Οι «πλατείες» έφεραν τα πάνω κάτω στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την πολιτική δράση. Των Μαρίνας Πρεντουλή1 και Λάσσε Τόμασσεν2
Πάνε δυο χρόνια από τότε που οι Ισπανοί Ιndignados βγήκαν στους δρόμους και κατέλαβαν τις πλατειές της Ισπανίας. Λίγο αργότερα ακολούθησαν οι Έλληνες Αγανακτισμένοι. Από τότε γράφτηκαν πολλά για τη ριζοσπαστικότητα των κινημάτων τους και για το ποιο είναι ή θα είναι στο μέλλον το πολιτικό τους κληροδότημα: η κριτική της πολιτικής αντιπροσώπευσης και του οικονομικού συστήματος, η πρακτική των γενικών συνελεύσεων και της λήψης αποφάσεων με γενική ομοφωνία, η χρήση των νέων τεχνολογιών και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για την αυτο-οργάνωσή τους, όλα αυτά μαζί ή και κάτι ακόμα;
Η δική μας πεποίθηση είναι ότι η ριζοσπαστικότητά τους είναι πιο γενική, εκτενής και διάχυτη, αλλά και ταυτόχρονα πιο συγκεκριμένη, στις κοινωνίες των χωρών του ευρωπαϊκού Νότου. Αρχικά έβαλαν σε προτεραιότητα την πολιτική διάσταση των γεγονότων αντί της οικονομικής, και με αυτόν τον τρόπο επαναπροσδιόρισαν τις έννοιες του δικαίου και της ισότητας μέσα στο πλαίσιο της δημοκρατίας. Κατά δεύτερον, έκαναν μια τομή στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πολιτική δράση.
Το πολιτικό στοιχείο προέχει της οικονομίας
Εδώ και πολύ καιρό η πολιτική διάσταση των γεγονότων που λαμβάνουν χώρα στην κοινωνία έχει υποβαθμιστεί σε σχέση με την οικονομική, ειδικά μέσα στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού. Η κρίση εξαρχής τοποθετήθηκε σε ένα πλαίσιο οικονομολογικής λογικής, χρηματοπιστωτικών μηχανισμών και ιδρυμάτων, κάτι που ήταν εξαιρετικά δύσκολο να γίνει κατανοητό σε όλες τις διαστάσεις του όχι μόνο από τους απλούς πολίτες, αλλά και από τους φερόμενους ως ειδικούς.
Έτσι η κρίση έφερε στο προσκήνιο την επώδυνη συνειδητοποίηση ότι οι φιλελεύθερες δημοκρατίες μας, με τους «πολύτιμους» θεσμούς τους, δεν είναι τίποτα άλλο από λακέδες του καπιταλισμού. Ιδρύματα-εταιρίες όπως οι Moody’s έχουν περισσότερη εξουσία από οποιοδήποτε κοινοβούλιο, ενώ οι πολίτες είναι απλοί θεατές σε αποφάσεις που έχουν τραγικές επιπτώσεις στη ζωή τους. Τα κινήματα των Αγανακτισμένων έφεραν στο προσκήνιο την παραδοξολογία των φιλελεύθερων δημοκρατιών και μετέτρεψαν την αγωνία για την επιβίωση του οικονομικού συστήματος σε αγωνία για την επιβίωση της ίδιας της δημοκρατίας.
Αυτή η συνειδητοποίηση έγινε η αιτία για να αρχίσουν σιγά-σιγά στις χώρες που έχουν πληγεί πιο έντονα από την κρίση, μια σειρά πειραματικών μορφών οικονομικής δραστηριότητας.
Στην Ελλάδα τα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης προμηθεύουν μεταξύ άλλων τρόφιμα, φάρμακα και υπηρεσίες, με στόχο να απομονώσουν τους μεσάζοντες και να μπλοκάρουν τους μηχανισμούς κερδοσκοπίας. Σε αυτές τις συμμετοχικές διαδικασίες το κοινωνικό γίνεται πολιτικό και η πολιτική διαμορφώνεται μέσα από την ίδια την κοινότητα.
