Θάλασσες: Ώρα Μηδέν

Μετάφραση-Επιμέλεια: Ερρίκος Φινάλης

Την προηγούμενη εβδομάδα η θάλασσα ξέβρασε μια φάλαινα φυσητήρα μήκους 9,5 μέτρων στο δημοφιλές θαλάσσιο πάρκο Γουακατόμπι της Ινδονησίας. Στο στομάχι της βρέθηκαν 115 πλαστικά ποτήρια, 4 πλαστικά μπουκάλια, 25 πλαστικές σακούλες, δύο σαγιονάρες, ένας πλαστικός σάκος και περίπου 1.000 ακόμη κομμάτια διαφόρων πλαστικών (βλ. φωτογραφία). Ο φυσητήρας του Γουακατόμπι ήταν ένα μόνο από τα αμέτρητα έμβια όντα, από μικρά έως γιγάντια, που κάθε χρόνο πεθαίνουν εξαιτίας της ρύπανσης, δηλητηρίασης, υπερθέρμανσης και οξίνισης των θαλασσών. Δηλαδή όχι μόνο εξαιτίας της ρύπανσης από πλαστικά, όπως έντεχνα θέλησαν να πλασάρουν την είδηση τα μεγάλα ΜΜΕ. Οι αιτίες της σημερινής καταστροφικής κατάστασης είναι πολύ περισσότερες: οι πετρελαιοκηλίδες, τα σεντινόνερα και οι διαρροές από θαλάσσιες γεωτρήσεις, η ραδιενέργεια από «ατυχήματα» όπως αυτό στη Φουκουσίμα, η εκτίναξη των ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα, η αύξηση της θερμοκρασίας των υδάτων, η κατάχρηση λιπασμάτων που καταλήγουν στους ωκεανούς, η απόρριψη βιομηχανικών και αστικών αποβλήτων κ.λπ.

Διακινδυνεύοντας τη χρήση ενός χιλιογραμμένου και χιλιοειπωμένου αλλά, δυστυχώς, πάντα εύστοχου αφορισμού, όλες μαζί οι αιτίες θα μπορούσαν να συμπυκνωθούν στη φράση «κυνήγι του κέρδους». Καθώς όμως έχει αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες η συνειδητοποίηση του προβλήματος, ότι δηλαδή η παγκόσμια περιβαλλοντική κρίση παίρνει καταστροφικές διαστάσεις κι ότι πλησιάζουμε στο σημείο μη επιστροφής, οι ελίτ επιχειρούν να δώσουν την εντύπωση ότι νοιάζονται κι ότι προσπαθούν να βρουν λύσεις. Εξ ου και οι συνεχείς σχετικές σύνοδοι κορυφής (όπου πια δεν υπάρχει ούτε μια για τα μάτια συναίνεση), οι αναρίθμητες ΜΚΟ (που συχνά χρηματοδοτούνται από τους μεγαλύτερους διεθνείς ρυπαντές), τα «πράσινα» κόμματα (που γρήγορα μετατράπηκαν σε κατοικίδια), οι υποσχέσεις για αναστροφή της τάσης προς επιδείνωση (που ποτέ δεν υλοποιούνται)… Στην πραγματικότητα οι παγκόσμιες ελίτ γνωρίζουν πολύ καλά ότι οδηγούν με απίστευτη ταχύτητα τη γη –συνακόλουθα και την ανθρωπότητα– στο σημείο από το οποίο δεν θα υπάρχει επιστροφή. Και το κάνουν συνειδητά, για να αυξήσει τον ήδη μυθικό πλούτο της μια ολιγαρχία που αδιαφορεί για το τι κόσμο θα αφήσει ακόμη και στα δικά της παιδιά (ή, στην καλύτερη περίπτωση, έχει την τεράστια ψευδαίσθηση ότι θα μπορέσει να διατηρήσει προστατευμένες νησίδες).

