Είναι πολλά πράγματα που δεν μπορούμε να τα καταλάβουμε με αποτέλεσμα να τα ερμηνεύουμε ανεπαρκώς ή λανθασμένα επειδή δεν γνωρίζουμε ικανοποιητικά την παρούσα κατάσταση πραγμάτων και το υπόβαθρο πάνω στο οποίο διαμορφώνονται, του οποίου οι ρίζες, ανάλογα με την περίπτωση, συνήθως πηγαίνουν πίσω στο κοντινό και το απώτερο παρελθόν. Κι αυτό συμβαίνει με την Τουρκία, αλλά και με την Κίνα για τις οποίες όλοι έχουν γνώμη, αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν κάτι παραπάνω από τα τετριμμένα. Γι’ αυτό οι πολιτικές εκτιμήσεις που γίνονται για τις δύο αυτές χώρες κατά κανόνα είναι αβαθείς και άστοχες καθώς εξαρτιούνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τους ρυθμούς και τις εντάσεις της τρέχουσας επικαιρότητας, συστηματικά επηρεάζονται και παραμορφώνονται από τη μεθοδευμένη παραπληροφόρηση και συχνά είναι θύματα προκαταλήψεων και ιδεολογικών παρωπίδων. Εκτιμήσεις οι οποίες βασίζονται στις δημοσιογραφικές αναφορές που σπάνια διακρίνονται για την ευθυκρισία και την αντικειμενικότητά τους και στις ανακοινώσεις των πολιτικών που καθορίζονται από κομματικές σκοπιμότητες οι οποίες κινούνται μέσα στα δεσμευτικά πλαίσια που ορίζονται από τις μητροπόλεις και τους φορείς τους, πρωτίστως τις ΗΠΑ, το ΝΑΤΟ, την Ε.Ε. και τη Γερμανία, αλλά και τις ολιγοπωλιακές ομάδες συμφερόντων, χρηματιστικές, πολεμικές, ενεργειακές και λοιπές.
Σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, η πολιτική σκέψη είναι εδώ και χρόνια σε στασιμότητα, μέχρι παραλυσίας. Οι λόγοι είναι πολλοί, αλλά μπορούμε να τους συνοψίσουμε μιλώντας για γενικευμένη παρακμή. Η αποδόμηση που επέφερε ο νεοφιλελευθερισμός στην ευημερούσα Ευρώπη σε συνδυασμό με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και την αυτόνομη ανάδυση ισχυρών χωρών του άλλοτε επονομαζόμενου Τρίτου Κόσμου, καταρράκωσαν το πολιτικό σύστημα και προκάλεσαν τεράστια σύγχυση στην ευρωπαϊκή μεταπολεμική πολιτική κουλτούρα σε όλο της το φάσμα. Η πλήρης και θανατηφόρα αποτυχία στη διαχείριση της πανδημίας από το σύνολο των δυτικών καθεστώτων είναι μία από τις συνέπειες αυτής της παρακμής που είναι πολυδιάστατη και επεκτείνεται σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, στην πολιτική, την οικονομία, τον πολιτισμό, την υγεία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το δημογραφικό, την ενημέρωση κ.λπ.
Η παραπάνω εισαγωγή έχει σχέση με τη συζήτηση που κάναμε με αφορμή τη ραδιοφωνική μου εκπομπή «Στο Κόκκινο 105,5» με τον Νίκο Χριστοφή, που είναι πανεπιστημιακός με ειδίκευση στην «τουρκολογία», αλλά έχει και χρήσιμες πληροφορίες από πρώτο χέρι από την παραμονή του στην Κίνα όπου τα τελευταία χρόνια διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Σιάν, που βρίσκεται στην Βόρεια-Κεντρική Κίνα, γεωγραφικά στην καρδιά της χώρας. Από τις συζητήσεις μας αυτές είναι τα παρακάτω αποσπάσματα. Στο πρώτο μέρος είναι το κομμάτι που αφορά την Τουρκία, πηγαίνοντας και λίγο παραπέρα από την περίοδο την οποία διεξοδικά περιγράφει ο Χριστοφής στο πάρα πολύ κατατοπιστικό, με πολλά στοιχεία και επισημάνσεις, βιβλίο του «Από τον Κεμαλισμό στον Ριζοσπαστισμό – Το τουρκικό φοιτητικό κίνημα, 1923-1980» (εκδόσεις «Τόπος»).
