίπτωση, στην οποία η οικογένεια επιλέγει η ίδια τον περιορισμό, θέτει δηλαδή μια σειρά από απαγορεύσεις για τα μέλη της, προκειμένου να τα προστατέψει – σε έναν βαθμό άσχετα και με τις εντολές του κράτους και, πάντως, παράλληλα με αυτές, όχι υπακούοντας σε αυτές. Στη σκέψη τους υπάρχει μόνο το κράτος που προστάζει και ο κάθε εξατομικευμένος υπήκοός του, που την ατομικότητά του καταπιέζει ο «εγκλεισμός» σε μια ανέκαθεν πρόθυμη οικογένεια-φυλακή: Δε θέλει πολύ να αρχίσουν τα οράματα ενός επερχόμενου Αρμαγεδδώνα ενδοοικογενειακής βίας.
Η πραγματικότητα, βέβαια, είναι αρκετά διαφορετική. Υπάρχει ισχυρή η διάσταση της λήψης αποφάσεων από πλευράς οικογενειών, να περιοριστούν, στις μέρες μας, με κριτήριο την ασφάλεια κάθε μέλους τους, με οδηγό αξίες αλληλεγγύης και για έναν σκοπό που υπερβαίνει το κάθε ατομικό μέλος τους, αλλά και την κάθε ξεχωριστή οικογένεια. Η ιστορία έχει δείξει πολλές φορές, ξανά και ξανά, ότι «αναγκαστική συμβίωση» με τέτοιους προσανατολισμούς δεν οδήγησε σε αύξηση της βίας μεταξύ όσων «αναγκαστικά συμβίωσαν».
Όπως και να το δει κανείς, αιτιοκρατική σχέση ανάμεσα στον περιορισμό και σε μια αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας δεν υπάρχει, παρά μόνο στη σκέψη των ειδικών της περίπτωσής μας. Στην πολύ πιο περίπλοκη πραγματικότητα, ανάμεσα στα δύο επενεργούν προτρεπτικά ή αποτρεπτικά πολλές συνθήκες.
Αιτιοκρατική σχέση ανάμεσα στον περιορισμό και σε μια αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας δεν υπάρχει, παρά μόνο στη σκέψη των ειδικών της περίπτωσής μας. Στην πολύ πιο περίπλοκη πραγματικότητα, ανάμεσα στα δύο επενεργούν προτρεπτικά ή αποτρεπτικά πολλές συνθήκες
Ιδιοτέλειες ειδικών
Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε, τέλος, ότι η στάση των ειδικών που κριτικάρουμε, συγκλίνει με τη στάση των μεγάλων συγκροτημάτων ΜΜΕ διεθνώς, αλλά και του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, που εξέδωσε σχετική δήλωση στις 8/4/2020 [4].
Από τη δήλωση αυτή απουσιάζουν οι οικογένειες ως ενεργός παράγοντας αντιμετώπισης και πρόληψης της πανδημίας. Απουσιάζει εντελώς η λέξη καν «οικογένειες»: Εκεί που θα περίμενε κανείς να τη δει, υποκαθίσταται από την παγερή λέξη «σπίτια». Ο κ. Γκουτιέρες βλέπει ότι οι καραντίνες «μπορεί να παγιδεύσουν τις γυναίκες στον ίδιο χώρο με τους βίαιους συντρόφους τους». Εδώ, τουλάχιστον, υπάρχει έμμεση παραδοχή: Η βία δεν γεννιέται με τις καραντίνες, παρά εντείνεται όπου προϋπάρχει. Θεωρούμε πως ούτε αυτό ισχύει ακριβώς, ωστόσο ο κ. Γκουτιέρες σωστά καλεί «όλες τις κυβερνήσεις να καταστήσουν την πρόληψη και την προστασία των γυναικών από τη βία, ένα σημαντικό μέρος των εθνικών σχεδίων αντιμετώπισης του COVID-19». Για να επεξηγήσει, όμως, στην αμέσως επόμενη πρόταση: «Αυτό σημαίνει αύξηση των επενδύσεων σε ηλεκτρονικές υπηρεσίες και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών».
Ακολουθούν τέσσερα ακόμη μέτρα που ο Γ.Γ. του ΟΗΕ προτείνει, αλλά ας μείνουμε λίγο σε αυτό που μόλις αντιγράψαμε: Η πρόληψη της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας προτείνεται να ανατεθεί από τις κυβερνήσεις στην «κοινωνία των πολιτών» – γνωστό στην πιάτσα παρατσούκλι των ΜΚΟ και «φρι λάνσερ» ειδικών. Οι οικογένειες δεν καλούνται ονομαστικά να γίνουν μέτοχοι στην προσπάθεια, πόσο μάλλον να γίνουν αποδέκτες των «επενδύσεων».
