Το μεγάλο ερώτημα που φαίνεται να πλανάται ακόμη αναπάντητο, δύο χρόνια μετά την εξέγερση του Δεκέμβρη, είναι αν αυτή μπορεί να αποτιμηθεί ή αλλιώς να εκτιμηθεί το τι άφησε πίσω. Η δυσκολία τού να δοθεί μία απάντηση, βρίσκεται ακριβώς στο ότι τέτοια μπορεί να μην υπάρχει.
Όπως το έθεσε το ίδιο το (αυτο)κριτικό πνεύμα της εξέγερσης «Ο Δεκέμβρης δεν ήταν απάντηση, ήταν ερώτηση». Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης αυτού του άρθρου που προσπαθεί να δώσει μία σύντομη περιγραφή τής τομής που ήταν ο Δεκέμβρης.
Ο Δεκέμβρης σαν «έκρηξη προς τα μέσα»
Βασική ιδέα του άρθρου, αναφορικά με τον Δεκέμβρη ως γεγονός, είναι ότι δεν πρόκειται για έκρηξη αλλά για αυτό που χαρακτηρίζεται ως implosion, «έκρηξη προς τα μέσα». Μία κατάρρευση με τη μορφή έκρηξης δηλαδή, που προκαλείται κυρίως λόγω των εσωτερικών αντιφάσεων ενός συστήματος, που ενώ φτάνει στο ιστορικό του όριο δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις ή εναλλακτικές για το ξεπέρασμα του. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για μία σύγκρουση ενός άλλου αναδυόμενου μοντέλου ή υποκειμένου/κινήματος που τείνει να ξεπεράσει το παλιό καθεστώς, αλλά για μία εκρηκτική κατάρρευση του τελευταίου που γίνεται πλέον μη διαχειρίσιμο. Για την υποδήλωση με όρους κοινωνικής έκρηξης της ανάγκης ανατροπής της κατεστημένης τάξης πραγμάτων, που όμως ούτε οι συστημικές δυνάμεις ούτε και το εξεγερμένο υποκείμενο μπορούν να φέρουν σε πέρας ή να ολοκληρώσουν.
Με αυτή την έννοια, ο Δεκέμβρης σηματοδότησε την κατάρρευση ολόκληρου του ισχύοντος πολιτικού εποικοδομήματος και πιο συγκεκριμένα το οριστικό τέλος του μοντέλου της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας. Ήταν η ολοκλήρωση της αποστοίχισης του πολιτικού επιπέδου από τις όποιες κοινωνικές του αναφορές με την πρωτοβουλία των από κάτω. Το πολιτικό εποικοδόμημα και όχι μόνο ο πολιτικός κόσμος, δεν απονομιμοποιήθηκε απλά αλλά κατέρρευσε, εν μέσω κρίσης και σκανδάλων, στο κενό που δημιούργησε η αποχώρηση των όποιων κοινωνικών του θεμελίων. Μία αποχώρηση που μέσω κινηματικών και εκλογικών διαδικασιών, πλέον, έχει επανεπιβεβαιωθεί αρκετές φορές από τότε και τείνει να παγιωθεί (αν δεν έχει ήδη…), τροποποιώντας τις παραμέτρους του πεδίου άσκησης πολιτικής και των κοινωνικών συγκρούσεων.
Η όξυνση και διάχυση στο κοινωνικό σώμα της βίας που ακολούθησε τον Δεκέμβρη, ήταν αποτέλεσμα, επιβεβαίωση κι επιτάχυνση ακριβώς αυτής της συστημικής κατάρρευσης και της πλήρους απώλειας της δυνατότητας άσκησης ηγεμονίας από την κυρίαρχη τάξη. Έτσι, η συστημική και αντι-συστημική βία ήταν εκδήλωση της ενίσχυσης φυγόκεντρων τάσεων στο/από το σύνολο των πολιτικών δομών, υποκειμένων και σχεδίων. Αφορούσε ομοίως τόσο το σώμα του κυρίαρχου λόγου και σχηματισμών, όσο και κάθε εκδοχή των αντιπολιτευτικών ή αντι-ηγεμονικών εναλλακτικών και αντίλογων (συμπεριλαμβανομένων των πιο ακραίων ή «ουτοπικών»), που είχαν δομηθεί, σε συσχέτιση με τον πρώτο.