Νίκος Χριστοφής: Η θυελλώδης πορεία της τούρκικης νεολαίας
ΣΕ: Νίκο, ως συγγραφέας του βιβλίου «Από τον Κεμαλισμό στο φοιτητικό ριζοσπαστισμό», θα ήθελα να μας μιλήσεις για το ρόλο και την πορεία του νεολαιίστικου κινήματος στην Τουρκία, μια πολύ κοντινή μας χώρα που μάλλον είναι πιο προβληματική από την Κίνα.
Το πιο λογικό είναι να ξεκινήσουμε από το παρελθόν για να φτάσουμε στο σήμερα. Εμείς, ας είμαστε λίγο ανορθόδοξοι. Ας ξεκινήσουμε από το σήμερα για να πάμε προς τα πίσω. Κι ας ξεκινήσουμε από τον πολιτικό εκφραστή της τελευταίας περιόδου που κρατάει πολύ και είναι ακόμα σε εξέλιξη. Με όλους τους κινδύνους που έχει μια τέτοια αποτίμηση εφόσον δεν έχουμε δει την κατάληξή της. Από πού, λοιπόν, προέκυψε, ποιους και τι αντιπροσωπεύει και συμβολίζει ο Ερντογάν μέσα στη διάρθρωση του πολιτικού και οικονομικού συστήματος της Τουρκίας;
ΝΧ: Έχει χαρακτηριστεί ισλαμιστής, σουλτάνος, εγώ θα τον έλεγα αυταρχικό πολιτικό της εποχής μας ο οποίος στηρίζεται σ’ έναν αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό με ισλαμικά στοιχεία. Τα ισλαμικά στοιχεία ανάλογα με την ανάλυση του καθενός υπερτονίζονται ή θεωρούνται στοιχεία απλά κινητοποίησης της εκλογικής του βάσης. Τάσσομαι υπέρ της δεύτερης άποψης, ότι το ισλαμικό στοιχείο χρησιμοποιείται, χωρίς να λέω ότι ο ίδιος δεν πιστεύει στο Ισλάμ∙ εργαλειοποιείται ώστε ο ίδιος να επιβάλλει την τελευταία δεκαετία το όραμά του το οποίο στο Κόμμα Δικαιοσύνης αναπτύχθηκε ως το όραμα της νέας Τουρκίας. Όπου η νέα Τουρκία θα χαρακτηρίζεται από νεοφιλελεύθερες πολιτικές, αυταρχικό καθεστώς το οποίο θα ελέγχεται πλήρως από τα πάνω και από τα κάτω, κάτι το οποίο θεωρώ ότι είναι η διαφορά με το κεμαλικό καθεστώς του παρελθόντος όπου υπήρχε ένας εκσυγχρονισμός κι ένας έλεγχος μόνο από τα πάνω ή τουλάχιστον δεν ευοδώθηκε ο έλεγχος από τα κάτω. Εν συντομία θα έλεγα ότι προσπαθεί με το αφήγημα το οποίο κατασκευάζεται και επιμελώς στήνεται, να αντικαταστήσει το κύριο ιδεολογικό αφήγημα που είναι ο κεμαλισμός με ένα άλλο το οποίο είναι ο ερντογανισμός. Ωστόσο κατά τη διάρκεια αυτής της πορείας, όπως διαβάζω τις εξελίξεις και τις πολιτικές και πρακτικές του Ερντογάν, θεωρώ ότι ο ίδιος είναι ένας αντικεμαλιστής κεμαλιστής! Χρησιμοποιεί τα ίδια εργαλεία, την ίδια συνταγή που χρησιμοποίησε ο κεμαλισμός, ιδίως στις δεκαετίες 1920 και 1930, γιατί ο κεμαλισμός στις επόμενες δεκαετίες διαφέρει αισθητά, προκειμένου να δημιουργήσει αυτό το διαφορετικό αφήγημα, το εθνικό αφήγημα για την Τουρκία όπως την οραματίζεται ο ίδιος.
