του Θανάση Μουσόπουλου
Ένα αγαπημένο ποίημα στη συλλογή «Βωμοί» του Κωστή Παλαμά «Στ’ άρματα» με εντυπωσίασε ιδιαίτερα για δύο σημεία, το ένα είναι η εκπληκτική κατακλείδα και το δεύτερο σημείο ο χαρακτηρισμός του Βούλγαρου ως δολοπλέκτη πολέμιου:
«Σαν πλάσμα εχτές ακόμα διαβατικά φωσφόρισες αγνάντια στους λαούς που ζουν κάτου από το μαύρο τον ίσκιο του Αίμου, και στον Έλληνα βούιξες να ξεχάσει πως ο Τούρκος οχτρός κι ο Βλάχος ξένος κι ο δολοπλέχτης Βούλγαρος πολέμιος, κι αύριο —ποιός ξέρει!— […]
Η μεγαλοσύνη στα έθνη δε μετριέται με το στρέμμα, με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και με το αίμα».
12 του Τρυγητή 1915
Θέλοντας να τιμήσω την απελευθέρωση της πατρίδας μου της Ξάνθης στις 4 Οκτωβρίου 1919 από τους Βουλγάρους, σκέφτηκα να αναφερθώ στη σχέση των Βουλγάρων με την ενιαία Θράκη.
Σε προηγούμενο κείμενό μου που δημοσιεύθηκε στον φιλόξενο Δρόμο της Αριστεράς με τίτλο «Ο Κώστας Βάρναλης και η Ανατολική Ρωμυλία / Βόρεια Θράκη – Μια ανιστόρητη απώλεια» (22 Νοεμβρίου, 2021), παρουσιάζω πώς «ένα μεγάλο κομμάτι του ιστορικού ελληνισμού που σχετικά πρόσφατα –τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα‒ με τη βοήθεια φίλων και συμμάχων χάθηκε». Στο κείμενό μου εκείνο επικαλούμενος αποσπάσματα από γραπτά του Κώστα Βάρναλη, περιγράφω την τραγωδία της Βόρειας Θράκης.
***
Θα αναφερθούμε στη νοτιοδυτική Θράκη, που η ευρύτερη περιοχή της κυριεύθηκε από τους Οθωμανούς στις τελευταίες δεκαετίες του 14ου μ.Χ. αιώνα. Το 1912 η Ξάνθη για οκτώ μήνες περνά στα χέρια των Βουλγάρων, στις 13 Ιουλίου 1913 η πόλη μας λευτερώνεται για πρώτη φορά από τα ελληνικά στρατεύματα μετά από σκλαβιά 550 χρόνων. Όμως στις 28 Ιουλίου του ίδιου χρόνου η Ξάνθη ξαναδίνεται στους Βουλγάρους, που την κρατούν στα βάναυσα χέρια τους ως τις 4 Οκτωβρίου 1919. Τότε με απόφαση των δυνάμεων που συνεδριάζουν στο Παρίσι αποφασίζουν διασυμμαχικός στρατός με τη συμμετοχή και Ελλήνων να κυριεύσουν την περιοχή της σημερινής ελληνικής Θράκης. Έτσι άρχισε η διαδικασία για την ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα. Αυτό έγινε στις 14 του Μάη 1920.
Η νοτιοδυτική Θράκη δεν ξεμπέρδεψε, όμως, με τους Βουλγάρους, γιατί την «κατέλαβαν» ξανά κατά τον δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο (1941-44), όντας συνέταιροι με τους Γερμανούς.
Για να προσεγγίσουμε τη σχέση των Βουλγάρων με τη Θράκη, θα αξιοποιήσω ένα εξαιρετικό έργο της Μαρίας Νικολάου, με τίτλο «Όψεις του δωσιλογισμού στη Θράκη», σελ. 231, Κομοτηνή, 2012. Η ερευνήτρια παρουσιάζει πλήθος μαρτυριών ανδρών και γυναικών που βίωσαν τη βουλγαροκρατία του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και πολλά ντοκουμέντα σχετικά με το δωσιλογισμό. (Σε άλλο κείμενό μας θα αναφερθούμε στο έργο αναλυτικά). Εμείς θα αναφέρουμε, στο πρώτο μέρος, ιστορικά στοιχεία που συνδέονται με τη βουλγαρική παρουσία στη Θράκη στην πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα: «Τα σύγχρονα βαλκανικά κράτη, που προήλθαν από δύο πρώην αυτοκρατορίες (οθωμανική και αυστρουγγρική), διαμόρφωσαν αλυτρωτικές ιδεολογίες που προκάλεσαν μεταξύ κρατών και περιοχών συγκρούσεις κατά τη διάρκεια μεγάλου μέρους του 19ου και του 20ού αιώνα» (σελ. 23).
Για πολλές δεκαετίες βασικό μέλημα των βουλγαρικών κυβερνήσεων αποτέλεσε το ζήτημα της εδαφικής και οικονομικής διεξόδου της Βουλγαρίας στο Αιγαίο. Οι Βούλγαροι, τόσο στην προ του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου περίοδο, όσο και κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, έδειξαν ότι οι επιδιώξεις τους δεν περιορίζονταν στο Μακεδονικό χώρο, πέραν του Νέστου, αλλά η επιθυμία τους για διέξοδο στο Αιγαίο τους ωθούσε στην προσάρτηση της ελληνικής Θράκης. Αφετηρία αυτής της προσπάθειας αποτέλεσε η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, που υπογράφτηκε μετά το τέλος του ρωσοτουρκικού πολέμου (1878) με την ελπίδα υλοποίησης της «Μεγάλης Βουλγαρίας».
