Είναι σίγουρο πως όσο πλησιάζουμε στην επέτειο των 200 χρόνων από τον μεγάλο Ξεσηκωμό του 1821 θα φουντώσει η πολιτική και ιστορική συζήτηση για τη σημασία του. Ελπίζουμε αυτή η συζήτηση να διεξαχθεί με όσο πιο ουσιαστικό τρόπο γίνεται. Να αποφευχθεί δηλαδή αυτό που γίνεται μέχρι σήμερα με ευθύνη σχεδόν αποκλειστική της επιτροπής της κ. Αγγελοπούλου, π.χ. ο βομβαρδισμός με δήθεν αποκαλυπτικά δημοσιεύματα όπως εκείνο περί του δικτάτορα Καποδίστρια ή το άλλο, περί του… σεξιστή και με οιδιπόδεια απωθημένα Καραϊσκάκη. Βέβαια για να συμβεί αυτό φαίνεται πια ότι προϋπόθεση είναι να καταργηθεί η διορισμένη από την κυβέρνηση επιτροπή και η κ. Αγγελοπούλου να επιστρέψει στις συνήθεις ασχολίες της…
Σε κάθε περίπτωση, ο Δρόμος έχει την πρόθεση να παρέμβει στη συζήτηση και αντιπαράθεση που έχει ξεκινήσει και θα ενταθεί, αλλά με σοβαρότητα, με τρόπο που να προωθεί τη γνώση και τον προβληματισμό. Με ένα τέτοιο σκεπτικό παρουσιάζουμε το βιβλίο του Γιάννη Μαυρή «Το 1821 στη συλλογική μνήμη» που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο που μας πέρασε. Το βιβλίο σε ηλεκτρονική μορφή μπορείτε να το βρείτε στη διεύθυνση: www.mavris.gr/books/1821-in-collective-memory
Ο Γιάννης Μαυρής σπούδασε οικονομικά και πολιτικές επιστήμες. Είναι διδάκτωρ πολιτικής επιστήμης του Πανεπιστημίου Άθηνών. Υπήρξε συνιδρυτής της VPRC και Διευθύνων Σύμβουλός της, στο χρονικό διάστημα 1994-2007. Το 2001 ίδρυσε την Public Issue. Παραμένει μέχρι σήμερα Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλός της (www.mavris.gr).
1821: Μια «ιδεολογική απογραφή» της ελληνικής κοινής γνώμης
Η έρευνα της Public Issue για το 1821, που εκδίδεται ολοκληρωμένα στον βιβλίο «Το 1821 στη συλλογική μνήμη», με αφορμή την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την έκρηξη της Επανάστασης, εντάσσεται σε μια ευρύτερη σειρά ερευνών κοινής γνώμης, με αντικείμενο την σύγχρονη ελληνική ιστορία, που η εταιρεία έχει καθιερώσει στα ελληνικά δεδομένα. Περιλαμβάνει 28 κεφάλαια. Τα αποτελέσματά της συνοψίζονται σε 104 διαγράμματα, που αποτελούν το δεύτερο μέρος του τόμου, ενώ στο τρίτο μέρος του περιλαμβάνονται 795 αναλυτικοί πίνακες διασταυρώσεων των μεταβλητών της έρευνας, με τα δημογραφικά και πολιτικά-ιδεολογικά χαρακτηριστικά των ερωτωμένων.
Τα βασικά ευρήματα έχουν δημοσιευτεί συνοπτικά, για πρώτη φορά το 2007, στην εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής και στην ιστοσελίδα της εταιρίας. Η έρευνα αποτυπώνει τις επικρατούσες, κατά το χρόνο διεξαγωγής της, κοινωνικές αναπαραστάσεις, σχετικά με το γεγονός. Συνιστά μια «ιδεολογική απογραφή» των βασικών συντεταγμένων της εθνικής μυθολογίας, για την Ελληνική Επανάσταση του 1821·των θεμελιωδών συλλογικών στερεότυπων στην ανάγνωσή της, που έχουν διαμορφωθεί και κυριαρχήσει διαχρονικά στον εγχώριο κοινωνικό σχηματισμό, κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες, αλλά και των «ρωγμών» που προκλήθηκαν στη εποχή της «παγκοσμιοποίησης» και της ιδεολογικής-πολιτιστικής «αναστάτωσης», που χαρακτήρισε και την ελληνική κοινωνία, μετά το 1990 και μέχρι την οικονομική χρεωκοπία. Ταυτόχρονα, συνιστά και καταγραφή των αντοχών, που επιδεικνύουν οι «λαϊκές-δημοκρατικές εγκλήσεις» (οι «λαϊκές παραδόσεις»), με την έννοια που αποδίδει σε αυτούς τους όρους ο Ernesto Laclau. […]
