«Έξι χρόνια στο δημοτικό, έξι χρόνια στο γυμνάσιο…». Ποιος δεν θυμάται την αχτύπητη ατάκα του αλησμόνητου κωμικού Κώστα Τσάκωνα (1943-2015), στην ταινία Μάθε παιδί μου γράμματα (1981), του Θόδωρου Μαραγκού;
Τέσσερα χρόνια μετά το θάνατό του, ο Μαραγκός σκηνοθετεί το Όλο Γελούσε, ένα συγκινητικό ντοκιμαντέρ-φόρο τιμής στον φίλο και συνεργάτη του, αποκαλύπτοντας μια άγνωστη δραματική ιστορία πίσω από το γέλιο.
Βαθιά πολιτικοποιημένος ο σκηνοθέτης Μαραγκός, με αφετηρία την ιστορία του Τσάκωνα σκαρώνει ένα αντιμνημονιακό ντοκιμαντέρ, σε μια εποχή που «υπάρχουν άνθρωποι που γελάνε και άνθρωποι που έχουν ξεχάσει τι πάει να πει γέλιο».
Παραθέτουμε τη θερμή κουβέντα μαζί του, στο φιλόξενο φουαγέ του Τριανόν, όπου προβάλλεται το ντοκιμαντέρ του, από τις 9/5/2019.
Συνέντευξη στην Ιφιγένεια Καλαντζή*
Πώς γνωρίσατε τον Κώστα Τσάκωνα;
Τον Τσάκωνα τον είχα δει στα μπιλιάρδα, στα Πετράλωνα όπου έμενα, και μου είχε κάνει εντύπωση η περίεργη φυσιογνωμία του. Αργότερα, μου τον σύστησε ο σκηνοθέτης Κώστας Ζυρίνης στο γραφείο του. Μ’ άρεσε η ζωντάνια και η ανοιχτή καρδιά του και τον έβαλα να παίξει στην ταινία μου Λάβετε θέσεις. Έτσι ξεκίνησε μια συνεργασία, αλλά και μια βαθειά φιλία.
Το ντοκιμαντέρ αποκαλύπτει στο κοινό την άγνωστη δραματική ιστορία του.
Ο Κώστας ήταν σαν πατέρας για τα αδέρφια του, τα στήριξε και τα προστάτεψε ηθικά και οικονομικά. Εκτός από καλός ηθοποιός με χρυσή καρδιά, μπορούσε να φτιάξει οτιδήποτε από το τίποτα. Έχτισε μόνος του σιγά-σιγά ένα τριώροφο για τα αδέρφια του. Περισσότερο συνεννοήθηκα με τον αδερφό του Βασίλη, ο οποίος έπαιζε και φυσαρμόνικα.
Ο Κώστας ήταν σαν πατέρας για τα αδέρφια του, τα στήριξε και τα προστάτεψε ηθικά και οικονομικά. Εκτός από καλός ηθοποιός με χρυσή καρδιά, μπορούσε να φτιάξει οτιδήποτε από το τίποτα. Έχτισε μόνος του σιγά-σιγά ένα τριώροφο για τα αδέρφια του
Εκτός από αποσπάσματα ταινιών σας, έχετε επιλέξει συγκεκριμένες σκηνές και από ένα ερασιτεχνικό βίντεο του 2009, που έχει τραβήξει μόνος του, όπου βουρκώνει βαθιά συγκινημένος…
Από τέσσερις ώρες υλικό της συνέντευξης στον εαυτό του, πήρα όσα θα μπορούσαν να προβληθούνε και έκανα μοντάζ. Στο αρχείο του Τσάκωνα, υπήρχε και υλικό από τις θεατρικές παραστάσεις του. Επέλεξα ό,τι ήταν αντιπροσωπευτικό από πλευράς ψυχαγωγίας, για να αναδείξω τις ικανότητές του και στο θέατρο. Ο Κώστας είχε και τηλεοπτική παρουσία, σε πολλές βιντεοκασέτες, αλλά εγώ έκανα τον δικό μου Τσάκωνα, αυτόν με τον οποίο είχα ταυτιστεί σε μια πορεία ζωής με τα ίδια πολιτικά, κοινωνικά, ιδεολογικά βιώματα. Έτσι, κατά κάποιο τρόπο η ταινία είναι έμμεσα και ένα ντοκιμαντέρ για μένα.
Πράγματι, δεν πρόκειται για ένα «αυστηρά» βιογραφικό ντοκιμαντέρ, γιατί βάζετε και τη δική σας πολιτική σφραγίδα, με αντιμνημονιακή κριτική…
Οι αγανακτισμένοι της πλατείας Συντάγματος το 2012, είχαν επηρεάσει πολύ τον Τσάκωνα. Ήθελε να κατέβει με τη λατέρνα του, αλλά δεν του το επέτρεπε η υγεία του. Επειδή είχα καταγράψει και τις διαδηλώσεις του 1975, που ήταν εκεί, μαζί μου στη γύρα, θεώρησα ότι αυτά τα δύο συνδέονται. Έχω συμπεριλάβει και μια σκηνή από το Θανάση Σφίξε κι άλλο το ζωνάρι του 1980, που μιλάνε για λιτότητα, όπως και σήμερα…
Εκεί δείχνετε και πανό ενάντια στη «δεξιά δημοκρατία», που με διαδραστικό μοντάζ τα αντιπαραβάλλετε με πλάνα από τις πορείες του 2012, κατά της «αριστερής δημοκρατίας»…
Με τη λέξη δημοκρατία μέσα σε εισαγωγικά, για να σχολιάσει στο επόμενο πλάνο ο Τσάκωνας «αν είναι αυτό δημοκρατία, τότε ο φασισμός ποιος είναι;».