Για μια πραγματική δημοκρατία
Όσον αφορά την ίδια την πολιτική, οι διαδηλωτές απέρριψαν το αντιπροσωπευτικό σύστημα ως χρεοκοπημένο και τους πολιτικούς αντιπροσώπους ως μια αποκομμένη από την κοινωνία ελίτ. Για τους Ιndignados το ίδιο ισχύει τόσο για τα κόμματα όσο και για τα σωματεία, που από καιρό έχουν πάψει να είναι τα κανάλια που μεταφέρουν τη θέληση των πολιτών στα κέντρα εξουσίας. Οι πολίτες στην ουσία στερούνται αντιπροσώπων που να μεταφέρουν τη φωνή τους, είναι απλοί παρατηρητές των όποιων εξελίξεων, ενώ η συμμετοχή στις δημοκρατικές διαδικασίες μέσω των εκλογών κάθε τέσσερα χρόνια είναι απλά μια ψευδαίσθηση. Το πρόβλημα για τους Ιndignados εντοπίσθηκε στο ίδιο το πολιτικό σύστημα. Η ρίζα του προβλήματος είναι η ίδια η πολιτική αντιπροσώπευση που αναπόφευκτα δημιουργεί ιεραρχία μεταξύ αντιπροσώπων και αντιπροσωπευομένων, αυτών που κατέχουν την εξουσία και αυτών που δεν έχουν φωνή. Η κριτική τους κατά της αντιπροσώπευσης δεν σταματάει στην κακή αντιπροσώπευση, αλλά στην αντιπροσώπευση αυτή καθαυτή.
Ως επακόλουθο, οι διαδηλωτές πρότειναν μια διαφορετική μορφή πολιτικής: συμμετοχική, άμεση και ισότιμη. Και όχι μόνο την πρότειναν, αλλά την έβαλαν και σε εφαρμογή στις πλατείες της Ισπανίας, της Ελλάδας και άλλων χωρών.
Φυσικά αυτή η αλλαγή δεν είναι καθολική. Μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, τόσο της Ισπανίας όσο και της Ελλάδας, εξακολουθεί να σκέπτεται την πολιτική με τον συνήθη τρόπο. Σ’ αυτή συμπεριλαμβάνονται και πολιτικοί –τόσο της Δεξιάς όσο και της Αριστεράς– που προέτρεψαν τους διαδηλωτές να πάνε σπίτια τους και να εκφράσουν τις ανησυχίες τους στην κάλπη. Πριν από μερικές εβδομάδες, ο Ισπανός πρωθυπουργός Μαριάνο Ραχόι δήλωσε ότι οι διαδηλώσεις είναι το λογικό και επακόλουθο μιας υγιούς δημοκρατίας. «Αλλά», συνέχισε, «η πολιτική δεν είναι το πρόβλημα αλλά η λύση της τωρινής κρίσης». Φυσικά όταν μιλάει για πολιτική δεν εννοεί τις κοινωνικές διαμαρτυρίες αλλά την αντιπροσωπευτική πολιτική. Οι πρώτες δεν πληρούν τις ευρέως αποδεκτές προϋποθέσεις για να χαρακτηριστούν «πραγματική» πολιτική. Ίσως οι κοινωνικές διαμαρτυρίες να είναι ένα στοιχείο που πρέπει να λάβουν υπ’ όψιν τους οι πολιτικοί, αλλά όχι και το πεδίο που λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις.
Χωρίς αμφιβολία ο Ραχόι εκφράζει μια ευρέως διαδεδομένη άποψη, ειδικά στο χώρο της Δεξιάς. Όμως μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ότι για πολύ κόσμο, και ειδικά για την Αριστερά, οι διαδηλώσεις του 2011 άλλαξαν τον τρόπο που ορίζουμε το τι είναι πολιτική.
Αυτό ακριβώς είναι το ουσιαστικό ερώτημα που έθεσαν οι Αγανακτισμένοι και οι Ιndignados: πού ασκείται πραγματικά η πολιτική; Και απάντησαν με θράσος ότι αυτό που γινόταν στις πλατείες ήταν πολύ πιο σημαντικό και ουσιαστικό από αυτό που γινόταν στο κοινοβούλιο και στα κυβερνητικά κέντρα. Οι πλατείες έγιναν δημόσιοι χώροι όπου οι πολίτες συζητούσαν το δημόσιο συμφέρον, τα κοινά. Έτσι οι πλατείες έπαψαν να είναι δημόσιοι χώροι όπου κάθε άτομο λειτουργεί ως «ιδιώτης-πολίτης»: ψωνίζοντας, κάνοντας βόλτα, απολαμβάνοντας τη λιακάδα. Η πολιτική δραστηριότητα δεν περιορίζεται πια σε συγκεκριμένα ιδρύματα, αλλά ασκείται παντού όποτε οι πολίτες συναντιούνται ως πολίτες για να χαράξουν την κοινή πορεία τους.
