Διαβάστε το Μέρος Α’
Του Δημήτρη Α.Τραυλού-Τζανετάτου
Από την αυτοδιάθεση στην αυτοεκμετάλλευση;
1. Είναι χαρακτηριστικό ότι η παρατηρούμενη κατά την εφαρμογή της workation, αλλά και των άλλων μορφών ψηφιακής κινητής εργασίας, αδυναμία ή δυσχέρεια συμβολής στην υλοποίηση του μοντέλου της Work-Life-Balance έχει ενισχύσει την τάση, κυρίως από πλευράς της εργοδοσίας, υποβάθμισης της σημασίας του επίμαχου μοντέλου και ανάδειξης του ρόλου του «ανταγωνιστικού» μοντέλου της Work-Life-Blending. Πρόκειται για ένα μοντέλο που απορρίπτει τον διαχωρισμό εργασίας και ελεύθερου χρόνου ως ασύμβατο με την αναπτυσσόμενη στο πλαίσιο λειτουργίας της workation και της κινητής εργασίας γενικότερα δυναμικής ώσμωσης, δηλαδή της αποοριοθέτησης της εργασίας, η οποία μπορεί να παρασχεθεί πια σε οποιονδήποτε χώρο και οποιαδήποτε στιγμή, κατά την εργασία ή τον ελεύθερο χρόνο. Το νέο αυτό μοντέλο, που αποτυπώνει την χαρακτηρίζουσα τις επίμαχες μορφές ψηφιακής εργασίας δυναμική, στον βαθμό που θεωρεί ως οιονεί δεδομένη τη συμβολή του στην προσαρμογή της εργασίας στη ζωή, ως νομοτελειακό αποτέλεσμα της χωροχρονικής ρευστοποίησης και ώσμωσης, φαίνεται να μην θεωρεί αναγκαία τη όποια θεσμική παρέμβαση. Αυτό σημαίνει όμως ότι η άρση των δυσλειτουργιών ή προβλημάτων επαφίεται στην κυριαρχούμενη από το επιχειρηματικό συμφέρον ιδιωτική αυτονομία, ή, στην καλύτερη περίπτωση, στην αποδυναμωμένη συλλογική αυτονομία. Έτσι όμως αγνοεί, παραθεωρεί ή αποκρύπτει τον, σύμφυτο με τη δυναμική της αποοριοθέτησης, κίνδυνο όχι απλής συρρίκνωσης ή ποιοτικής αλλοίωσης, αλλά πολύ περισσότερο ουσιαστικής υποδούλωσης του ελεύθερου χρόνου στις ανάγκες, τα προτάγματα και τις προτεραιότητες μιας, εγγενούς στη workation και τις άλλες μορφές της ψηφιακής κινητής εργασίας, δυναμικής υπέρβασης των ανώτατων επιτρεπτών χρονικών ορίων. Δεν είναι έτσι τυχαίο το γεγονός ότι η Work-Life-Balance, παρά τις όποιες αδυναμίες, εξακολουθεί να συγκροτεί βασική συνιστώσα της λεγόμενης «καλής εργασίας», δηλαδή του υπό διαμόρφωση τόσο σε ευρωενωσιακό όσο και σε εθνικό επίπεδο (π.χ. Γερμανία) μοντέλου εργασίας, που θα είναι σε θέση να αντιμετωπίζει τα ιδιαίτερα προβλήματα και τους καινοφανείς κινδύνους που συνδέονται με την προϊούσα και δραστική παρέμβαση των νέων τεχνολογιών στον κόσμο της εργασίας. Στο πλαίσιο, άλλωστε, αυτό ανήκουν όλες οι νομοθετικές παρεμβάσεις που αφορούν κρίσιμα ζητήματα, ανακύπτοντα στις νέες αυτές μορφές εργασίας (τηλεργασία, εργασία στις ψηφιακές πλατφόρμες, διαρκής ψηφιακή διαθεσιμότητα εργαζόμενου, προστασία προσωπικών δεδομένων, μέτρηση χρόνου εργασίας, κ.λπ.).