Έχετε κάνει και πολλή γραφική δουλειά μόνος σας. Στα υποκεφάλαια με ενδιάμεσους τίτλους μια φιγούρα του Τσάκωνα κρατάει κλακέτα, ενώ ένας νεαρός σε κινούμενο σχέδιο γράφει πολιτικά συνθήματα, όπως: «Επί χούντας έκαψαν τα βιβλία μας, επί ΠΑΣΟΚ τα όνειρά μας και επί ΣΥΡΙΖΑ τα μυαλά μας».
Από τότε, μέχρι σήμερα είναι μια συνέχεια προς το χειρότερο. Ο Τσίπρας παρουσιάστηκε σαν νέα φωνή στην ελληνική πολιτική σκηνή και θεωρήσαμε πως θα έκανε κάτι καλύτερο. Ο κόσμος τον πίστεψε, ακόμα κι εγώ, που είμαι δύσπιστος με την «αριστερά», παρασύρθηκα. Τελικά, το «Όχι» στο δημοψήφισμα έγινε ωμά «Ναι». Μας πούλησαν «έντεχνα». Και μετά, πάλι κόντρα στην επιθυμία του ελληνικού λαού, «πούλησε» ξετσίπωτα το Μακεδονικό.
Στα αποσπάσματα από το Λάβετε Θέσεις (1973), έχετε προσθέσει από πάνω σχόλια, ότι η Ελλάδα «ζούσε ακόμα τότε, από τα δικά της προϊόντα», δείχνοντας και εικόνες με το άδειασμα ροδάκινων στις χωματερές …
Το Λάβετε θέσεις μίλαγε για μια ιστορική καμπή στην Ελληνική κοινωνία, το τέλος μιας εποχής. Βίωσα στο χωριό μου την «αιμορραγία» της ελληνικής επαρχίας, την εγκατάλειψη, τον μαρασμό. Επιλέγοντας μια αισιόδοξη στάση, βάζω ως πρωταγωνιστή κάποιον που μένει να το παλέψει. Τότε, υπήρχε όραμα.
Ήρθαμε στην Αθήνα να σπουδάσουμε και να πραγματοποιήσουμε τα όνειρά μας, αλλά η φίμωση της χούντας καθήλωσε τα πάντα. Το πολιτιστικό κίνημα, στα τέλη του ’60, κορυφώθηκε στη Μεταπολίτευση, ως αναγέννηση. Τότε ξέραμε ποιος είναι ο εχθρός μας, μετά αρχίσανε οι «δήθεν» φίλοι να μας διοικούν. Η κοροϊδία συνεχίστηκε μέχρι σήμερα, που τα πράγματα είναι τόσο ελεεινά που δεν ξέρουμε πώς να ξεμπλέξουμε. Για την προσπάθεια που χρειάζεται για να ξανασταθούμε στα πόδια μας, γύρισα το ντοκιμαντέρ Πώς να σωπάσω και το εμψυχωτικό Εν δυνάμει.
Ο Τσίπρας παρουσιάστηκε σαν νέα φωνή στην ελληνική πολιτική σκηνή και θεωρήσαμε πως θα έκανε κάτι καλύτερο. Ο κόσμος τον πίστεψε, ακόμα κι εγώ, που είμαι δύσπιστος με την «αριστερά», παρασύρθηκα. Τελικά, το «Όχι» στο δημοψήφισμα έγινε ωμά «Ναι». Μας πούλησαν «έντεχνα». Και μετά, πάλι κόντρα στην επιθυμία του ελληνικού λαού, «πούλησε» ξετσίπωτα το Μακεδονικό
Στην ταινία σας κινουμένων σχεδίων Το Όραμα του Θοδωράκη, που προβάλλεται παράλληλα, ξεδιπλώνεται η ιστορία του ζωγραφικού σας ταλέντου, ανακαλύπτοντας πως «η ελληνική γλώσσα έχει ζωγραφικό νόημα». Τι εννοείτε;
Ζωγράφιζα από μικρός. Έκανα ζωγραφιστές τις λέξεις «ίππος» και «Αττική» επιχειρώντας μια υπέρβαση για να μπω στο νόημα του σχεδίου. Συμπληρωματικά με την ωριαία ταινία του Τσάκωνα, είχα την ιδέα να συγκεντρώσω όλα τα καρτούν μου, που βγάλανε μόνα τους μια νέα ιστορία. Γιατί σε όλη την πορεία της ζωής μου διατηρώ την ίδια από τότε ματιά. Έτσι, Το όραμα του Θοδωράκη είναι στο ίδιο πνεύμα με την ταινία του Τσάκωνα, ενώ αποτυπώνεται η σχεδιαστική μου πορεία από το ’69 ως σήμερα.