ΣΕ: Η μητέρα μου που ήταν βέρα Κωνσταντινουπολίτισσα, με τον απλουστευτικό της τρόπο, μας έλεγε πάντα ότι ο κεμαλισμός πέθανε τη μέρα που πέθανε κι ο Κεμάλ! Έχει μια βάση αυτό. Γιατί υπέστη πολλές παραμορφώσεις στη συνέχεια από τους επονομαζόμενους κεμαλιστές, στην μετά-Κεμάλ εποχή.
ΝΧ: Ναι!
Συνέχειες και αντιθέσεις
ΣΕ: Ταυτόχρονα, ο κεμαλισμός είναι διαχρονικός, γιατί όλοι οι Τούρκοι έχουν ως σημείο αναφοράς της ύπαρξής τους τον Κεμάλ. Και σήμερα. Ακόμα και οι οπαδοί του Ερντογάν, νομίζω.
ΝΧ: Γι’ αυτό και πάρα πολλοί αναλυτές είπαν ότι ιδίως από το 1960 και την απόπειρα πραξικοπήματος, δεν μπορούμε να μιλήσουμε απλά για έναν, αλλά για πολλούς κεμαλισμούς. Όλα τα πολιτικά προγράμματα, όλοι οι πολιτικοί ηγέτες θεωρούν τους εαυτούς τους πρωτίστως κεμαλιστές ή τουλάχιστον ότι δουλεύουν για το συμφέρον του κεμαλισμού, χωρίς να τον ορίζει ο καθένας, και όλοι διατείνονται ότι ο Μουσταφά Κεμάλ ήταν ένας απ’ αυτούς είτε αυτοί ανήκουν στην Αριστερά είτε στο Κέντρο είτε στη Δεξιά είτε στο Ισλάμ.
ΣΕ: Βέβαια, σε σχέση με τον Ερντογάν, πρέπει να πούμε ότι η προβολή στο προσκήνιο του ισλαμισμού είναι ένα συστατικό στοιχείο εντελώς αντίθετο στον κεμαλισμό! Γιατί ο Κεμάλ έχτισε τον εκσυγχρονισμό σε αντιπαράθεση με τον ισλαμισμό τον οποίο καταπολέμησε με κάθε μέσο και πολύ σκληρά.
ΝΧ: Ακριβώς! Ακριβώς! Πολύ σωστό αυτό, αλλά κι εδώ το Ισλάμ εργαλειοποιείται ώστε να κινητοποιήσει τις μη προνομιούχες μάζες οι οποίες είχαν αποσιωπηθεί επί κεμαλισμού. Και γι’ αυτό η κύρια εκλογική του βάση είναι ο κόσμος της περιφέρειας, ο κόσμος των μη αστικών κέντρων, άνθρωποι συντηρητικοί, θρησκευόμενοι. Βέβαια, στην εκλογική βάση υπάρχουν και κάποιοι κεμαλιστές, υπάρχει και το κουρδικό στοιχείο, δεν είναι τόσο σχηματικά όπως τα λέω, αλλά η κινητοποίηση του κόσμου γίνεται σε μεγάλο βαθμό και μέσω της εργαλειοποίησης του Ισλάμ, της θρησκείας.
