Το σενάριο της «Παγκόσμιας Υγείας», οι ασκήσεις προσομοίωσης και τα τεράστια κερδοσκοπικά προγράμματα της «ιογενούς επιτήρησης ιών»
Η κρίση Έμπολα είναι το προϊόν δύο δεκαετιών πολιτικών επιλογών και δράσεων
Του Guillame Lachenal*
«Είναι περιττή η κοπιώδης ερμηνεία των ταινιών καταστροφής στη σχέση τους με μια “αντικειμενική” κοινωνική κρίση ή ακόμα και με μια “αντικειμενική” φαντασιακή πρόσληψη της καταστροφής», έγραφε ο Jean Baudrillard το 1981. Υπό μια άλλη έννοια, πρέπει να πούμε ότι είναι «το ίδιο το κοινωνικό που οργανώνεται γύρω από ένα σενάριο ταινίας καταστροφής». Η γαλλική εφημερίδα Libération αφιέρωσε μερικές στήλες για την ανάλυση ταινιών αποκάλυψης αντανακλώντας τα άγχη μας μπρος στις πανδημίες. Η επιδημία του ιού Έμπολα, όμως, η οποία πλήττει αρκετές χώρες της Δυτικής Αφρικής, απαιτεί μια πιο ριζοσπαστική κριτική.
Η σημερινή κρίση δεν είναι ένας εφιάλτης που γίνεται πραγματικότητα μπροστά στα μάτια μας, «όπως στις ταινίες καταστροφής». Δεν είναι μια ανωμαλία ή ένα ατύχημα που πιάνει εξ απήνης τους οργανισμούς Yγείας· δεν είναι, για να χρησιμοποιήσουμε την ξύλινη γλώσσα των διπλωματών, μια «πρόκληση» οργανωτική, οικονομική, πολιτική που ξεκίνησε με τη διεθνή κοινότητα και τους ανθρωπιστές. Πρέπει να το πούμε με έναν άλλο τρόπο: η κρίση Έμπολα είναι το προϊόν δύο δεκαετιών πολιτικών επιλογών και δράσεων.
Πρόκειται για μια καταστροφή πολύ καλά προετοιμασμένη, όχι μόνο μέσα από την οργανωμένη υπονόμευση των αφρικανικών συστημάτων Yγείας από τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις, αλλά και από την αποφασιστική κινητοποίηση δημόσιων και ιδιωτικών φορέων στη δημόσια Yγεία που οραματίζονται μια νέα εποχή, αυτήν της παγκόσμιας Yγείας (global health).
Αυτή η κινητοποίηση, που από το 2005 σημαδεύτηκε από μια πρωτοφανή αύξηση της χρηματοδότησης για την Yγεία των χωρών του Νότου, έθεσε την Αφρική ως προτεραιότητα στο όνομα της παγκόσμιας υγειονομικής ασφάλειας. Σήμανε η ώρα της (εκ νέου) άφιξης του success story, της εξάλειψης των ασθενειών, των γυαλιστερών φυλλαδίων με παιδικά χαμογελαστά πρόσωπα· ο Bill Gates και η Big Pharma μοιράστηκαν το βάθρο· έχουμε εισέλθει σε μια νέα εποχή, όπου οι εφαρμογές των smartphones, οι «συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα» και η «υπεύθυνη καινοτομία» θα λύσουν ένα προς ένα τα προβλήματα υγείας της Αφρικής.
Ξεχνάμε τις κατεστραμμένες κλινικές, τις διακοπές ρεύματος και τις ελλείψεις υλικών: ο κόσμος της παγκόσμιας Yγείας ήταν όμορφος, σαν διαφήμιση γαλακτοκομικών προϊόντων. Η καταστροφή που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μας, είναι το προϊόν ενός προσανατολισμού εστιασμένου στην ασφάλεια, στο θέαμα και στη σεναριοποίηση των πολιτικών για την Yγεία – που έγιναν εις βάρος των συστημάτων Yγείας και του υγειονομικού προσωπικού της Αφρικής.