Η ιδιαίτερη διαχρονική αξία της συγκεκριμένης έρευνας έγκειται στο ότι αποτυπώνει τις κοινωνικές αξίες και στάσεις απέναντι στην Επανάσταση, και όχι ευμετάβλητες συλλογικές γνώμες και απόψεις. Η διαφορά είναι η ακόλουθη: Σε αντιδιαστολή με τις γνώμες-απόψεις (views-opinions), που εκφράζει το κοινό και οι οποίες επηρεάζονται από την εκάστοτε πολιτική-κοινωνική συγκυρία ή την ατζέντα των Μέσων ενημέρωσης, οι στάσεις (attitudes), συνιστούν λιγότερο ευμετάβλητες, αλλά ακόμη όχι βαθειά ριζωμένες αντιλήψεις της κοινής γνώμης, ενώ πολύ περισσότερο, οι αξίες-κοσμοαντιλήψεις (values-world views) συνιστούν σταθερές και εδραιωμένες πεποιθήσεις (beliefs) του κοινού, η κατανόηση των οποίων βοηθά την πρόβλεψη και ερμηνεία των γνωμών και των στάσεων, απέναντι σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να τονιστεί, ότι η έρευνα διεξήχθη σε σχετικά «ανύποπτο χρόνο», δηλαδή, σε μια περίοδο όπου το αντικείμενο της έρευνας δεν είχε επηρεασθεί σημαντικά από την τρέχουσα επικαιρότητα. Αντιθέτως, η επανάληψη της ίδιας ή αντίστοιχης έρευνας, στη σημερινή συγκυρία του πανηγυρικού εορτασμού της επετείου, αντιμετωπίζει –αντικειμενικά– πρόβλημα μεροληψίας (bias), από την αυξανόμενη επίδραση της δημοσιότητας-αναγνωρισιμότητας του γεγονότος. Αυτή έχει δημιουργηθεί από την συγκρότηση της επιτροπής Αγγελοπούλου (Ελλάδα 2021), την κλιμακούμενη σχετική δραστηριότητα διάφορων φορέων και τη διάχυση-αναπαραγωγή της από τα Μέσα ενημέρωσης. Ακόμη πιο σοβαρή επίδραση, όμως, ενδέχεται να ασκεί στην αποτύπωση των κοινωνικών στάσεων για το ζήτημα και η κλιμακούμενη εδώ και καιρό επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. […]
* Απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου
Τα επιμέρους κεφάλαια της έρευνας συνθέτουν επτά βασικούς άξονες διερεύνησης των υποκειμενικών στάσεων της κοινής γνώμης απέναντι στο ’21. Οι άξονες της έρευνας είναι οι εξής: α) Η σημασία της επανάστασης του 1821 και θέση στην ελληνική ιστορία, β) Η έκθεση στην πληροφόρηση και γνώσεις για το ιστορικό γεγονός, γ) Οι στάσεις απέναντι στους «δρώντες φορείς» της Επανάστασης και τους πρωταγωνιστές της, δ) Ο ρόλος του ξένου παράγοντα και οι στάσεις απέναντι στις Μεγάλες Δυνάμεις, ε) Ο χαρακτήρας της επανάστασης και οι εμφύλιες συγκρούσεις, στ) Το κίνημα του φιλελληνισμού, ζ) τον ρόλο των ιδεολογικών μηχανισμών, στην εγχάραξη των κοινωνικών αντιλήψεων, σχετικά με την Επανάσταση.
Στο Μέρος Α΄ θα παρουσιάσουμε τους δύο πρώτους άξονες και στο επόμενο φύλλο του Δρόμου θα παρουσιάσουμε τους υπόλοιπους πέντε.
Α. Σημασία της επανάστασης του 1821 και θέση στην ελληνική ιστορία
Στον πρώτο άξονα περιλαμβάνεται: α) η αποτύπωση της αυθόρμητης αναγνωρισιμότητας (της ορατότητας) των περιόδων της ελληνικής ιστορίας, β) η ιεραρχική κατάταξη των σημαντικότερων ιστορικών γεγονότων της, καθώς και γ) το αίσθημα υπερηφάνειας για την επανάσταση. Στη συνείδηση της κοινής γνώμης, η Επανάσταση του 1821 αναγνωρίζεται αδιαμφισβήτητα, ως το σημαντικότερο γεγονός της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, τόσο σε σχέση με την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου (1941-1949), όσο και με την περίοδο του εθνικού Διχασμού και της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922. Και τούτο, όχι μόνο κατά τις υποκειμενικές αξιολογικές κρίσεις (Διάγραμμα 7), αλλά και με βάση την αυθόρμητη ανάκληση του συμβάντος (Διάγραμμα 1). Είναι επίσης ενδιαφέρον, ότι μεταξύ των τριών κομβικών ιστορικών περιόδων που εξετάζονται, αυτή καθεαυτή η σημασία του 1821, παρουσιάζεται αυξημένη μεταξύ των νέων (Διάγραμμα 9). δ) Στον ίδιο άξονα, εντάσσεται και η μέτρηση του γενικού κοινωνικού ενδιαφέροντος για την ελληνική ιστορία, μεταβλητή η οποία χρησιμοποιείται και ως ερμηνευτικός παράγοντας στην ανάλυση των αποτελεσμάτων.