Έτσι, ο Δεκέμβρης δεν ήταν απλά μία στιγμή όπου το κίνημα με τη δράση του προσπέρασε τα υπάρχοντα πολιτικά υποκείμενα, αλλά όπου το κοινωνικό στοιχείο καθιστούσε μη σχετικό κάθε πολιτικό σχέδιο. Αυτό ίσχυε ακόμα και για την πιο χαοτική εκδοχή πολιτικού σχεδίου, όπως αυτή του μπλακ μπλοκ που είδε το όραμά του για γενικευμένη σύγκρουσης να υλοποιείται από έναν κόσμο που αρνούνταν κάθε συγκεκριμένη πολιτική αναφορά ή διαδικασία. Η εξέγερση ενός πολύμορφου κοινωνικού υποκειμένου πραγμάτωσε, με την πιο καθαρή μορφή, την έννοια του πολιτικού σαν αφηρημένη έκφραση του κοινωνικού, αποκαλύπτοντας τον, σχεδόν ολοκληρωτικό πλέον, διαχωρισμό τους. Αυτή ήταν η αλλαγή παραδείγματος που σήμαινε/ήταν ο Δεκέμβρης και μέσα στην οποία (νέα συνθήκη) καθίστανται αδόκιμες οι έννοιες που αντιστοιχούσαν στην προηγούμενη κατάσταση πραγμάτων, αν όχι για να εξηγήσουν το πως φτάσαμε μέχρι εδώ, σίγουρα για να διακρίνουν το τι μέλλει γενέσθαι τη μετά τον Δεκέμβρη εποχή.
Ο Δεκέμβρης, στην ουσία, φανέρωσε με βίαιο τρόπο τα κοινωνικά τοπία της νεοφιλελεύθερης αποδιάρθρωσης που τώρα ζητούσαν την αναγνώρισή τους. Έδειξε ότι η κοινωνική απορρύθμιση, ως συνέπεια του επιβαλλόμενου νεοφιλελευθερισμού τα τελευταία είκοσι χρόνια (η αφετηρία του τοποθετείται όχι τυχαία στην εποχή των κυβερνήσεων συνεργασίας του Τζανετάκη και της Οικουμενικής), ήταν πολύ πιο βαθιά και προωθημένη από ότι η αντανάκλαση της στο πολιτικό επίπεδο (δικομματισμός) επέτρεπε σε κάποιον να αντιληφθεί. Το πολιτικό εποικοδόμημα αποτελούσε ένα άδειο κέλυφος που αντανακλούσε κοινωνικές συναρθρώσεις μίας προηγούμενης περιόδου, όπως επίσης και την απροθυμία της πολιτικής ελίτ να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα (που η ίδια δημιουργούσε με τις πολιτικές της επιλογές) υπερασπιζόμενη τα δικά της «κεκτημένα».
Έτσι, κάθε «επιστροφή» σε προ-δεκεμβριανά τοπία ή καθημερινότητα, ήταν αδύνατη. Η αντίληψη, κύρια από τον αναρχικό και αυτόνομο χώρο για «επιστροφή στην ομαλότητα» -ίσως και λόγω του ότι αυτός βρέθηκε πιο μέσα στην εξέγερση από κάθε άλλον- δεν δήλωναν παρά την αδυναμία κατανόησης της τομής του Δεκέμβρη. Η νέα «ομαλότητα» θα είναι ακριβώς η γενίκευση της απορρυθμισμένης νεοφιλελεύθερης κοινωνίας με ένα αναγκαστικά αδύνατο να ηγεμονεύσει, αλλά εξοπλισμένο να επιβάλει τη θέληση του, κράτος και πολιτικό καθεστώς μεταδημοκρατίας. Σε αυτό το πλαίσιο, το μέτα-ΔΝΤ καθεστώς κυριαρχίας δεν αποτελεί τίποτα άλλο παρά την «μεταπολίτευση» της μετα-δεκεμβριανής εποχής. Μίας ανασύστασης του πολιτικού εποικοδομήματος με πρωτοβουλία των από πάνω, όπου αποτυπώνονται οι αρνητικοί ταξικοί συσχετισμοί και η τάση ολοκλήρωσης της ταύτισης του με το οικονομικό επίπεδο και του διαχωρισμού του από το κοινωνικό. Με κάποιον τρόπο πρόκειται για αντι-μεταπολίτευση, αν δεχτούμε ότι στην τελευταία αποτυπώνονταν η παρέμβαση του λαϊκού παράγοντα.