ΣΕ: Ίσως εδώ πρέπει να πούμε ότι το τουρκικό Ισλάμ δεν έχει σχέση με το σαουδαραβικό Ισλάμ, κι ας είναι σουνιτικά και τα δύο. Είναι πολύ πιο ήπιας μορφής.
ΝΧ: Πρώτα απ’ όλα να δούμε ότι ποτέ δεν αναφέρθηκε η επαναφορά του ισλαμικού νόμου, της σαρία. Και μέσα σ’ αυτά τα είκοσι χρόνια υπάρχουν και διαφοροποιήσεις. Είναι άλλο το AKP της πρώτης περιόδου, το Κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, το οποίο είχε ανέβει με μία φιλοευρωπαϊκή, φιλοεκσυγχρονιστική ατζέντα η οποία στηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα, έχουμε τα ανοίγματα προς τους Κούρδους, προς τις γυναίκες κ.λπ., και άλλο απ’ τα τέλη της δεκαετίας του 2.000 και έπειτα, μέχρι τις μέρες μας, το οποίο διαφοροποιείται αισθητά. Μάλιστα, κάποιοι αναλυτές αναφέρουν ότι πια δεν μπορούμε να μιλάμε για κόμμα, αλλά για ένα προσωποκεντρικό μόρφωμα γύρω από τον Ερντογάν κι ακόμα τρεις ή τέσσερις πάρα πολύ δικούς του ανθρώπους. Και γι’ αυτό κάποιοι το ονομάζουν καθεστώς.
ΣΕ: Η οποία ομάδα έχει ένα πολύ ισχυρό έρεισμα πίσω της που είναι ένα κομμάτι της νέας αστικής τάξης στην Τουρκία…
ΝΧ: Ακριβώς! Ήδη το ισλαμικό κεφάλαιο, το «πράσινο» κεφάλαιο που λέμε, έχει ανέβει κι αποτελεί βασικό παράγοντα της τουρκικής οικονομίας από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και μετά. Κι εκεί ακριβώς στηρίζεται τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Και το οποίο πριμοδοτείται σε δημόσια έργα κ.λπ.
ΣΕ: Κι έχει φτάσει και σε διωγμούς πιο παλιών αστών που τους πήρε και τις εφημερίδες και τις έδωσε σε δικούς του, δηλαδή έχουν υπάρξει και πιο σοβαρές συγκρούσεις ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο κομμάτια της αστικής τάξης.
ΝΧ: Ναι. Και η μεγαλύτερη σύγκρουση είναι με το κίνημα του Γκιουλέν.
Ρόλος της νεολαίας
ΣΕ: Άλλο μεγάλο κεφάλαιο, δεν το θίγουμε λόγω χρόνου. Να πάμε λίγο πιο συγκεκριμένα στον πυρήνα του βιβλίου σου που έχει να κάνει με το ρόλο της τούρκικης νεολαίας. Η οποία, όπως κι εσύ το θέτεις, ξεκινάει από τη διακήρυξη του Κεμάλ που καλεί τη νεολαία να παίξει σε όλο το μέλλον της Τουρκίας έναν πολύ σημαντικό ρόλο για να υπερασπιστεί, όπως λέει ο Κεμάλ, τη δημοκρατία και την εθνική ανεξαρτησία της Τουρκίας, κι αυτό εξακολουθεί να αποτελεί μέχρι σήμερα μια σημαία. Αλλά, βέβαια, η νεολαία, ιδιαίτερα στη μεταπολεμική περίοδο, αλλάζει και, ανάλογα με τις εποχές, διαμορφώνεται και επαναδιαμορφώνεται. Μπορείς να μας δώσεις κάποια εικόνα;
ΝΧ: …Έχεις απόλυτο δίκιο. Η νεολαία της δεκαετίας του 1960 κυρίως, της μακράς δεκαετίας του ’60, διαφέρει αισθητά από τη νεολαία της δεκαετίας του ’20 και του ’30, η οποία ταυτιζόταν πλήρως με τον Μουσταφά Κεμάλ και το όραμα το οποίο είχε. Ήταν εκείνη την περίοδο, δεκαετίες ’20-’30, όπου ο Κεμάλ έχει εναποθέσει τις ελπίδες του έθνους και του κράτους και στη νεολαία, μαζί με το στρατό και τη γραφειοκρατία, και ο οποίος είναι ένας ρόλος που βλέπουμε τις επόμενες δεκαετίες να υιοθετείται πλήρως και μάλιστα η νεολαία να το φέρει ως καθήκον της!