Η «ετοιμότητα σε περίπτωση πανδημίας» ήταν ένα από τα κύρια λογισμικά προγράμματα για την παγκόσμια Υγεία, στον Βορρά και στον Νότο, ήδη από τις κρίσεις του SARS και της Γρίπης των Πτηνών κατά την περίοδο 2003-2005. Στον απόηχο της αμερικανικής κινητοποίησης μετά την 11η Σεπτεμβρίου, οι χρηματοδοτήσεις αφιερώθηκαν στην έρευνα για τη «βιοτρομοκρατία» και τις «αναδυόμενες ασθένειες» -εξ ορισμού, οι παθογόνοι παράγοντες δεν υπάρχουν ακόμη- συγκεντρώνοντας τους προϋπολογισμούς της δημόσιας έρευνας, ιδιαίτερα κατά την προεδρία του Μπους.
Στην πυρά η «παλιά σχολή» της πρόληψης
Σε αντίθεση με ό,τι έχει γραφτεί πρόσφατα, ο ιός Έμπολα ποτέ δεν παραβλέφθηκε: ήδη από την πρώτη επιδημία του 1976, ο ιός υπήρξε ένα εξαιρετικό μέσο για να χρηματοδοτηθούν βασικά ερευνητικά προγράμματα ιολογίας (συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής των εργαστηρίων υψηλής ασφάλειας, στις αρχές της δεκαετίας του ’80) και να ξεθωριάσει η υποστήριξη προληπτικών συστημάτων και κοινωνικών δράσεων που άνηκαν πλέον στην «παλιά σχολή».
Ούτε μια υποβολή προσφοράς, ούτε ένα δελτίο Τύπου για τη «βιοασφάλεια», δεν ξεχνούσε να αναφέρει τον ιό του Έμπολα, καθώς αυτός ενσάρκωνε, ακόμη και πριν από την τρέχουσα επιδημία, το αρχέτυπο μιας αναδυόμενης απειλής. Εδώ και είκοσι χρόνια, ο ιός Έμπολα ήταν ο απόλυτος λόγος ύπαρξης (μαζί με τον ιό SARS, την ευλογιά και τη Γρίπη των Πτηνών) κυβερνητικών προγραμμάτων στοχευμένων στην προετοιμασία για πανδημίες. Με ασκήσεις προσομοίωσης μεγάλης κλίμακας και ασφαλείς αποθήκες γεμάτες από πλαστικά γάντια και χειρουργικές μάσκες, η ετοιμότητα (preparedness) ήταν η πολιτική ορθολογικότητα της νέας χιλιετίας, κληροδοτημένη εν μέρει από στρατιωτικά προγράμματα του Ψυχρού Πολέμου. Η ετοιμότητα θα φανερωνόταν πανηγυρικά το 2009, κατά τη διάρκεια του επεισοδίου της γρίπης H1N1. Ποτέ ξανά ο κόσμος δεν ήταν τόσο προετοιμασμένος.
Η Αφρική δεν έχει μείνει στο περιθώριο αυτών των εγχειρημάτων. Υπό την αιγίδα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), του αμερικανικού Κέντρου Ελέγχου Νοσημάτων (CDC) ή ευρωπαϊκών ερευνητικών ιδρυμάτων, τα αφρικανικά κράτη «προετοιμάστηκαν» με τον ίδιο ενθουσιασμό. Η ήπειρος δεν υστερούσε σε εμπειρογνώμονες που θα πλαισίωναν τα εγχειρήματα: το «κυνήγι αναδυόμενων ιών» απασχολεί σε αρκετές αφρικανικές χώρες, δεκάδες διεθνείς ερευνητές/ερευνήτριες και τους τοπικούς εταίρους τους· επέτρεψε τα τελευταία χρόνια να γίνει μια σημαντική πρόοδος στην κατανόηση των παθογόνων παραγόντων από ζώα όπως οι νυχτερίδες και οι ανθρωποειδείς πίθηκοι, συμπεριλαμβανομένων του ιού Έμπολα και του HIV.