Σε αυτή τη διαδικασία τα στοιχεία της διάλυσης θεσμοθετούνται και ανάγονται σε ανοιχτά κυρίαρχη επιλογή και εργαλείο για το πέρασμα από το (όποιας ελάχιστης μορφής) «κράτος πρόνοιας» στο ονομαζόμενο «κράτος ασφάλειας» (securitized state). Και σε μία τέτοια συνθήκη το κράτος, ως πολιτική οντότητα / δημόσιος χώρος κ.λπ., δεν είναι απλά διαχωρισμένο από την κοινωνία αλλά μπορεί και να συγκροτείται ενάντια της (και λόγω της πρωτοκαθεδρίας της υπαγωγής του στην οικονομική λειτουργία του κεφάλαιου). Έτσι το καθεστώς μετα-δημοκρατίας προσομοιάζει στη μορφή του προ-μεταπολιτευτικού «κράτους αστυνόμου», κρατώντας αποκλεισμένο ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας από το δικαίωμα πρόσβασης/αντιπροσώπευσης στη δημοκρατία, όχι λόγω πολιτικών δικαιωμάτων αλλά μέσω ενός σύνθετου δικτύου εξαναγκασμών οικονομικής-πολιτικής περιθωριοποίησης (που παρουσιάζεται ή παίρνει την μορφή) και επιλογής μη συμμετοχής. Μία τέτοια συνθήκη θέτει σοβαρά ερωτήματα για το τι είδους περιθώρια παρέμβασης υπάρχουν στους πολιτικούς θεσμούς της μετα-δεκεμβριανής μετα-δημοκρατίας.
Μετά το Δεκέμβρη πού;
Αυτό ήταν το «κενό» που άφησε ή ο ορίζοντας που άνοιξε ο Δεκέμβρης πίσω από το ερώτημα «και τώρα τι;», πρώτα απ’ όλα για όσους συμμετείχαν ή υποστήριξαν χωρίς ενδοιασμούς την εξέγερση. Η προσφυγή στην φορμαλιστική συνέχεια του μέσω της βίας φανέρωσε, με τον πιο τραγικό τρόπο στις 5 Μάη, τον πλήρως απο-ιδεολογικοποιημένο και προβληματικό χαρακτήρα της τελευταίας ως πολιτικό πρόταγμα, κριτήριο ριζοσπαστικότητας ή ταυτότητας. Επιβεβαίωσε την κατάρρευση ακόμα και αυτών που θεωρούσαν τον Δεκέμβρη σαν δικό τους. Οι πολλαπλές αρνήσεις του Δεκέμβρη, αντιστοιχώντας πιο πολύ στο μοντέλο του κυβερνοχώρου, αρνούνταν να κινηθούν σε μία συγκεκριμένη κατεύθυνση. Διαχέονταν στον χώρο προς όλες τις πλευρές, γι’ αυτό και ο Δεκέμβρης δεν ήταν δυνατό ούτε να συγκροτήσει ενιαίο λόγο (που είναι διαφορετικό από το αν εξέφρασε λόγο, που εξέφρασε και μάλιστα πολύ ριζοσπαστικό), ούτε να πολιτικοποιηθεί, ούτε να κεφαλαιοποιηθεί σε κάτι, μέσα σε ένα κοινωνικό σώμα αναστατωμένο από την βίαια αναπροσαρμογή του, που συμπεριφέρεται ολοένα και περισσότερο σαν κινούμενη άμμος και ηφαίστειο ταυτόχρονα.
Έτσι, η πολυτονισμένη «άρνηση» του Δεκέμβρη να εκφέρει συγκεκριμένα αιτήματα, στόχους ή να μπει σε διαδικασίες πολιτικής διαμεσολάβησης, αποτελεί οργανικό στοιχείο της «έκρηξης/κατάρρευσης» και συμπεριφορά αυτού που θα μπορούσε να αποκαλεστεί το «απορυθμισμένο» (σαν συνθήκη) πολιτικό υποκείμενο. Ως τέτοιο δεν μπορεί να αναγορευτεί σε συνειδητή πολιτική στάση, όπως τείνουν να συμπεραίνουν πολλοί. Αποτελούσε την ίδια τη συνθήκη του Δεκέμβρη για ένα υποκείμενο που δεν βρέθηκε καν μπρος στην επιλογή συγκρότησης λόγου. Κι εδώ μιλάμε για την κοινωνική πλειοψηφία που έφτιαξε τον Δεκέμβρη, και όχι για τα πολιτικά υποκείμενα που έδρασαν μέσα σε αυτόν.
Αν το κρίσιμο ζήτημα που ανέδειξε ο Δεκέμβρης ήταν η μη συνοχή μεταξύ πολιτικού εποικοδομήματος πραγματικότητας, η κύρια απαίτηση που έθεσε ήταν η επαναδόμηση της διαχωρισμένης ενότητας πολιτικής πράξης και κοινωνικής καθημερινότητας ή εννοιών και πραγματικότητας.
