Του Σωτήρη Ρούσσου *
Μια κατεστημένη άποψη θέλει τη Μέση Ανατολή μια απέραντη ομοιογενή θάλασσα του Ισλάμ, με πανομοιότυπη κοινωνική οργάνωση, ιεραρχίες και σχέσεις. Αυτή η άποψη, αν και βολεύει όσους επιθυμούν να προωθήσουν θρησκευτικές συγκρούσεις και να υψώσουν πολιτιστικά συρματοπλέγματα, απέχει από την πραγματικότητα. Η Μέση Ανατολή ήταν μέχρι πριν δύο δεκαετίες ένα εξαιρετικό μωσαϊκό από εθνότητες και θρησκείες.
Δεν έλειψαν βέβαια και στη Μέση Ανατολή οι εθνοκαθάρσεις και οι διωγμοί. Η γενοκτονία των Αρμενίων και των Χριστιανών (Ποντίων, Ασσυρίων) από τους Νεότουρκους και την κεμαλική Τουρκία, όπως και η έξοδος χιλιάδων Χριστιανών από την ιστορική Παλαιστίνη και το Λίβανο, αποτέλεσαν ισχυρά πλήγματα στο θρησκευτικό πλουραλισμό και την ιστορική φυσιογνωμία της Μέσης Ανατολής. Σε αυτά προστέθηκε η δημογραφική κάμψη και η μετανάστευση των χριστιανικών πληθυσμών, σε αντίθεση με τον αλματώδη ρυθμό πληθυσμιακής ανάπτυξης του μουσουλμανικού στοιχείου. Οι λόγοι για αυτήν την κάμψη πρέπει να αναζητηθούν στο μικροαστικό και αστικό χαρακτήρα των χριστιανικών κοινοτήτων που ακολουθούσε νεωτερικά οικογενειακά πρότυπα (γονείς και δύο παιδιά), καθώς και στις ιδιαίτερες μορφωτικές, πολιτιστικές και κοινωνικές σχέσεις που διατηρούσαν οι κοινότητες αυτές με την Ευρώπη και την Αμερική. Ας σημειώσουμε ότι το 1914 στην περιοχή που περιλαμβάνει σήμερα τη Συρία, το Λίβανο, Ισραήλ/Παλαιστίνη και την Ιορδανία, το 26,4% του πληθυσμού ήταν Χριστιανοί, ενώ το 2015 μόλις το 8%. Είχε πέσει δηλαδή στο ποσοστό των Χριστιανών πριν από πέντε αιώνες.
Ένα βασικό χτύπημα όμως δόθηκε με την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ και την κατάρρευση του κράτους στη Συρία. Επτακόσιες χιλιάδες Χριστιανοί, περίπου το ήμισυ του χριστιανικού πληθυσμού του Ιράκ, έφυγε από τη χώρα μετά την αμερικανική εισβολή, όταν το χάος που δημιουργήθηκε και οι εθνοθρησκευτικές συγκρούσεις Σουνιτών, Σιιτών και Κούρδων άφησε τους Χριστιανούς στο έλεος της βίας και της καταστροφής. Αντίστοιχα στη Συρία, οι Χριστιανοί αποτελούσαν περίπου το 14% πριν τον εμφύλιο, αλλά τώρα πια το ποσοστό αυτό έχει μειωθεί περίπου στο μισό. Αυτό σημαίνει ότι η φυγή των Χριστιανών είναι περίπου διπλάσια των άλλων εθνοθρησκευτικών ομάδων, των οποίων τα ποσοστά στον πληθυσμό παραμένουν σχετικά σταθερά.
Γιατί οι Χριστιανοί αποτελούν εύκολο στόχο;
Οι λόγοι που τόσο στο Ιράκ όσο και στη Συρία οι Χριστιανοί αποτελούν τον εύκολο στόχο και το θύμα των αντιμαχόμενων ομάδων είναι τρεις. Πρώτον, ακολουθώντας ουσιαστικά μια οθωμανική παράδοση, στήριξαν την ασφάλεια, τη θρησκευτική ελευθερία και την ανάπτυξή τους στη σχέση τους με το κράτος/καθεστώς. Ουσιαστικά οι χριστιανικές θρησκευτικές ηγεσίες διαμόρφωσαν μια συναντίληψη με το καθεστώς για τα πολιτικά/κοινωνικά ζητήματα, με αντάλλαγμα τη θρησκευτική ελευθερία και την κοινωνική ανάπτυξη των κοινοτήτων τους. Η ύπαρξη των μπααθικών καθεστώτων σε Συρία και Ιράκ και ο ημι-κοσμικός χαρακτήρας τους διευκόλυνε τη στρατηγική αυτή, πολλώ δε μάλλον που Χριστιανοί είχαν συμμετάσχει στη θεωρητική και ιδεολογική συγκρότηση των κινημάτων του λεγόμενου αραβικού σοσιαλισμού και της αραβικής Αριστεράς. Δεύτερον, εν μέρει απόρροια του προηγουμένου, οι Χριστιανοί στη Συρία και το Ιράκ, σε αντίθεση με τους Μαρωνίτες του Λιβάνου, δεν είχαν παράδοση ένοπλων οργανώσεων σε θρησκευτική βάση, όπως οι Δρούζοι ή οι Αλεβίτες. Τρίτον, πολύ σημαντικό, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε το 19ο αιώνα, μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Χριστιανοί της Μέσης Ανατολής δεν έχουν διεθνή προστασία και συμμάχους είτε μεταξύ των μεγάλων διεθνών δυνάμεων είτε μεταξύ των περιφερειακών δυνάμεων. Αντιθέτως, τόσο οι Σουνίτες όσο και οι Σιίτες απολαμβάνουν, ιδιαίτερα μετά την ισλαμική επανάσταση στο Ιράν, τη βοήθεια και τη στήριξη της Σαουδικής Αραβίας και της της Τουρκίας οι πρώτοι και του Ιράν οι δεύτεροι.