Η παγκόσμια περιβαλλοντική καταστροφή –της οποίας σημαντικό, και υποτιμημένο, τμήμα αποτελεί η προϊούσα καταστροφή των ωκεανών– δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί δίχως αλλαγή προτεραιοτήτων. Δηλαδή, για να παραμείνουμε στο έδαφος του ρεαλισμού, δίχως μια βαθιά, ριζική πολιτική και κοινωνική αλλαγή σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Την ίδια στιγμή, μια τέτοια αλλαγή δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς να είναι βασική παράμετρός της (κι όχι «μαϊντανός» ενός ανατρεπτικού της σημερινής τάξης πραγμάτων προγράμματος) το περιβαλλοντικό ζήτημα. Άλλωστε ήταν ο Μαρξ που, στα Χειρόγραφα του 1844, τόνιζε ότι «ο άνθρωπος ζει από τη φύση, δηλαδή η φύση είναι το σώμα του, και πρέπει να διατηρήσει ένα συνεχή διάλογο μαζί της αν θέλει να μην πεθάνει». Και λίγο παρακάτω: «Αυτός ο κομμουνισμός, σαν απόλυτα αναπτυγμένος νατουραλισμός, ισοδυναμεί με τον ανθρωπισμό, και σαν απόλυτα αναπτυγμένος ανθρωπισμός ισοδυναμεί με τον νατουραλισμό· είναι η γνήσια επίλυση της σύγκρουσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης, και μεταξύ ανθρώπου και ανθρώπου». Επισημάνσεις οι οποίες ξεχάστηκαν από τους περισσότερους επιγόνους του Μαρξ μέσα στον πυρετό του παραγωγικισμού από τον οποίο έπασχαν οι «υπαρκτοί σοσιαλισμοί», που έβαλαν κι αυτοί το λιθαράκι τους ώστε να φτάσουμε εδώ που φτάσαμε…

Με αφορμή την είδηση για τον φυσητήρα της Ινδονησίας, ο οποίος είχε το δικό του «δεκαπεντάλεπτο διασημότητας» στα μεγάλα διεθνή και ελλαδικά ΜΜΕ μόνο και μόνο για να ξεχαστεί αύριο, ο Δρόμος δημοσιεύει ένα πολύ ενδιαφέρον απόσπασμα από ένα βιβλίο που θέλει να συμβάλει ώστε να καταπολεμηθεί η «ηθελημένη καταστροφή της ενότητας μεταξύ Ανθρωπότητας και Φύσης». Για τον συγγραφέα Στέφαν Ένγκελ και συνολικά για το βιβλίο υπάρχουν πληροφορίες στην τελευταία σελίδα του αφιερώματος. Κατά καιρούς ο Δρόμος έχει δημοσιεύσει πρωτότυπα κείμενα και μεταφράσεις για τέτοιου είδους ζητήματα, π.χ. για το πυρηνικό «ατύχημα» στη Φουκουσίμα. Έχουμε μάλιστα επιμείνει στο συγκεκριμένο θέμα, διότι –σε αντίθεση με την καθησυχαστική προπαγάνδα– το πρόβλημα κάθε άλλο παρά έχει τεθεί υπό έλεγχο, παρόλο που έκτοτε έχουν περάσει 7 χρόνια… Όμως η ενασχόληση με την περιβαλλοντική καταστροφή και η προβολή της ανάγκης αγώνων που θα την αντιπαλεύουν έχει πολύ μεγαλύτερες απαιτήσεις. Ας θεωρηθεί λοιπόν το αφιέρωμα που κρατάτε στα χέρια σας και ως μια μικρή αυτοκριτική…

 

Άμεσος κίνδυνος κατάρρευσης των παγκόσμιων ωκεάνιων συστημάτων

 

του Στέφαν Ένγκελ*

Οι ωκεανοί και οι παράκτιες περιοχές κατέχουν κεντρική σπουδαιότητα για το σύστημα της γήινης βιόσφαιρας. Αποτελούν ένα αναντικατάστατο θεμέλιο για τη ζωή των ανθρώπων. Οι ωκεανοί καλύπτουν το 71% της επιφάνειας της γης και περιέχουν το 90% της βιομάζας της. Τα παράκτια οικοσυστήματα, όπως οι κοραλλιογενείς ύφαλοι και τα μαγκρόβια δάση, σχηματίζουν μια φυσική παράκτια προστασία. Πρόκειται για ιδιαίτερα εξειδικευμένους βιότοπους, με μεγάλη ποικιλία φυτικών και ζωικών ειδών.