2. Ανεξαρτήτως, πάντως, των προαναφερθέντων προβλημάτων και κινδύνων για τους εργαζόμενους, που φαίνεται να υπερτερούν των όποιων πλεονεκτημάτων, και πέραν της, περισσότερο εννοιολογικής και τεχνητής, αντιπαράθεσης μεταξύ Work-Life-Balance και Work-Life-Blending, η workation, όπως βεβαίως και οι άλλες μορφές κινητής εργασίας, διανύει μία φάση μεγάλης ανόδου και ακμής. Το κρίσιμο, ωστόσο, ερώτημα που αφορά τη λειτουργία και την εξέλιξη της workation και των συναφών εργασιακών μοντέλων είναι αν και κατά πόσο η, συνδεόμενη με τις σύγχρονες αυτές μορφές εργασίας και προσφερόμενη στον εργαζόμενο δυνατότητα μιας ευέλικτης διαχείρισης της σχέσης εργασίας και ελεύθερου χρόνου, δημιουργεί έναν χώρο πραγματικής ελευθερίας και αυτονομίας που, χωρίς νομοθετικές παρεμβάσεις και οριοθετήσεις, αλλά επαφιέμενο βασικά στην ιδιωτική αυτονομία ή και στην ευρισκόμενη σε πορεία αποδυνάμωσης, συλλογική αυτονομία, μπορεί να οδηγήσει σε έναν, στο μέτρο του συστημικά επιτρεπτού, «δίκαιο συμβιβασμό» κεφαλαίου και εργασίας και συνακόλουθα σ’ ένα πιο «πολιτισμένο» και «ανθρώπινο» μοντέλο εργασιακών σχέσεων, ανταποκρινόμενο στις νέες τεχνικοοικονομικές συνθήκες. Σχετικά πρέπει ειδικότερα να επισημανθούν τα εξής: Καταρχάς πρέπει να παρατηρηθεί ότι οι επίμαχες μορφές απασχόλησης, πέραν των εγγενών σ’ αυτές αυξημένων δυνατοτήτων απόκρυψης του πραγματικού τους νομικού χαρακτηρισμού ως σχέσεων εξαρτημένης εργασίας, συνιστούν εξαρτημένες εργασιακές μεταβλητές του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στη σύγχρονη φάση ψηφιοποίησής του, μάλιστα σε συνθήκες πολυοργανικής κρίσης και διαδικασίας ανασυγκρότησης. Από τη μικροηλεκτρονική καπιταλιστική ανασυγκρότηση, ιδίως δε από τη δεκαετία του ’90, κατά την οποία «θεσμοποιήθηκε» η νεοφιλελεύθερη επίθεση κατά των σχέσεων εργασίας σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, μέχρι τη σημερινή έκρηξη της ψηφιοποίησης, παρατηρείται μία αυξανόμενη τάση ευελικτοποίησης των επιχειρήσεων, της παραγωγής και της εργασίας. Στο πλαίσιο αυτό η ελαστικοποίηση των σχέσεων εργασίας, η απορρύθμιση του εργατικού δικαίου, η απομείωση της εργατικοδικαιϊκής προστασίας απετέλεσαν και εξακολουθούν να αποτελούν δομικό και σταθερό πια στοιχείο του «νέου», ευέλικτου, μεταλλαγμένου εργατικού δικαίου.
3. Βεβαίως το στοιχείο της ελαστικοποίησης με τη μορφή, de jure ή de facto, εξωτερικών, συχνά «ωμών» και «βίαιων» απορρυθμιστικών των σχέσεων εργασίας, παρεμβάσεων, εξακολουθεί να συνιστά ένα βασικό στοιχείο των πολιτικών «εξορθολογισμού» και «εκσυγχρονισμού», της οργάνωσης της εργασίας, στο πλαίσιο του ψηφιακού καπιταλισμού. Η μορφή αυτή ευελικτικοποίησης δεν περιορίζεται στις παραδοσιακές, διά ζώσης και επί τόπου, εντός της παραγωγικής οργάνωσης της επιχείρησης, πραγματοποιούμενες εργασίες. Μπορεί κάλλιστα να αφορά και την ψηφιακή εργασία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αφορώσα την εργασία στις ψηφιακές πλατφόρμες διάταξη του άρθρου 69 παρ. 1 του ν. 4808/2021. Οι συνυφασμένες με την ευέλικτη καπιταλιστική επιχείρηση «μαγικές» έννοιες είναι η «ελευθερία», η «αυτονομία», ο «αυτοκαθορισμός», η «αυτενέργεια», η «υπευθυνότητα», η «εμπιστοσύνη». Πρόκειται για έννοιες-ιδεολογήματα που επιδιώκουν την παραχάραξη της πραγματικότητας εκτύλιξης της εργασιακής διαδικασίας και των επιπτώσεών της στη διαμόρφωση της ιδιωτικής ζωής του εργαζομένου μέσω υποβολής και δημιουργίας πεπλανημένων εντυπώσεων: μιας «ψεύτικης συνείδησης», μέσω της οποίας ο αυξανόμενος εργασιακός καταναγκασμός όχι μόνον αποκρύπτεται, αλλά, πολύ περισσότερο, περιβάλλεται με τον μανδύα της «ελευθεριότητας» και της «αυτοδιάθεσης». Βασικοί αποδέκτες-«θύματα» της παραχάραξης της εργασιακής πραγματικότητας είναι οι ψηφιακοί νομάδες. Έτσι ο ευέλικτος, ψηφιακός καπιταλισμός μέσω περίτεχνων μηχανισμών, ιδεολογικής χειραγώγησης, υποβολής, εσωτερίκευσης και ενδοπροβολής (introjektion) που διαθέτει, επιχειρεί, και μέχρις έναν βαθμό το έχει κατορθώσει, να δημιουργήσει την εσφαλμένη εντύπωση ή και πεποίθηση ότι η on line από απόσταση εργασία στην ημεδαπή ή κυρίως στην αλλοδαπή, παρέχει πράγματι τη δυνατότητα «αυτοδιαχείρισης» της εργασιακής διαδικασίας και της αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου στο πλαίσιο του «φιλικού» προς την εργασία «ψηφιακού εκσυγχρονισμού». Έτσι στο πλαίσιο της εικονικής αυτής πραγματικότητας ο εργαζόμενος εμφανίζεται προικισμένος με σημαντικά περιθώρια αυτενέργειας, ανάληψης πρωτοβουλιών, αυτονομίας και ελευθερίας διαχείρισης της σχέσης εργασίας και ελεύθερου χρόνου, με αποτέλεσμα η πραγμάτωση της Work-Life-Balance να αποτελεί εφικτό στόχο.