Αίσθημα υπερηφάνειας για την εθνική ιστορία και την Επανάσταση του 1821
Τα ευρήματα της έρευνας αποδεικνύουν, ότι το ιστορικό γεγονός της Επανάστασης αποτελεί συστατικό στοιχείο της σύγχρονης «εθνικής ταυτότητας» στην Ελλάδα• στοιχείο, που επιβεβαιώνει την ύπαρξη ενός ισχυρού πατριωτισμού, καθολικού χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, το 98% των ερωτηθέντων δηλώνουν «πολύ» (76%) ή «αρκετά» (22%) υπερήφανοι/ες για την Επανάσταση (Διαγράμματα 102-104). […] Tο αίσθημα υπερηφάνειας για την εθνική ιστορία και την Επανάσταση του 1821 –τα κατεξοχήν σύμβολα του πατριωτισμού– αποδεικνύεται ένας σημαντικός δείκτης, για την εμπειρική μέτρηση της έννοιας του πατριωτισμού σήμερα στην Ελλάδα.
Β. Έκθεση στην πληροφόρηση και γνώσεις για το ιστορικό γεγονός
Στο δεύτερο άξονα εντάσσεται η διερεύνηση του βαθμού πληροφόρησης για το ιστορικό γεγονός και η αναγνωρισιμότητα της επετείου, καθώς και η αναγνωρισιμότητα των προσώπων που πρωταγωνίστησαν σε αυτή. Στη συνέχεια, εξετάζονται οι υποκειμενικές παραστάσεις, σχετικά με τις χωρικές διαστάσεις της επανάστασης (τη «γεωγραφία» της), τις κορυφαίες συγκρούσεις του πολέμου, την συμμετοχή των Αρβανιτών και την εκδήλωση του φαινομένου της επαναστατικής βίας (τις «ακρότητες»).
Είναι σημαντικό, ότι σχεδόν 9 στους 10 ερωτηθέντες (85%) ανακαλούν σωστά την επίσημη ημερομηνία εορτασμού της Επανάστασης (Διάγραμμα 27). Αντίθετα, το 2001 στις ΗΠΑ, μόνον το 61% (6 στους 10 ερωτηθέντες) γνώριζαν ότι την 4η Ιουλίου εορτάζεται η υπογραφή της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας. Το ποσοστό εσφαλμένης ανάκλησης ή άγνοιας της ημερομηνίας περιορίζεται μόνον σε 11% (Διάγραμμα 27), αλλά είναι περισσότερο αυξημένο τόσο και κυρίως στην νεότερη ηλικιακή ομάδα (29% στην κατηγορία 18-24 ετών), όσο και δευτερευόντως μεταξύ των περισσότερο ηλικιωμένων (65 ετών και άνω, 17%). Το αυξημένο ποσοστό που καταγράφεται στη δεύτερη κατηγορία, μπορεί ενδεχομένως, να αποδοθεί στη φυσιολογική εξασθένιση της μνήμης.
Το ζήτημα της –εκ των υστέρων και καθόλου ουδέτερης ιδεολογικά– καθιέρωσης επίσημης (κρατικής) ημερομηνίας για την έναρξη της επανάστασης (25 Μαρτίου), έχει απασχολήσει εκτεταμένα την νεώτερη (αναθεωρητική) ιστοριογραφία. Ωστόσο, παρά την ορθότητα της κριτικής, που προκύπτει από την ιστορική έρευνα, δεν παύει να αποδίδεται σε αυτό το ζήτημα μεγαλύτερη σημασία από αυτήν που έχει, ούτε αναιρεί βέβαια το ιστορικό γεγονός ότι αφετηρία της Επανάστασης είναι ο Μάρτιος του 1821.
Στη συλλογική συνείδηση, «Η Πελοπόννησος/(Ο Μοριάς)» έχει καταγραφεί (ορθά) ως η περιοχή της χώρας, που συμμετείχε και συνεισέφερε περισσότερο στην Επανάσταση (65% – Διάγραμμα 32), ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης προσωποποιεί, σε σχεδόν καθολικό βαθμό, την επανάσταση (81% – Διάγραμμα 72), και μόνο δευτερευόντως ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο Αθανάσιος Διάκος και ο Παπαφλέσσας. Επίσης, 1 στους 4 ερωτηθέντες (24% – Διάγραμμα 34) θεωρεί τη μάχη στα Δερβενάκια ως τη σημαντικότερη του αγώνα. Η συμμετοχή των Αρβανιτών στην επανάσταση αναγνωρίζεται (ορθά) από το 57% των ερωτηθέντων (6 στους 10 – Διάγραμμα 62), ενώ σχετικά με το ζήτημα της επαναστατικής βίας (Διάγραμμα 67), […] η πλειοψηφία (66%) δέχεται πως αγριότητες και ακρότητες έγιναν και από τους Έλληνες.
* Αποσπάσματα από την εισαγωγή του βιβλίου