Επιπλέον, οι ωκεανοί είναι ένας σημαντικός μηχανισμός κίνησης και εξισορροπιστικός ρυθμιστής του παγκόσμιου κλίματος. Τα νερά τους συμπυκνώνονται διαρκώς και, έτσι, τονώνουν την ανανέωση των γλυκών υδάτων. Οι ωκεανοί αποθηκεύουν γιγάντιες ποσότητες θερμότητας και θρεπτικών στοιχείων και, μέσω των ρευμάτων τους, τις μεταφέρουν σε όλη την υφήλιο.

Περίπου το μισό της ανθρωπότητας ζει σε παράκτιες περιοχές. Οι πόροι των ωκεανών παρέχουν τη διατροφική βάση για 3,5 δισεκατομμύρια ανθρώπων. Οι ωκεανοί έχουν επίσης μεγάλη σημασία ως πόροι και πηγές ενέργειας, ως διαδρομές μεταφορών ή τοποθεσίες όπου οι άνθρωποι μεταβαίνουν για διακοπές και αναψυχή.

Σήμερα δεν υπάρχει πλέον καμία φυσική διαδικασία ικανή να εξουδετερώσει την οξίνιση των ωκεανών. Ακόμη χειρότερα, αυτή επιδεινώνεται με τέτοια ταχύτητα που αφήνει ελάχιστα περιθώρια για εξελικτική προσαρμογή

Οξίνιση των ωκεανών

 

Η αυξανόμενη παγκόσμια υπερθέρμανση θέτει σε κίνδυνο τους ωκεανούς και τις παράκτιες περιοχές με τρόπο που προκαλεί συναγερμό. Η συνεχιζόμενη, ανεξέλεγκτη συσσώρευση διοξειδίου του άνθρακα (CO₂) στην ατμόσφαιρα προκαλεί μια μειούμενη τιμή pH** των ωκεανών, στα πλαίσια της τάσης οξίνισής τους. Οι ωκεανοί, ως παράγοντας απορρόφησης του CO₂, παίζουν σπουδαίο ρόλο στην παγκόσμια ισορροπία άνθρακα. Σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων (IUCN), οι ωκεανοί απορροφούν σήμερα το 25% του διοξειδίου του άνθρακα που παράγεται από τους ανθρώπους.

Όμως, όσο περισσότερο CO₂ διαλύεται σε ωκεάνια ύδατα, μετατρεπόμενο σε ανθρακικό οξύ, τόσο αυξάνεται η οξύτητα. Αυτή έχει αυξηθεί κατά 30% από την αρχή της εκβιομηχάνισης, εδώ και 250 χρόνια. Από το 1750, η τιμή pH των επιφανειακών υδάτων έχει πέσει κατά μέσο όρο 0,11 μονάδες, φτάνοντας το 8,05. Σύμφωνα με μια ανάλυση της οξίνισης των ωκεανών από τη Βρετανική Βασιλική Εταιρία, μπορούμε να αναμένουμε ότι η τιμή pH θα πέσει άλλες 0,54 μονάδες έως το έτος 2100. Δεν θα έχει υπάρξει τόσο χαμηλή τιμή εδώ και 650.000 χρόνια. Η τιμή pH είναι θεμελιώδης όρος για ολόκληρη τη χημεία του θαλάσσιου ύδατος και επηρεάζει τη μεταβολική ανταλλαγή όλων των έμβιων όντων στη θάλασσα. Αυτή τη στιγμή είναι δύσκολο να αξιολογηθούν οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις αυτής της εξέλιξης στο πολύπλοκο θαλάσσιο οικοσύστημα.