4. Πίσω όμως από την παραμορφωτική αυτή εικόνα βρίσκεται, ωστόσο, η αδυσώπητη πραγματικότητα, η οποία δεν αποσταθεροποιεί απλώς τη σχέση εργασίας και ιδιωτικής σφαίρας, αλλά οδηγεί συχνά στην καταστρατήγηση ή και παραβίαση κρίσιμων, ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων των εργαζομένων. Ως ιδιαίτερα ευάλωτα δικαιώματα αποδεικνύονται εκείνα που συνδέονται με τα ανώτατα όρια εργασίας, την προστασία των προσωπικών δεδομένων, την υγιεινή και την ασφάλεια των εργαζομένων, καθώς εκείνα που αφορούν τη συλλογική οργάνωση και συμμετοχική, κανονιστική και αγωνιστική δραστηριότητα, των οποίων, άλλωστε, η άσκηση αποτελεί μία κρίσιμη προϋπόθεση αποτελεσματικής προστασίας των ατομικών συμβάσεων εργασίας και των όρων λειτουργίας τους. Εξάλλου η δύναμη της ιδεολογικής χειραγώγησης και παραπλάνησης που δεν αφορά μόνο τη λειτουργία των επίμαχων σχέσεων εργασίας, έχει σοβαρές αρνητικές παράπλευρες επιπτώσεις στην ευρύτερη κοινωνικοπολιτική δραστηριότητα των απασχολούμενων στις νέες αυτές μορφές εργασίας. Τούτο δε καθώς οι εν λόγω εργαζόμενοι εμφανίζουν μία μειωμένη αν όχι υποτυπώδη βούληση και ετοιμότητα για συλλογική συσπείρωση, αντίσταση και αγωνιστική δράση, όχι μόνο σε αντισυστημική, χειραφεσιακή αλλά και σε συστημική κατεύθυνση. Βεβαίως, υπάρχουν και ευπρόσδεκτες και ελπιδοφόρες εξελίξεις, όπως κατέδειξε ο αγώνας των εργαζομένων στις ψηφιακές πλατφόρμες Gigwor.