1. Διδάσκει Πολιτική και Πολιτικές Επικοινωνίες στο University of East Anglia, UK.
2. Διδάσκει Πολιτική Θεωρία στο Queen Mary, University of London, UK.Από τους Ισπανούς Αγανακτισμένους στους Εscraches
______________________________________
Από τους Ισπανούς Αγανακτισμένους στους Escraches
Στην Ισπανία παρατηρούμε και μια περαιτέρω εξέλιξη, όσον αφορά το δημόσιο χώρο: Το φαινόμενο των Εscraches. Το κίνημα των Ιndignados έχει δώσει σήμερα τη θέση του στο κίνημα κατά των εξώσεων που απειλούν όσους δεν έχουν να πληρώσουν τις δόσεις των στεγαστικών δανείων. Και αυτό το κίνημα είναι οργανωμένο πάνω στις αρχές του κινήματος των Ιndignados, οριζόντια, μέσω κοινωνικών δικτύων, και αυτοαποκαλείται «πλατφόρμα» (Plataforma de Afectados por la Hipoteca-PAH). Οι διαδηλωτές μαζεύονται μπροστά στα σπίτια όσων απειλούνται με εξώσεις και προσπαθούν να τις αποτρέψουν.
Κάποια στιγμή οι διαδηλωτές άρχισαν να μαζεύονται και έξω από τα σπίτια πολιτικών που επικροτούν την υπάρχουσα νομοθεσία, καθώς και δικαστών που δεν ενήργησαν υπέρ αυτών που απειλούνται με εξώσεις. Αυτό ακριβώς σημαίνει escrache και πρωτοεμφανίστηκε στην Αργεντινή στοχοποιώντας μέλη του στρατιωτικού καθεστώτος που το πολιτικό και νομικό κατεστημένο απενοχοποίησε.
Η πρακτική των escraches καταδικάστηκε δριμύτατα από την κυβέρνηση με το σκεπτικό ότι η κατοικία είναι κατοικία και ως τέτοια ιδιωτικός χώρος. Η επιθυμία του οποιουδήποτε για πολιτική καταγγελία πρέπει να εκδηλωθεί μέσω του πολιτικού συστήματος, και όχι μπροστά σε ιδιωτικές κατοικίες. Η κριτική, λοιπόν, κατά των Εscraches βασίζεται στο διαχωρισμό ιδιωτικού και δημόσιου χώρου και στο σκεπτικό ότι η πολιτική αποτελεί μέρος του δημόσιου βίου, ενώ ο ιδιωτικός βίος πρέπει να προστατεύεται από την πολιτική.
Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε στην πρακτική των Εscraches πως για μια ακόμα φορά οι διαδηλωτές επαναπροσδιορίζουν την παραδοσιακή οπτική που έχουμε σε σχέση με την πολιτική. Ο ιδιωτικός χώρος δεν είναι ασύνδετος με τον δημόσιο/πολιτικό. Το επιχείρημα είναι απλό: αφού οι πολίτες απειλούνται με εξώσεις ως επακόλουθο της κρίσης που δημιούργησαν τα πολιτικά και οικονομικά κέντρα, η κατοικία και η ιδιοκτησία κατοικίας είναι πολιτικά ζητήματα. Αν οι πολίτες δεν είναι ελεύθεροι να ζήσουν στα σπίτια τους, η οικεία δεν είναι πια η όαση της προσωπικής ελευθερίας. Συνεπάγεται, λοιπόν, ότι και οι πολυτελείς κατοικίες των πολιτικών δεν είναι πέρα από τα όρια της πολιτικής διαμαρτυρίας.
Αυτό είναι λοιπόν το κληροδότημα των Ιndignados: Κατ’ αρχήν κατέδειξαν ότι η οικονομική κρίση είναι ουσιαστικά κρίση της δημοκρατίας. Και κατά δεύτερον, αναθεώρησαν τον τρόπο που βλέπουμε την πολιτική δραστηριότητα και το χώρο της μέσα στην κοινωνία. Για να αντέξει όμως το εγχείρημά τους μέσα στο χρόνο, ο αγώνας πρέπει να συνεχιστεί σε νέους χώρους, και με νέες μορφές.