Ιδίως ο σχηματισμός ασβεστόλιθου από θαλάσσιους οργανισμούς πιθανόν θα παρουσιάσει πτωτική τάση, ενώ θα αυξηθεί η διάβρωση. Μια συγκέντρωση σχεδόν 520 ppm (εκατομμυριοστών) CO₂ στην ατμόσφαιρα θα προξενήσει περαιτέρω οξίνιση των ωκεάνιων υδάτων κατά σχεδόν 0,2 μονάδες pH. Αυτό θα θέσει σε κίνδυνο το σχηματισμό κοραλλιογενών υφάλων, κυρίως στις τροπικές και υποτροπικές ζώνες. Μύδια, σαλιγκάρια, αχινοί θαλάσσης, αστερίες, κόκκινα φύκια που σχηματίζουν υφάλους και ασβεστολιθικοί μικροοργανισμοί ωκεανικού πλαγκτού επίσης θα επηρεαστούν. Ήδη σήμερα μπορεί κανείς να παρατηρήσει ελαττώματα στη σκελετική τους ανάπτυξη. Έχουν ήδη ανακαλυφθεί δυσλειτουργίες στην ανάπτυξη ιχθύων και προνυμφών. Αυτό θα μπορούσε να έχει εκτεταμένες συνέπειες για τη φυσική παράκτια προστασία και για ολόκληρη τη θαλάσσια τροφική αλυσίδα, και θα μπορούσε να οδηγήσει σε αστάθεια και, τελικά, θάνατο των κοραλλιογενών υφάλων.

Οι θαλάσσιοι οργανισμοί, στις μακρές περιόδους εξέλιξης, δεν αντιμετώπισαν ποτέ ως τώρα μια παρόμοια πρόκληση. Στην ιστορία του πλανήτη συνέβη πολλές φορές μια αργή αύξηση του CO₂. Η χλωρίδα και η πανίδα των ωκεανών κατάφεραν να προσαρμοστούν σε μια τόσο αργή αύξηση, που κάθε φορά εκτεινόταν στη διάρκεια χιλιάδων ετών. Στο ίδιο χρονικό διάστημα η διάλυση των ασβεστούχων ιζημάτων επίσης περιόρισε ή απέτρεψε τη γοργή οξίνιση του θαλάσσιου νερού.

Σήμερα πια, όμως, δεν υπάρχει καμία φυσική διαδικασία ικανή να εξουδετερώσει την οξίνιση που τώρα λαμβάνει χώρα. Ακόμη χειρότερα, αυτή επιδεινώνεται με τέτοια ταχύτητα που αφήνει ελάχιστα περιθώρια για εξελικτική προσαρμογή.

 

Επιταχυνόμενη αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών

 

Μια σημαντική πρόσθετη επίδραση της κλιματικής αλλαγής είναι η υπερθέρμανση των ωκεανών. Η θερμοκρασία του επιφανειακού ύδατος έχει αυξηθεί από το 1955 κατά 0,6 βαθμούς Κελσίου (παγκόσμιος μέσος όρος). Η θερμική διαστολή των υδάτων προκαλεί την πιο γοργή τήξη των πολικών μαζών πάγου και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας.

Η αύξηση της θερμοκρασίας έχει επίσης συνέπειες για τα ωκεάνια ρεύματα και τη στρωματοποίηση των ωκεανών και επηρεάζει τους ωκεάνιους οργανισμούς. Αυτό καταλήγει στη μετανάστευση ολόκληρων ειδών, εν μέρει σε ευρείες εκτάσεις. Πληθυσμοί ειδών με χαμηλά επίπεδα θερμοκρασιακής ανοχής μπορεί να εξαφανιστούν. Στη διάρκεια του πολύ ισχυρού επεισοδίου του Ελ Νίνιο, το 1997-98, απεβίωσε το 16% των κοραλλιών σε παγκόσμιο επίπεδο.

Εξαιρετικά ανησυχητική είναι η επίδραση της ωκεάνιας υπερθέρμανσης στο φυτοπλαγκτόν. Τα φυτοπλαγκτόν συνίστανται σε μικροσκοπικά άλγη που επιπλέουν στο νερό. Αποτελούν τη βάση ολόκληρης της ωκεάνιας τροφικής πυραμίδας: τρώγονται από το ζωοπλαγκτόν, από το οποίο τρέφονται μεγαλύτεροι θαλάσσιοι οργανισμοί.

Εξαιτίας της γιγάντιας βιομάζας του και της υψηλής φωτοσυνθετικής ικανότητάς του, το φυτοπλαγκτόν είναι ένας από τους σημαντικότερους παραγωγούς οξυγόνου στη βιόσφαιρα. Υπάρχουν υπολογισμοί ότι το φυτοπλαγκτόν συμβάλλει σε ποσοστά μεταξύ 70-80% στην παγκόσμια παραγωγή οξυγόνου. Την ίδια στιγμή, απορροφά τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα.