Η Τζίλντα με την Ρίτα Χείγουορθ, ήταν η πρώτη ταινία που είδατε; Τι σήμαινε τότε για εσάς η ζωγραφική και αργότερα ο κινηματογράφος;
Την Ρίτα Χέιγουορθ την έχω ζωγραφίσει κιόλας. Το κινούμενο σχέδιο ήταν ο προθάλαμος του κινηματογράφου, που έπαιξε για μένα καθοριστικό ρόλο. Ήμουν πολύ μικρός όταν μας πήγε με την αδερφούλα μου πρώτη φορά σινεμά ο πατέρας μου. Έκτοτε ταυτίστηκα με το κινηματογραφικό θέαμα. Ιδιαίτερα με την ταινία Σκαραμούς έμαθα πως αν βάλεις ένα στόχο και επιμείνεις, θα τα καταφέρεις. Όσο περισσότερο ξύλο έτρωγα, ακόμα και από τον πατέρα μου, τόσο πιο σκληρός γινόμουνα. Ο κινηματογράφος δέθηκε με την πορεία της ζωής, ήταν ένα μέσο αυτομόρφωσης στην προσπάθεια να βγω από τα προεφηβικά αδιέξοδα. Μόνος μου βρήκα το δρόμο, βάζοντας στόχους από μικρός, όπως ο ήρωας της ταινίας.
Ανασυνθέτοντας αποσπάσματα από παλιότερα κινούμενα σχέδιά σας, η λέξη ΝΟΜΙΖΩ μετατρέπεται με γροθιές στο ΣΣΟΥΤΤΤ!, ενώ υπάρχει και η χαρακτηριστική φιγούρα του ασφαλίτη, με καμπαρντίνα και καπέλο…
Είναι από το Τσουφ και το Σουτ!, όλα αυτά, έχουν γίνει επί χούντας, δεν μπορούσαμε τότε να μιλήσουμε. Όσο για τον τότε ασφαλίτη –οικονομικό δολοφόνο στο σήμερα– τον δίπλωνε ένα χιλιάρικο και γινόταν γκάνγκστερ.
Στο σκίτσο σας επικρατεί έντονα το στοιχείο της πολιτικής γελοιογραφίας, ενώ αναδύεται μια λαϊκότητα, αντίστοιχη με του Μποστ, με επιρροές από τη σκωπτική ελληνική λαϊκή παράδοση, ως τα σουρεαλιστικά κολλάζ …
Από 18 ετών μέχρι να πάω φαντάρος, είχα εργαστεί και ως γελοιογράφος σε εφημερίδες. Ο Μητρόπουλος μου είχε βάλει 2-3 γελοιογραφίες στο Βήμα, αλλά και ο Ραφαηλίδης είχε βάλει σκιτσάκια μου στον Σύγχρονο Κινηματογράφο. Αυτή η ενασχόληση με βοήθησε να αποκτήσω πολιτικό πνεύμα μέσα από τη ζωγραφική. Όσο για τη λαϊκότητα του Μποστ σίγουρα έχει βάση, γιατί κι εγώ μεγάλωσα με την αμεσότητα της λαϊκής τέχνης που συνδυάζει συναίσθημα με πνευματικότητα, για να είναι λειτουργική στην επαφή με τον θεατή.
Έχετε σχεδιάσει τον εαυτό σας πιο νέο, να τρώει ξύλο από ΜΑΤάδες. Ήσασταν από τους σκηνοθέτες που τρέχανε στις διαδηλώσεις με την κάμερα στον ώμο;
Πολλά από τα γνωστά πλάνα του Πολυτεχνείου τα είχα τραβήξει εγώ, όπως και αργότερα, από τις διαδηλώσεις του ’75, τις απεργίες και τις συναυλίες, που συμπεριλαμβάνονται στο βραβευμένο ντοκιμαντέρ Ο Αγώνας, που κάναμε με άλλους πέντε σκηνοθέτες. Το βράδυ του Πολυτεχνείου, με συλλάβανε, αλλά κατάφερα και φυγάδευσα τα υλικά μου. Έφαγα πολύ ξύλο, με χτύπησαν στο κεφάλι, μου τσάκισαν τα δάχτυλα, αλλά ήμουν από τους τυχερούς, δεν βασανίστηκα, όπως άλλοι…
Στο Όραμα του Θοδωράκη αναφέρεστε στα υπαρξιακά σας ερωτήματα όπως γιατί γέμισε ο κόσμος τέρατα, προσθέτοντας ανάμεσα σε Γκόλουμ και Χίτλερ τους Σόιμπλε και Τραμπ…
Το καρτούν περιέχει με συμπυκνωμένο τρόπο τους στοχασμούς μου. Σχολιάζοντας μια διαχρονική κατάσταση, τα τέρατα γέμισαν πλέον τον κόσμο, καλύπτοντας την ομορφιά και τις μούσες τόσο στη ζωή όσο και στο σινεμά.
*Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