Ο ευέλικτος, ψηφιακός καπιταλισμός μέσω περίτεχνων μηχανισμών, ιδεολογικής χειραγώγησης, υποβολής, εσωτερίκευσης και ενδοπροβολής (introjektion) που διαθέτει, επιχειρεί, και μέχρις έναν βαθμό το έχει κατορθώσει, να δημιουργήσει την εσφαλμένη εντύπωση ή και πεποίθηση ότι η on line από απόσταση εργασία στην ημεδαπή ή κυρίως στην αλλοδαπή, παρέχει πράγματι τη δυνατότητα «αυτοδιαχείρισης» της εργασιακής διαδικασίας και της αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου στο πλαίσιο του «φιλικού» προς την εργασία «ψηφιακού εκσυγχρονισμού»
5. Οι προηγηθείσες σκέψεις επιχείρησαν να προσεγγίσουν με κριτικό και ρεαλιστικό πνεύμα μία σημαντική, διαγράφουσα μία δυναμική ανοδική πορεία, μορφή κινητής εργασίας, πραγματοποιούμενης στην αλλοδαπή. Στο πλαίσιο αυτό επισημάνθηκε ότι, παρά το όποια οφέλη που μπορεί να προσφέρει σε ορισμένους εργαζόμενους στο πλαίσιο συγκεκριμένης επιχειρηματικής πολιτικής, το υβριδικό αυτό μοντέλο εργασίας, δεν παύει να εντάσσεται σε έναν περίτεχνο σχεδιασμό ιδεολογικής παραποίησης της εργασιακής πραγματικότητας, να συνιστά προβολή ενός δελεαστικού, πλην πλαστού, ολογράμματος στον εργασιακό ορίζοντα, των ευέλικτων επιχειρήσεων. Σημειωτέον εξάλλου, στη θέση αυτή ότι η αποτελεσματικότητα και η δυναμική της ιδεολογικής πλαστογράφησης της πραγματικότητας συνδέεται με τη διάρκεια εφαρμογής του επίμαχου μοντέλου. Αυτό σημαίνει ότι οι, ασυναίσθητες, ανεπαίσθητες ή και ανεκτές αρνητικές επιπτώσεις στη διαμορφωνόμενη σχέση εργασίας και ελεύθερου χρόνου, που ανακύπτουν στις περιπτώσεις ολιγοήμερης διάρκειας workation, γίνονται αισθητότερες και βιώνονται εντονότερα όσο παρατείνεται η διάρκεια της σχετικής εργασίας, οπότε υπάρχει ο κίνδυνος πρόκλησης δυσμενών συνεπειών για την ψυχοσωματική υγεία των εργαζομένων. Η προσπάθεια απομυθοποίησης του φαινομένου αυτού δεν σημαίνει, βεβαίως, υποβάθμιση της σημασίας και της ανάγκης επεξεργασίας και διαμόρφωσης ενός θεσμικού πλαισίου, κατάλληλου και ικανού να αντιμετωπίσει τα προβλήματα, τους κινδύνους και τις προκλήσεις που συνδέονται με την workation και τις συναφείς μορφές κινητής εργασίας και να διασφαλίσει ή και να ενισχύσει τα όποια υπάρχοντα οφέλη για τους εργαζόμενους. Κεντρική θέση στο δικαιοπολιτικό αυτό πλαίσιο κατέχει η, στο μέτρο του δυνατού, λαμβανομένου υπόψη του εγγενούς στα εργασιακά αυτά μορφώματα στοιχείου της ρευστοποίησης, διασφάλιση του σχήματος της Work-Life-Balance. Απαραίτητη, ωστόσο, προϋπόθεση για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι η ανάσχεση της δυναμικής αποοριοθέτησης της εργασίας, που, αν αφεθεί στις κυριαρχούμενες από τη νεοφιλελεύθερη, ακραία και «ασύνετη», παγκοσμιοποίηση, δυνάμεις της αγοράς ο υπό καθεστώς αυξημένης έντασης και πίεσης βιωνόμενος χρόνος εργασίας απειλεί να «καταβροχθίσει» τον, ούτως ή άλλως χειραγωγημένο και αλλοτριωμένο, ελεύθερο χρόνο. Άλλωστε, ο ελεύθερος χρόνος όσο αποτελεί συνάρτηση του εργάσιμου χρόνου, όσο παραμένει υποταγμένος στη λογική του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και της εξαρτημένης εργασίας δεν θα είναι πραγματικά ελεύθερος (G. Toti). Κοντολογίς, δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι η workation και οι συναφείς από απόσταση παρεχόμενες μορφές διαδικτυακής εργασίας, παρά τις όποιες ευπρόσδεκτες και αναγκαίες νομοθετικές παρεμβάσεις, δεν θα παύουν να υπηρετούν τη λογική και τα προτάγματα ενός, ευρισκόμενου σε πολλαπλή κρίση και διαδικασία ψηφιακής αναδιάρθρωσης, καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- R. Sennett, Ο ελαστικοποιημένος άνθρωπος – Οι συνέπειες του μετασχηματισμού της εργασίας στον νέο καπιταλισμό, 2011
- Lott (Hrsg), Arbeitszeiterfassung bei mobiler Beschäftigung, 2020
- , S. Werther, (Hrsg), Coworking als Revolution der Arbeitswelt, 2021
- Thiel, New York, Der mobile Alltag Digitaler Nomaden zwischen Hype und Selbstverwirklichung, 2021
- Greffrath, Ausbeutung 4.0: Die Digitalisierung des Menschen, σε: Blätter fűr deutsche und internationale Politik 1/2021, S. 105-113
- Becker, Automatisierung als Ausbeutung, 2017
- Scholz (Hrsg), Mogelpackung! Work-Life-Blending, 2017
- Δ. Τραυλός-Τζανετάτος, Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, ψηφιοποίηση, ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη, 2019
- Ο ίδιος, Ψηφιακός καπιταλισμός και εργασία στον αστερισμό της πανδημίας, 2021
- Ο ίδιος, Καπιταλιστική αναδιάρθρωση, καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και εργασία, 2023