Η επανένωση του πολιτικού με το κοινωνικό, της πράξης με την έννοια, δεν μπορεί παρά να γίνει με μία πράξη διπλής άρνησης. Πρώτον του διαχωρισμού, που συχνά έχει πάρει (και ιστορικά) τη μορφή αντίθεσης, ανάμεσα στο πολιτικό και το κοινωνικό επίπεδο, το μεγάλο και το μικρό, το κεντρικό και το αποκεντρωμένο. Δεύτερον με την άρνηση της πολιτικής (ως διαμεσολάβησης, αφαίρεσης του κοινωνικού στο επίπεδο του κράτους) μέσω της ενεργοποίησης του πολιτικού σαν βιωματικής κοινωνικής πράξης που αναδεικνύει άλλες αρχές, αξίες, κοινωνικές σχέσεις, είδος οργάνωσης, συμμετοχής κ.λπ. Αυτό είναι το ρήγμα (και όχι ο δρόμος σε αντιδιαστολή με τον Νοέμβρη) που χάραξε ο Δεκέμβρης και που η Αριστερά ή οι δυνάμεις κοινωνικής ανατροπής οφείλουν να αναγνωρίσουν ως αφετηριακό σημείο κάθε οικοδόμησης-παρέμβασης στο πολιτικό και στο κοινωνικό ταυτόχρονα, σε μία προοπτική αναδιοργάνωσης της δημόσιας σφαίρας των από κάτω.
* Ο Χρήστος Γιοβανόπουλος είναι υποψήφιος διδάκτωρ πολιτιστικών και κινηματογραφικών σπουδών
Οι Ιστορικοί μιλάνε για τον Δεκέμβρη του 2008
Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άσινη το καινούργιο βιβλίο του Ομίλου Μελετών της Ιστορίας και της Κοινωνίας (ΟΜΙΚ), «Οι Ιστορικοί μιλάνε για τον Δεκέμβρη του 2008», Κρεμμυδάς, Χατζηιωσήφ, Ματάλας.
Τον Γενάρη του 2010 ο Όμιλος για τη Μελέτη της Ιστορίας και της Κοινωνίας (ΟΜΙΚ) οργάνωσε μια ανοιχτή συζήτηση ανάμεσα σε τρεις γνωστούς ιστορικούς και στο κοινό, με αφετηρία τρία ερωτήματα για τον «Δεκέμβρη του 2008». Ήταν η πρώτη δημόσια συλλογική τοποθέτηση που έγινε από έλληνες ιστορικούς για την εξέγερση και μία από τις λίγες φορές που έλληνες ιστορικοί συναντήθηκαν με μη ειδικό κοινό, συζητώντας από κοινού πάνω σε ένα σύγχρονο πρόβλημα. Η έκδοση αυτή περιέχει τόσο τις τρεις σύντομες εισηγήσεις των ιστορικών, όσο και τη συζήτηση που ακολούθησε.
Σελίδες 80,
ΙSBN: 978-960-89748-5-2,
τιμή 9,5 ευρώ.
Διαβάστε
Βιβλία
Remember December, Fight Now: Εμπειρίες και κριτική αποτίμηση μέσα από τις κοινότητες αγώνα του Δεκέμβρη, συλλογικό, 2010, Συνέλευση για την ΚΥκλοφορία των Αγώνων
Ανησυχία: Μια καταγραφή του αυθόρμητου τον Δεκέμβριο του 2008, Λεύκωμα, επιμ. Ευθ. Γουργουρή και Αλ. Κυριακόπουλου, 2009, εκδ. Καστανιώτη
Δεκέμβρης ’08: Ιστορία ερχόμαστε… Κοίτα τον ουρανό, Άρ. Χατζηστεφάνου, 2009, εκδ. Λιβάνη
We are an image from the future: The Greek revolt of December 2008, επιμέλεια A.G. Schwarz, Tasos Sagris and Void Network, 2009, εκδ. AKPress (αγγλικά)
Everyone To The Streets: Communiques and Texts from the Streets and Occupations, 2009, επιμέλεια/εκδόσεις 56a Infoshop, (αγγλικά)
Διαδύκτιο
Χίλιες λέξεις για το Δεκέμβρη, αφιέρωμα του ιστοχώρου Red NoteBook στο https://rnbnet.gr/
Remember, Remember the 6th of December, αφιέρωμα του Schooligans στον Δεκέμβρη στο https://www.theschooligans.gr/site/index.php?option=com_content&task=view&id=940&Itemid=28
Δρόμοι της Εξέγερσης, παρουσίαση αναλύσεων για τον Δεκέμβρη 2008, με τίτλο από την ομάδα του Ιού της Ελευθεροτυπίας, στο https://www.iospress.gr/ios2009/ios20091206.htm
What we can learn from the Greek riots, Κώστας Δουζίνας, The Guardian, 9 Iαν. 2009, στο
https://www.guardian.co.uk/commentisfree/2009/jan/09/greece-riots
Δείτε
Μια κραυγή το Δεκέμβρη, ντοκιμαντέρ, σκηνοθεσία Κ. Κολλημένος
Οργισμένος Δεκέμβρης, ντοκιμαντέρ, συλλογικό / Ομάδα Τεκμηρίωσης Κινητοποιήσεων Δεκέμβρη
Δεκέμβριος 2008: Η εξέγερση, σκηνοθεσία Στ. Κούλογλου