Όπως και στην Ευρώπη, η απειλή νέων πανδημιών και ιδιαίτερα των σχετικών με τη γρίπη, παρακίνησε την ανάπτυξη σχεδίων προετοιμασίας, τα οποία ξεκινούν με τις τελετουργικές «ασκήσεις προσομοίωσης» – παιχνίδια ρόλων βασισμένα σε σενάρια, που αποσκοπούν στον έλεγχο της αντίδρασης του κράτους σε μια πανδημία, υπό την παρουσία των αρχών που παίζουν τον εαυτό τους.
Η διαφορά είναι ότι, στο πλαίσιο των αφρικανικών κρατών, η προσομοίωση ήταν αρκετά κυριολεκτική: Συγκεντρωμένοι/ες σε μια αίθουσα συσκέψεων, οι υπουργοί και οι εμπειρογνώμονες του ΠΟΥ έπαιζαν προσομοιώνοντας επιχειρήσεις στρατιωτικές, αστυνομικές ή υγειονομικές, τη στιγμή που ήταν ξεκάθαρο παγκοσμίως ότι αυτές δεν ήταν δυνατό να καταστούν πραγματικές, ελλείψει του στρατού, της αστυνομίας ή των συστημάτων υγείας. Η ίδια η ιδέα της ετοιμότητας αποτελούσε ένα είδος επιτεύγματος εκ του παραλόγου: η δημόσια Υγεία συνοψίζεται σε μια προσομοιωμένη μάχη εναντίον μιας εικονικής απειλής. Ποτέ άλλοτε η Αφρική δεν ήταν τόσο προετοιμασμένη· ποτέ άλλοτε δεν έκανε τόσες πολλές προετοιμασίες, για να το πω έτσι.
Η παραπάνω επισήμανση θα ήταν καλοπροαίρετη, αν οι σχεδιασμοί ετοιμότητας για πανδημίες γρίπης δεν είχαν καταλάβει ένα σημαντικό μέρος των ενεργειών των υγειονομικών αρχών στην Αφρική, που ωστόσο είναι αντιμέτωπες με πολύ πιο επείγουσες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης – το WikiLeaks μάς ενημερώνει ότι η Πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών στη Σιέρα Λεόνε ανησυχούσε γι’ αυτό, το 2007. Αλλά είναι κυρίως το γεγονός ότι οι ασκήσεις προσομοίωσης συμπύκνωναν, σε μια καθαρή μορφή, το νέο παράδειγμα της παγκόσμιας υγείας, όπως αυτό εκδηλώνεται στην Αφρική: μια μορφή παρέμβασης όπου η πραγματική δράση επί πραγματικών ασθενειών έγινε δευτερεύουσας σημασίας, προς όφελος των μεγάλων κερδοσκοπικών προγραμμάτων της «ιογενούς επιτήρησης ιών», όπως η πρωτοβουλία του Καλιφορνέζου κυνηγού ιών Nathan Wolfe, η «προληπτική θεραπεία» από τον ιό HIV ή τα σχέδια εργασίας για την «υγεία από το κινητό» (mobile health) που έβλεπαν μέσα από τα smartphones έναν τρόπο να καταργηθούν οι αποστάσεις, η έλλειψη προσωπικού και τα κενά των αφρικανικών φορέων.
«Η πραγματική οικονομία», για να δανειστούμε έναν οικονομικό όρο, δεν είχε παρά μια μακρινή σχέση με τα κέρδη (συμβολικά αλλά και οικονομικά), που εμπλέκονται στις παρεμβάσεις, ως επί το πλείστον εικονικές, για την παγκόσμια Υγεία. Απ’ τη στιγμή που η επιδημία σε πολύ σύντομο διάστημα σκότωσε σαν μια μικρή 11η Σεπτέμβρη, ο Έμπολα του 2014 μοιάζει αρκετά με μια κρίση – με την έκρηξη μιας κερδοσκοπικής φούσκας.
«Σαν σε ταινία καταστροφής», όπως μας προτείνει ο Baudrillard, όπου πραγματικότητα και μυθοπλασία αλληλοδιαπλέκονται αξεδιάλυτες. Και τούτο διότι η «ετοιμότητα για πανδημίες» έφτιαξε το σενάριο και το παιχνίδι μιας αυτοτελούς πολιτικής τεχνικής, έναν τρόπο για να «οργανωθεί το κοινωνικό», υποβιβάζοντας σε δεύτερο πλάνο τις προληπτικές προσεγγίσεις της «παλιάς σχολής» δημόσιας Υγείας, την ίδια στιγμή που άνοιγε τον δρόμο για την εμφάνιση παλιών επιδημιών όπως η χολέρα (25.000 περιπτώσεις το 2013 στην Αφρική).