Για παράδειγμα, τη δεκαετία του ’50, με την άνοδο του Αντνάν Μεντερές και του Δημοκρατικού Κόμματος, για πρώτη φορά, ιδίως από τα μέσα της δεκαετίας του ’50, όπου το Δημοκρατικό Κόμμα υιοθετεί μία πολύ αυταρχική πολιτική η οποία στρέφεται ενάντια στον Τύπο, ενάντια στα πανεπιστήμια, ενάντια σε καθηγητές επειδή απλά ασκούν κριτική στην κυβέρνηση, παρατηρούμε ότι αρχίζει να πολιτικοποιείται η νεολαία και να στρέφεται ενάντια στην κυβέρνηση. Πάλι με σύνθημα την προστασία του κεμαλισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι πριν το πραξικόπημα του 1960, το έναυσμα το έδωσε πάλι η νεολαία με τις πορείες που είχε ξεκινήσει.
ΣΕ: Προφανώς αυτό διευκόλυνε τους στρατιωτικούς οι οποίοι τελικά κρέμασαν τον Μεντερές! Θεωρώντας ότι έχει παρεκκλίνει πάρα πολύ από την κεμαλική πολιτική.
ΝΧ: Δεν είναι τυχαίο, πάνω σ’ αυτό, ότι ενώ ο Ισμέτ Ινονού με το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, το κόμμα του Μουσταφά Κεμάλ, ήταν αντίθετος προς το κρέμασμα του Μεντερές, η νεολαία υποστήριξε την απόφαση της στρατιωτικής ηγεσίας να τον κρεμάσει. Μάλιστα, χαιρέτισε αυτή την πράξη. Πολλοί φοιτητές, μάλιστα, κλήθηκαν να παραστούν στον απαγχονισμό του Μεντερές.
Ριζοσπαστικοποίηση
ΣΕ: …Από πότε και με ποια αφορμή δημιουργείται ένα ισχυρό αριστερό ρεύμα μέσα στην τούρκικη νεολαία; Ήταν σταθμός το ’68 το οποίο αναφέρεις;
ΝΧ: Το ’68 ήταν το αποκορύφωμα. Έχει ήδη ξεκινήσει από το ’61-’62 και έπειτα με την ίδρυση του Κόμματος Εργατών, το ΤΙΡ, το οποίο ναι μεν έχει ξεκινήσει με ένα ασαφές μαρξιστικό πρόγραμμα, αλλά πολύ γρήγορα έχει καταφέρει να ιδρύσει παραρτήματα σε πολλές πόλεις της Τουρκίας και η νεολαία του κόμματος να παίζει σημαίνοντα ρόλο μέσα στα πανεπιστήμια. Εκεί μέσα έχουν ξεκινήσει έντονες συζητήσεις ιδεολογικού περιεχομένου.
Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι μετά το πραξικόπημα έχει έρθει το Σύνταγμα της Τουρκίας το οποίο ακόμα και σήμερα θεωρείται το πιο φιλελεύθερο. Και το λέω πιο φιλελεύθερο από την άποψη ότι επιτράπηκε να εκδίδονται μαρξιστικά βιβλία, να ιδρυθεί πρώτα απ’ όλα μαρξιστικό αριστερό κόμμα, και δόθηκε μεγαλύτερη αυτονομία στα πανεπιστήμια, ανεξαρτησία, όπως επίσης δόθηκε και το δικαίωμα αυτοοργάνωσης των φοιτητών. Χωρίς να υπάρχει ο κομματικός έλεγχος ή καλύτερα ο κυβερνητικός έλεγχος, οπότε σ’ αυτό το πλαίσιο η νεολαία του κόμματος έχει ξεκινήσει μέσα από τους συλλόγους ανταλλαγής ιδεών να προπαγανδίζει αριστερές ιδέες οι οποίες έχουν αγγίξει μεγάλο μέρος της τουρκικής νεολαίας.
