Είχαμε συζητήσει και πάλι με τον Θανάση Αγάθο για το βιβλίο του που αφορούσε τον Καζαντζάκη και τον Κινηματογράφο, μια δουλειά πραγματικά εξαιρετική.
Ο συγγραφέας, Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ, συνεχίζει τις έρευνές του για τη σχέση σημαντικών Ελλήνων λογοτεχνών με την 7η τέχνη, παρουσιάζοντάς μας ένα βιβλίο πραγματικά πολύτιμο: «Ο Άγγελος Τερζάκης και ο Κινηματογράφος» είναι ο τίτλος της πολυσέλιδης μελέτης που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg και παρουσιάζει στοιχεία άγνωστα στους περισσότερους, όπως αυτά που αφορούν τη «Νυχτερινή Περιπέτεια», ταινία στην οποία όχι μόνο έγραψε το σενάριο, αλλά τη σκηνοθέτησε κιόλας!
Το βιβλίο αναφέρεται ακόμη αναλυτικά στην πλούσια αρθρογραφία του Άγγελου Τερζάκη για θέματα του κινηματογράφου, που όπως αποδεικνύεται όχι μόνο αγαπούσε, αλλά είχε βαθύτατη γνώση, παρά το ότι πάντοτε, με τη σεμνότητα που τον χαρακτήριζε, παρουσίαζε τον εαυτό του ως «ερασιτέχνη».
Σαφέστατα λοιπόν ο κινηματογράφος επηρέασε και το λογοτεχνικό και δραματουργικό του έργο, από πολλές πλευρές όπως αναδεικνύεται από τον συγγραφέα.
Η εξαιρετική συνεισφορά του βιβλίου συνεχίζεται με την αναλυτική παρουσίαση σεναρίων που έγραψε ο Τερζάκη και δυστυχώς δεν είχαν την τύχη να γίνουν κινηματογραφικά έργα. Λεπτοδουλεμένα σε κάθε τεχνική λεπτομέρεια, θα μπορούσαν ακόμη και σήμερα να αξιοποιηθούν. Ειδικά η κινηματογραφική μεταφορά του «Ταξιδιού με τον Έσπερο», του εμβληματικού αυτού μυθιστορήματος ενηλικίωσης. Όμως σημαντικά από κάθε πλευρά είναι και τα υπόλοιπα σενάρια που φυλάσσονται σήμερα στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη…
Το βιβλίο, εξαιρετικά καλογραμμένο και με πλήρη τεκμηρίωση, με οξυδερκέστατη κριτική στάση και πλούσιες βιβλιογραφικές αναφορές, είναι πραγματικό απόκτημα.
Θα μπορούσατε να σκιαγραφήσετε τη σχέση του Τερζάκη με τον κινηματογράφο;
Η σχέση του Άγγελου Τερζάκη με τον κινηματογράφο υπήρξε πολύπλευρη. Έγραψε άρθρα για τον κινηματογράφο, ενσωμάτωσε τον κινηματογράφο στα μυθιστορήματα, στα διηγήματα και στα θεατρικά του έργα, τόσο από την άποψη της θεματολογίας όσο και από την άποψη της τεχνικής, σκηνοθέτησε μια ταινία και έγραψε πέντε ακόμη κινηματογραφικά σενάρια, τα οποία, δυστυχώς, δεν γυρίστηκαν ποτέ. Υπήρξε μεγάλος λάτρης της έβδομης τέχνης, από τα νεανικά του χρόνια, οπότε και αγόρασε, κάνοντας μεγάλες οικονομίες, μια κινηματογραφική μηχανή προβολής και μια μηχανή λήψεως. Μάλιστα, στη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας, το 1928, σκηνοθέτησε μια σκηνή ληστείας μαζί με τους συστρατιώτες του σε μια εκδρομή τους στην Πεντέλη. Όταν παντρεύτηκε και απέκτησε τον γιο του, τον Δημήτρη, οργάνωνε κινηματογραφικές προβολές στο σπίτι του με ταινίες που νοίκιαζε από το ονομαστό κατάστημα του Βερυκοκάκη στην οδό Εδουάρδου Λω. Σύμφωνα με μαρτυρία του γιου του, είχε ιδιαίτερη αδυναμία στις κωμωδίες του Τσάρλι Τσάπλιν και στις ταινίες του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 έγινε θιασώτης του ιταλικού νεορεαλισμού, πήγε στην Ιταλία και παρακολούθησε τα γυρίσματα ταινιών του Βιτόριο Ντε Σίκα και του Αλεσάντρο Μπλαζέτι. Τότε μπήκε στη διαδικασία να σκηνοθετήσει μια ταινία πάνω σε δικό του σενάριο, τη «Νυχτερινή περιπέτεια». Παρέμεινε μανιώδης κινηματογραφόφιλος ως το τέλος της ζωής του, το 1979.
Πώς διαρθρώνεται η δική σας προσέγγιση;
Το βιβλίο μου «Ο Άγγελος Τερζάκης και ο κινηματογράφος» (εκδόσεις Gutenberg) διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρώ μια επισκόπηση του έργου του Τερζάκη και της προσφοράς του στα ελληνικά γράμματα. Στο δεύτερο κεφάλαιο ασχολούμαι με την κινηματογραφική του αρθρογραφία, που καλύπτει πάνω από τέσσερις δεκαετίες, με σημείο εκκίνησης το περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα» και φτάνοντας στην πολυετή συνεργασία του με την εφημερίδα «Το Βήμα», σχολιάζω τα άρθρα, τα χρονογραφήματα, τις επιφυλλίδες του που αναφέρονται σε ταινίες, σκηνοθέτες, ηθοποιούς, κινηματογραφικά ρεύματα, στη σχέση του κινηματογράφου με την πεζογραφία και το θέατρο. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζω το πώς επηρεάζει ο κινηματογράφος την πεζογραφική και δραματουργική παραγωγή του Τερζάκη. Στο τέταρτο αναλύω τη μοναδική ταινία που κατάφερε να γυρίσει, τη «Νυχτερινή περιπέτεια». Και στο πέμπτο προσεγγίζω τα υπόλοιπα πέντε κινηματογραφικά σενάρια που έγραψε κατά τη δεκαετία 1950-1960.