Το όραμα της «Μεγάλης Βουλγαρίας» έγινε προσωρινά πραγματικότητα και καθόριζε για πολλές δεκαετίες της εξωτερική πολιτική της Βουλγαρίας. Με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1913), συνθήκη η οποία υπογράφτηκε μετά το τέλος των βαλκανικών πολέμων, η δυτική Θράκη παραχωρήθηκε στους ηττημένους Βουλγάρους. Η παραχώρηση αυτή επιδικάσθηκε και με τη Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως (29 Σεπτεμβρίου / 14 Οκτωβρίου 1913). Οι Βούλγαροι εισέβαλαν στη Θράκη τον Οκτώβριο του 1913 με το εθνικιστικό σύνθημα: «Διά τους Έλληνες δεν υπάρχει τόπος εις την Θράκην» και άρχισαν αμέσως την πολιτική της εθνικής κάθαρσης στη δυτική Θράκη, θέτοντας σε απόλυτη εφαρμογή το σύνθημά τους. Η Θράκη παρέμεινε στην κατοχή της Βουλγαρίας ως το 1919» (σελ. 24).
Τα σχετικά με τη δράση των Βουλγάρων στο διάστημα 1941-44 θα τα παρουσιάσουμε στο δεύτερο μέρος του κειμένου μας.
Θα ολοκληρώσουμε το πρώτο μέρος με αναφορά σε κάποιες βουλγαρικές βιαιότητες και βανδαλισμούς κατά την περίοδο 1913-19.
Όπως σημειώνει η Μαρία Νικολάου στο βιβλίο της «Από τον πόλεμο του 1877 – 1878 οι Βούλγαροι ακολούθησαν πολιτική βίαιου εκχριστιανισμού και εκβουλγαρισμού των μουσουλμάνων Πομάκων. Οι Πομάκοι δε λησμόνησαν ποτέ την απάνθρωπη και ατιμωτική συμπεριφορά των Βουλγάρων. Αντιμετώπισαν βίαιο εκβουλγαρισμό, ακούσιες βαπτίσεις, λεηλασίες κάθε είδους, ενώ κατεδαφίζονταν μουσουλμανικά τεμένη» (σελ. 37).
Ο Νικόλαος Θ. Κόκκας, στην πρόσφατα εκδομένη διδακτορική του διατριβή με τίτλο «Τα δημοτικά τραγούδια των Πομάκων της Θράκης – Στο πλαίσιο της Βαλκανικής μουσικής παράδοσης», Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, Ξάνθη, 2022 (δύο τόμοι, σελ. 1072, αναφέρει πολλά στοιχεία για τους Πομάκους, την ιστορία και τον πολιτισμό τους (σε άλλο κείμενο θα το παρουσιάσουμε). Τώρα σημειώνουμε κάτι πολύ ενδιαφέρον: «Στις 31 Δεκεμβρίου 1918 οκτώ Πομάκοι βουλευτές της Βουλγαρικής Βουλής ζήτησαν με υπόμνημά τους από το Γάλλο στρατηγό Fr. d’ Esperey να απαλλαγούν από τις βουλγαρικές πιέσεις και να ενταχθεί η περιοχή τους στον ελληνικό χώρο» (σελ. 121).
***
Είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι το 1919-20 η πλειοψηφία των κατοίκων της Θράκης, Χριστιανοί Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι, και Μουσουλμάνοι, έχοντας δοκιμάσει στην πράξη για αιώνες τη συνύπαρξη του διαφορετικού, η πλειοψηφία των κατοίκων της Θράκης αντιστέκεται στων μεγάλων δυνάμεων και των δυνατών γειτόνων και κατακτητών τα όνειρα και τις βλέψεις. Το πιο συνταρακτικό αυτής της περιπέτειας, που άλλωστε επιβεβαιώνεται με το φρικτότερο τρόπο ως τις μέρες μας είναι η πολιτιστική και ανθρωπιστική διάσταση των πολέμων.
Κλείνουμε το πρώτο μέρος με μια γενική διατύπωσή μου από το άρθρο «Η πνευματική ζωή της Ξάνθης» (2008): «Η περίοδος 1913-1919 είναι η σκοτεινότερη από κάθε άποψη για την Ξάνθη, με την Πρώτη Βουλγαρική Κατοχή της πόλης και την εφαρμογή εθνικής εκκαθάρισης με σκοπό τον εκβουλγαρισμό. Η πλειονότητα των Ξανθιωτών καταφεύγει στην Ελεύθερη Ελλάδα. Βούλγαροι έποικοι εγκαθίστανται στην πόλη. Τα αρχεία και τα ελληνικά βιβλία καίγονται. Τα μοναστήρια της Ξάνθης λεηλατούνται – βιβλία, κώδικες και εκκλησιαστικά κειμήλια βρίσκονται ως τις μέρες μας στη Σόφια».
(Συνεχίζεται, Β΄ μέρος: Βούλγαροι στη Θράκη 1941-44).