Ταυτόχρονα, επειδή είμαστε εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, που υπάρχει ο αραβοϊσραηλινός πόλεμος, το Βιετνάμ, όλα αυτά τα στοιχεία έρχονταν ως ειδήσεις, ως νέα, έφταναν στη νεολαία και με αυτά μπορούσαν εύκολα να ταυτιστούν οι νέοι. Κι εκεί ξεκινάει ένας έντονος αντιαμερικανισμός, γιατί ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’40, αρχές ’50, ο αμερικάνικος παράγοντας στην Τουρκία ήταν πάρα πολύ εμφανής. Άλλωστε ο Μεντερές έλεγε στόχος μου είναι ιδρύσω μια «μικρή Αμερική». Να μετατρέψω την Τουρκία σε μια μικρή Αμερική. Έτσι έχει ξεκινήσει αυτή η συζήτηση και το 1965 η νεολαία του ΤΙΡ έχει καταφέρει ουσιαστικά να κυριαρχήσει στα περισσότερα πανεπιστήμια.
ΣΕ: Βέβαια, αυτό εξελίσσεται και στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970, που έχουν πια χωριστεί τα στρατόπεδα στη νεολαία, έχει ξεκινήσει ένας πόλεμος, κανονικός πόλεμος με όπλα, κι όπως γράφεις, σκοτώνονται περίπου 5.000 άνθρωποι! Από τις συγκρούσεις αριστερών και δεξιών… Δύσκολο να το συλλάβει κανείς.
ΝΧ: Εντελώς συμπτωματικά, το 1968, ταυτόχρονα με την Ελλάδα, επήλθε και η διάσπαση της Αριστεράς στην Τουρκία. Το ΤΙΡ άρχισε να διασπάται, να εμφανίζονται διαφορετικές ομάδες εντός του κόμματος, κάποιοι να διαφοροποιούνται και να αποστασιοποιούνται. Κι αυτή η διάσπαση ήρθε και στο φοιτητικό κίνημα. Με το πραξικόπημα του ’71, ουσιαστικά έχει δοθεί το πρώτο μεγάλο χτύπημα στην Αριστερά και στη νεολαία. Έχουν φυλακιστεί πάρα πολλοί πολιτικοί και πάρα πολλοί νέοι έχουν καταφύγει στο εξωτερικό. Μάλιστα, κάποιοι αριστεροί, μαχητές, φοιτητές, έχουν πάει μέχρι και στην Παλαιστίνη όπου έχουν εκπαιδευτεί στον ανταρτοπόλεμο.
Με την αμνήστευση του ’74, έχουν επανέλθει ακόμα πιο μαζικά οι κινητοποιήσεις της νεολαίας, που, όμως, δεν έχουν πια το χαρακτήρα που είχαν τα προηγούμενα χρόνια. Ο αγώνας από αντιιμπεριαλιστικός έχει γίνει αντιφασιστικός. Έχουμε ήδη την άνοδο των «Γκρίζων Λύκων», όπως επίσης της ισλαμικής νεολαίας, που και οι δύο δρουν υπό την καθοδήγηση και την προστασία της κυβέρνησης.
ΣΕ: Νίκο, κι εδώ ενός κακού μύρια έπονται. Αλλά αν θέλει κανείς να μάθει περισσότερα, άγνωστα και συναρπαστικά, για τις οργανώσεις και τα πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο, πρέπει να διαβάσει το βιβλίο σου.