«Η πληροφορία ότι ο Τερζάκης σκηνοθέτησε την ταινία “Νυχτερινή περιπέτεια” παρακάμπτεται συχνά ως μια λεπτομέρεια μέσα στο σύνολο της πληθωρικής δραστηριότητας του δημιουργού της»
Σε πολλούς είναι άγνωστο ότι όχι μόνο έγραψε το σενάριο αλλά και σκηνοθέτησε μια ταινία, τη «Νυχτερινή περιπέτεια». Θα μπορούσατε να μας μιλήσετε για αυτή τη δική του περιπέτεια;
Η πληροφορία ότι ο Τερζάκης σκηνοθέτησε την ταινία «Νυχτερινή περιπέτεια» παρακάμπτεται συχνά ως μια λεπτομέρεια μέσα στο σύνολο της πληθωρικής δραστηριότητας του δημιουργού της. Ωστόσο, εγώ τη βλέπω ως τη λογική απόληξη του ζωηρού ενδιαφέροντος του συγγραφέα για την τέχνη του κινηματογράφου. Πρόκειται για ένα χαμηλών τόνων φιλμ, που γυρίστηκε το 1952-53 και προβλήθηκε στις αίθουσες το 1954. Οι συντελεστές ήταν εξαιρετικοί: τη φωτογραφία είχε επιμεληθεί ο Πρόδρομος Μεραβίδης, η μουσική ήταν του Μάνου Χατζιδάκι και τους βασικούς ρόλους ερμήνευσαν ο Βασίλης Διαμαντόπουλος, η Νταίζη Μαυράκη, Σταρ Ελλάς του 1952 –η πρώτη στην ιστορία του θεσμού των καλλιστείων–, η Μαρία Αλκαίου, ο Νίκος Τζόγιας και ο Ντίνος Ηλιόπουλος. Αυτή η ιστορία του ευσυνείδητου υπαλλήλου και υποδειγματικού οικογενειάρχη που σώζει μια νέα κοπέλα από την αυτοκτονία και την ερωτεύεται, χωρίς καλά καλά να το συνειδητοποιήσει, μοιάζει να ανακεφαλαιώνει όλο το μέχρι τότε πεζογραφικό και δραματουργικό έργο του Τερζάκη. Παρά τις τεχνικές αδυναμίες της, η ταινία έχει τη γοητεία της, ένα άρωμα νοσταλγίας, μιαν αίσθηση ματαίωσης –που χαρακτηρίζει, άλλωστε, τα περισσότερα μυθιστορήματα του Τερζάκη, κορυφαίου εκπροσώπου της τάσης του αστικού ρεαλισμού της θρυλικής Γενιάς του 1930– και σαφείς επιδράσεις από τον ιταλικό νεορεαλισμό.
Ποια ήταν η τύχη της; Μπορεί σήμερα να τη δει κανείς;
Η ταινία δεν γνώρισε ιδιαίτερη κριτική ή εμπορική απήχηση και γρήγορα ξεχάστηκε. Δεν έχει μεταδοθεί ποτέ από την τηλεόραση και για αρκετά χρόνια θεωρούνταν χαμένη. Την ανακάλυψε, ξεχασμένη σε μιαν αποθήκη, ο γιος του συγγραφέα, ο συνθέτης Δημήτρης Τερζάκης, που διαπρέπει στη Γερμανία, και τη δώρισε στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος. Είναι δύσκολο να τη δει κανείς σήμερα, αν και κατά καιρούς εντοπίζεται στο Διαδίκτυο, σε προβληματική κόπια.
Έγραψε και άλλα σενάρια που δεν παρουσιάστηκαν ποτέ στη μεγάλη οθόνη. Πιστεύετε πως θα μπορούσε κάποιο από αυτά να αξιοποιηθεί σήμερα;
Πράγματι, ο Τερζάκης έγραψε άλλα πέντε σενάρια. Τα δύο είναι μεταφορές θεατρικών του έργων («Αγνή», από το ομώνυμο έργο, και «Ο φονιάς», από το έργο «Επικίνδυνη ηλικία»), το ένα είναι μεταφορά του περίφημου μυθιστορήματός του «Ταξίδι με τον Έσπερο», που λατρεύτηκε από γενιές εφήβων, και τα άλλα δύο είναι εντελώς πρωτότυπα: ο «Θανάσης Διάκος», βιογραφία του ήρωα της Επανάστασης, και το νεορεαλιστικών αποχρώσεων «Φορτηγό Ελπιδοφόρος», που έμεινε ανολοκλήρωτο και επικεντρώνεται στο πρόβλημα της μετανάστευσης της δεκαετίας του 1950. Τα σενάρια βρίσκονται στο Αρχείο Τερζάκη, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, που με βοήθησε πάρα πολύ στην έρευνά μου. Πιστεύω ότι ειδικά το «Ταξίδι με τον Έσπερο», που είναι και το πιο επεξεργασμένο, με δύο διαφορετικές εκδοχές, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί σήμερα – άλλωστε, και το ομώνυμο μυθιστόρημα έχει αντέξει στον χρόνο.