Αναλύσεις που διεξήχθησαν από μια διεθνή ομάδα ερευνητών υπό τον βιολόγο Μπόρις Γουόρμ, του Καναδικού Πανεπιστημίου Dalhousie, έδειξαν ότι η μάζα του φυτοπλαγκτού μειώθηκε δραματικά από το 1950, περίπου κατά 40%. Αυτό δεν συνιστά μονάχα υπαρξιακή απειλή για τα ωκεάνια οικοσυστήματα: έχει επίσης ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις σε σημαντικές συνθήκες διαβίωσης, όπως η ατμόσφαιρα και το κλίμα.

Η αύξηση της θερμοκρασίας του επιφανειακού ύδατος παρεμβαίνει στην τακτική ανάμειξη με τα, πλούσια σε θρεπτικά συστατικά, στρώματα κρύου νερού από τον βαθύ ωκεανό. Αλλά το φυτοπλαγκτόν χρειάζεται αυτά τα θρεπτικά συστατικά για να αναπτυχθεί. Χωρίς αυτά, αραιώνει με επιταχυνόμενο ρυθμό.

Άλλη μια αιτία της μείωσης του φυτοπλαγκτού, επιπλέον της οξίνισης και της ρύπανσης των ωκεανών, είναι πιθανώς η επέκτασης της αποκαλούμενης τρύπας του όζοντος. H αυξημένη υπεριώδηw ηλιακή ακτινοβολία παρακωλύει την ανάπτυξη όλων των έμβιων όντων που εκτίθενται σε αυτήν.

Καθώς όλο και λιγότερες θρεπτικές ουσίες ανέρχονται από τα βάθη των ωκεανών προς τα επιφανειακά ύδατα, θα μπορούσαν να καταρρεύσουν πολλές τροφικές αλυσίδες και να χαθούν μερικά από τα πλέον γόνιμα αλιευτικά πεδία

Βαριές επιπτώσεις από τις διαταραχές των ωκεάνιων ρευμάτων

 

Το 2006, ο Στέφαν Ράμστορφ και ο Χανς Γιόακιμ Σελνχούμπερ από το Ινστιτούτο του Πότσνταμ για την Έρευνα Κλιματικών Επιπτώσεων (PIK) ανέλυσαν, στο βιβλίο τους «Κλιματική Αλλαγή», τις συνέπειες της υπερθέρμανσης των ωκεανών. Η αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών μπορεί να οδηγήσει σε εκτεταμένες διαταραχές στο παγκόσμιο σύστημα των ωκεάνιων ρευμάτων. Η υπερθέρμανση «εμποδίζει τη βύθιση του νερού στον Βόρειο Ατλαντικό, δηλαδή αυτό που αποκαλείται διαμόρφωση βαθέων υδάτων, και –στη χειρότερη εκδοχή– θα προκαλέσει την κατάρρευση αυτής της διαδικασίας» (σελ. 68). Αυτή η διαδικασία επιτείνεται από την υψηλότερη εισροή ύδατος τήξης, που είναι η αιτία χαμηλότερης περιεκτικότητας σε αλάτι και, άρα, μειούμενης πυκνότητας του νερού. Οι αναμενόμενες επιπτώσεις θα είναι ευρύτατες:

► «Πρακτικά, η στάθμη της θάλασσας θα ανέλθει στον Βόρειο Ατλαντικό έως και ένα μέτρο. Θα μειωθεί ελαφρά στο νότιο ημισφαίριο».

► Επιπλέον, «οι ζώνες των τροπικών βροχών θα μετακινηθούν όταν διαταραχθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο η διανομή θερμότητας στο βόρειο και νότιο ημισφαίριο» (ό.π., σελ. 69).