Η παρέμβαση της Ρωσικής Εκκλησίας ήταν ίσως η πιο ηχηρή αντίδραση απέναντι στον κίνδυνο εξόντωσης των Χριστιανών στη Μέση Ανατολή, και έδωσε ένα έμμεσο πολιτικό μήνυμα στήριξης τους. Ήδη από το 2011, το Τμήμα Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων του Πατριαρχείου της Μόσχας σημείωνε ότι «σκοτώνουν τους αδελφούς και τις αδελφές μας, τους διώχνουν από τα σπίτια τους και τους αφαιρούν το δικαίωμα να εκφράζουν ελεύθερα τη θρησκευτική τους πίστη». Αλλά η ανακοίνωση προχωρούσε και σε πολύ σημαντικά συμπεράσματα, που ευθυγραμμίζονταν με τη ρωσική πολιτική στην περιοχή. Υποστήριζε ότι «μόνο αιματηρό χάρος μπορεί να προέλθει από μυωπικές προσπάθειες να φυτέψουν, στην περιοχή της Βίβλου, πολιτικά πρότυπα από διαφορετικά πολιτιστικά πλαίσια, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη την κοσμοαντίληψη που είχε διαμορφώσει τις ζωές των ανθρώπων για αιώνες και χιλιετίες. Η διαμόρφωση εξωτερικής πολιτικής που δεν λαμβάνει υπόψη τον παράγοντα θρησκεία μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή, στον θάνατο χιλιάδων και εκατομμυρίων».
Το «χριστιανικό βαρόμετρο»
Ο κίνδυνος όμως δεν αφορά μόνο τους πληθυσμούς αλλά και τα μνημεία, ιδιαίτερα τους ιερούς τόπους. Και εδώ τίθενται μια σειρά προβλήματα και ερωτήματα. Πρώτον είναι δυνατή η διάσωση των μνημείων και των ιερών τόπων χωρίς τη διάσωση των πληθυσμών στους οποίους αναφέρονται; Τα μνημεία θα «διασωθούν» δηλαδή ως μια μεταμοντέρνα Ντίσνεϊλαντ για τουρίστες και σκηνικά για ταινίες; Δεύτερον, ποιος καθορίζει αν κάτι είναι μνημείο ή όχι; Υπάρχουν κριτήρια και ποιοι τα θέτουν; Οι διεθνείς οργανισμοί, το κράτος (ισχυρό ή αποτυχημένο) ή οι κοινότητες στις οποίες αναφέρεται; Επειδή μπορεί ένα μοναστήρι να είναι ιερό για μια κοινότητα αλλά να μην περιλαμβάνεται στη σχετική λίστα των μνημείων της ΟΥΝΕΣΚΟ ή να μην θεωρείται μνημείο από το κράτος (η περίπτωση της Τουρκίας αλλά και του Ισραήλ είναι χαρακτηριστικές).
Θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί με το «χριστιανικό βαρόμετρο», το οποίο δίνει στον κόσμο μια ακριβή μέτρηση της πολιτικής κατάστασης στη Μέση Ανατολή. Η θέση των Χριστιανών ως μειονότητα σε μια μεγάλη πλειοψηφία μουσουλμάνων τους ώθησε (με εξαίρεση τους Μαρωνίτες του Λιβάνου) σε πολιτικές πρωτοβουλίες που δεν ύψωναν το λάβαρο της θρησκείας. Οι Χριστιανοί συμμετείχαν σε μεγαλύτερο από τη δημογραφική κατανομή βαθμό σε όλα τα κινήματα κοινωνικής χειραφέτησης στη Μέση Ανατολή. Υπήρξαν πρωτοπόροι των αραβικών εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων για την αποτίναξη της αποικιακής και μετα-αποικιακής ηγεμονίας. Υπήρξαν πρωτοπόροι αριστερών κινημάτων και της διεθνούς κατεύθυνσης του Τρίτου Κόσμου.
Αυτό το «χριστιανικό βαρόμετρο» μας δείχνει πως όσο η ελευθερία και η κοινωνική ανάπτυξη κυριαρχούν στη Μέση Ανατολή, και όσο η περιοχή συνδέεται με τις διεθνείς τάσεις και τα παγκόσμια κινήματα, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να συνεχίσουν να ζουν στις αρχαίες εστίες τους. Το 19ο αιώνα οι εργάτες στα ορυχεία άφηναν ένα καναρίνι να πετάξει στις στοές για να διαπιστώσουν αν υπήρχαν δηλητηριώδη αέρια. Αν το καναρίνι επιζούσε, τότε η στοά ήταν ασφαλής. Η ασφαλής ύπαρξη των Χριστιανών στη Μέση Ανατολή είναι αδιάψευστος δείκτης ότι το δηλητήριο της τυφλής εθνοθρησκευτικής βίας έχει εξουδετερωθεί. Είναι το καναρίνι της ελευθερίας και της δικαιοσύνης στη σημερινή Μέση Ανατολή.
* Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών, www.cemmis.edu.gr