Αυτά είναι αναμενόμενα, ως προερχόμενα από έναν εκφραστή της σύγχρονης κυρίαρχης ιδεολογίας, τον κ. Γκουτιέρες. Είναι και αρκετά αποκαλυπτικά, όμως, σε σχέση με ένα κίνητρο πίσω από τη στάση κάποιων από τους «ειδικών της οικογένειας» που μας απασχολούν, το οποίο χρειάζεται να υποψιαζόμαστε: Μοιάζουν κάπως με σοβατζήδες που, βλέποντας τα κτήρια στη σειρά να δονούνται από έναν σεισμό, εύχονται να μην πέσουν, παρά να βγουν τόσο σκάρτα, όσο για να μπορέσουν να κάνουν μερεμέτια. Προσβλέπουν, δηλαδή, στην απρόσκοπτη αναπαραγωγή του ρόλου τους, που ξαφνικά απειλείται από τους ρόλους που αναλαμβάνει η οικογένεια, με τα πληθωρικά δίκτυά της και με ό,τι έχει περισώσει από την πανάρχαια «τεχνογνωσία» της – συμπεριλαμβανομένης της φροντίδας άνεργων μελών, ηλικιωμένων μελών, μελών με χρόνιες ασθένειες, μελών με αναπηρίες, μελών εξαρτημένων, μελών ψυχικά πασχόντων κ.ά.
Προκειμένου να πετύχουν οι ειδικοί μας την αναπαραγωγή τους, έχουν ήδη ξεκινήσει για να φτάσουν έγκαιρα στη γραμμή εκκίνησης της «επόμενης μέρας», να προλάβουν μια καλή θέση. Αυτό μετράει πάντα στα τέτοιου είδους σπριντ και όχι το να κάτσεις να παρατηρήσεις και να σκεφτείς. Όπως μετράει και το να διατυμπανίζεις ότι υπάρχει εξαιρετικής σπουδαιότητας λόγος να αρχίσεις να τρέχεις στον πολύχρωμο, σαν ουράνιο τόξο, στίβο της άσκησης βιοπολιτικού ελέγχου.
Την ιδιοτέλεια αυτή μπορεί και να τη δει κανείς σαν μικρότητα μιας μερίδας ειδικών και να πάει παρακάτω. Πρόκειται, όμως, για κάτι πιο κρίσιμο: Έκφραση της υπαρκτής αδυναμίας αρκετά περισσότερων επιστημόνων, λειτουργών, αλλά και ακτιβιστών να συλλάβουν τις πραγματικές διεργασίες της κοινωνίας, ώστε να τη συντρέξουν, με σεβασμό στους μηχανισμούς επιβίωσης και αντίστασης που η ίδια αναπτύσσει σε κρίσιμες στιγμές.
Προϋπόθεση υπέρβασης της αδυναμίας αυτής είναι να επανεξετάσουν τον ρόλο τους, ιδιαίτερα σε σχέση με τις διαδρομές ενσωμάτωσής του στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων. Αλλιώς, οι κακοποιημένες γυναίκες, τα κακοποιημένα παιδιά, οι δοκιμαζόμενες οικογένειες που σηκώνουν τεράστια βάρη τώρα και παράλληλα προετοιμάζονται όπως μπορούν, διαβλέποντας ότι θα πληρώσουν πολλαπλά το μάρμαρο μετά τη λήξη της καραντίνας, δεν έχουν να περιμένουν πολλά από αυτούς.
Υ.Γ.: Η Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες ένα τηλεοπτικό σποτ, μετρημένο, σοβαρό και ουσιαστικό. Ευχής έργον να συνεχιστεί αυτή η προσπάθεια μετά την καραντίνα, απ’ ευθείας από το κράτος και όχι με ανάθεση σε ειδικούς της νεφελώδους «κοινωνίας των πολιτών».
* Ο Νίκος Λάιος είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος, εργαζόμενος στο Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων Π.Ε. Φωκίδας
[1] Δημοσίευμα της 23/11/2019 – διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/1053134/article/epikairothta/ellada/ay3hmenh-kata-3445-h-endooikogeneiakh-via-sthn-ellada-thn-perasmenh-tetraetia
[2] OECD (2019). Society At A Glance. Διαθέσιμο στο: https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/008fcef3-en.pdf?expires=1586502327&id=id&accname=guest&checksum=348511D361FB2950E53692192E2133E4
[3] Pitt-Rivers, J. A. (1954). The people of the Sierra. Criterion Books.
[4] Περιφερειακό Κέντρο Πληροφόρησης του ΟΗΕ – διαθέσιμο στο https://unric.org/el/