Ακόμα, διότι η έλευση της παγκόσμιας Υγείας δεν είναι παρά η τελευταία φάση μιας καταστροφικής ιστορικής αλληλουχίας, που ξεκίνησε από τα σχέδια διαρθρωτικής προσαρμογής του ’90, μετατρέποντας πραγματικά τα νοσοκομεία της Αφρικής σε ντεκόρ καταστροφής και σκουριάς βγαλμένα από την ταινία Mad Max. Αλλά και διότι η αφήγηση (storytelling) έγινε υψίστης σημασίας πεδίο αρμοδιοτήτων, το μόνο που έχει σημασία, ίσως, στον κόσμο της παγκόσμιας Υγείας. Οι σούπερ σταρ του πολέμου κατά των πανδημιών του μέλλοντος, όπως ο βιολόγος Nathan Wolfe από τις Ηνωμένες Πολιτείες, θαμπώνουν εντελώς τα όρια μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας, δράσεων δημόσιας υγείας και ταμειακών μηχανών: Ο δρ Wolfe, που έκανε καριέρα χάρη στη δουλειά του για τους αναδυόμενους ιούς (συμπεριλαμβανομένου του Έμπολα) στο Καμερούν, εδώ και δέκα χρόνια περιοδεύει στα τηλεοπτικά πλατό για την προώθηση του σχεδίου επιτήρησης των αφρικανικών παθογόνων παραγόντων.
Η ιστορία του κυρίου Wolfe
Η δουλειά του πραγματικά δεν απέφερε κανένα απτό αποτέλεσμα: Το τελευταίο βιβλίο του, Τhe Viral Storm (Η Ιογενής Καταιγίδα), απέφερε στον ίδιο μια προκαταβολική εξαψήφια αύξηση από τον εκδότη του· μεταμόρφωσε την ερευνητική ομάδα του σε νεοπαγή επιχείρηση (start-up), χρηματοδοτούμενη κυρίως από την Google, που της προσφέρει 1 εκατομμύριο δολάρια για κάθε άγνωστο ιό που θα εντοπίζει· οι διαλέξεις του στο πλαίσιο των συνεδρίων TED, όμορφα σεναριογραφημένες, αναστατώνουν τα ακροατήρια και αναπαράγονται συνέχεια στο YouTube· και ήταν ο επιστημονικός σύμβουλος στην ταινία αποκάλυψης με ζόμπι, Ζωντανός Θρύλος (I am a Legend), όπου πρωταγωνιστεί ο Will Smith. Η μικρή επιχείρησή του, Metabiota Inc., έχει φυσικά πλασαριστεί με γρήγορους ρυθμούς στην τρέχουσα επιδημία του ιού Έμπολα. Ήδη από τον Μάιο, έχουν καταφθάσει στο πεδίο ιολόγοι από τη νεοπαγή επιχείρηση, πιστoί/ες στην υπόσχεσή τους να προστατέψουν τον κόσμο, έχοντας χρεωθεί από το αμερικανικό υπουργείο Άμυνας να οργανώσουν την «ετοιμότητα» της Σιέρα Λεόνε την ίδια στιγμή που η επιδημία εξελισσόταν ραγδαία στη γειτονική Γουϊνέα: «Ένα success story», έγραφαν στις 12 Μαΐου, για τη Σιέρα Λεόνε που «είναι έτοιμη όπως ποτέ άλλοτε». Μόνο που γνωρίζουμε το τέλος της ταινίας.
* Ο Guillaume Lachenal είναι λέκτορας της Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Paris-Diderot. Παραδίδει διαλέξεις με θέμα Παγκόσμια Υγεία στην Αφρική, Κριτικές Προσεγγίσεις.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στη Liberation, στις 18/09/2014.
Μετάφραση: Έρη Σαμικού, Νίκος Λάιος