► Η δυσλειτουργία της διαμόρφωσης βαθέων υδάτων θα μειώσει σοβαρά τον ανεφοδιασμό ουσιών θρεπτικών για το φυτοπλαγκτόν στον Βόρειο Ατλαντικό. Καθώς όλο και λιγότερες θρεπτικές ουσίες ανέρχονται από τα βάθη των ωκεανών προς τα επιφανειακά ύδατα και το χειρότερο γίνεται χείριστο, θα μπορούσαν να καταρρεύσουν πολλές τροφικές αλυσίδες στον Βόρειο Ατλαντικό. Σε μια τέτοια περίπτωση, θα χαθούν μερικά από τα πλέον γόνιμα αλιευτικά πεδία στην υφήλιο.

► Η αποδοτικότητα του Βόρειου Ατλαντικού ως σημαντικού παράγοντα απορρόφησης άνθρακα επίσης θα περιοριστεί, διότι το ψυχρό νερό μπορεί να απορροφήσει περισσότερο CO₂ από το θερμό. Η μειωμένη διαμόρφωση βαθέων υδάτων θα έχει ως επίπτωση μειωμένη απορρόφηση CO₂.

► Μια πιο αργή ανάμιξη των στρωμάτων ύδατος επίσης έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της περιεκτικότητας των ωκεανών σε οξυγόνο. Οι μελέτες καταδεικνύουν μειούμενα επίπεδα οξυγόνου σε όλους σχεδόν τους ωκεανούς.

Η διαταραχή των ωκεάνιων ρευμάτων θα κατέστρεφε τη θαλάσσια βιομάζα και τους ωκεανούς ως διατροφική βάση. Η βιομάζα δεν θα «απεβίωνε» απλώς: θα αποσυνθετόταν σε ιδιαίτερα τοξικές ενώσεις θείου και άλλες ανόργανες και οργανικές ενώσεις. Εάν αυτές φτάσουν στην ατμόσφαιρα, θα καταστραφούν επίσης τα θεμέλια της ζωής στην ξηρά.

Η επιβράδυνση των ωκεάνιων ρευμάτων στο σημείο να καταρρεύσουν είναι, βάσει όσων γνωρίζουμε σήμερα, ένας σημαντικός παράγοντας της επιταχυνόμενης εξέλιξης προς την παγκόσμια περιβαλλοντική καταστροφή.

 

Ένα νέο επίπεδο ρύπανσης και δηλητηρίασης των ωκεανών

 

Η συσσώρευση και διασπορά μη διασπώμενων πλαστικών απορριμμάτων έχει καταστεί ένα πρόβλημα που απειλεί την επιβίωση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Η παραγωγή πλαστικών υλικών εκτινάχθηκε μεταξύ 1950 και 2008, από 1,5 εκατομμύρια τόνους σε περισσότερα από 250 εκατομμύρια τόνους ετησίως. Το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) εκτιμούσε ήδη το 1997 ότι κάθε χρόνο 6,4 εκατομμύρια τόνοι πλαστικών καταλήγουν στους ωκεανούς ως απορρίμματα. Σύμφωνα με μία μελέτη του UNEP που δημοσιεύθηκε το 2006, σε κάθε τετραγωνικό χιλιόμετρο ωκεανού επιπλέουν κατά μέσο όρο 18.000 κομμάτια πλαστικού.

Οι ερευνητές Γκούμπλερ και Όρμπαχ από το Πανεπιστήμιο Duke (Βόρεια Καρολίνα, ΗΠΑ) δημοσίευσαν το 2011 μια μελέτη σχετικά με την έκταση και τις επιπτώσεις των πλαστικών απορριμμάτων στη θάλασσα. Εκτιμούν ότι άνω του 70% αυτών των απορριμμάτων μπορεί να βυθιστούν στον πυθμένα των ωκεανών και να παραμείνουν εκεί.

Σύμφωνα με την Εθνική Διοίκηση Ωκεανών και Ατμόσφαιρας των ΗΠΑ, εκατοντάδες χιλιάδες χελώνες, άνω του ενός εκατομμυρίου θαλάσσια πουλιά, και ανυπολόγιστος αριθμός ψαριών πεθαίνουν κάθε χρόνο εξαιτίας των πλαστικών απορριμμάτων. Πλαστικά σωματίδια συσσωρεύονται στα στομάχια των ζώων, εμποδίζουν την επαρκή πέψη και τα καταδικάζουν σε ιδιαίτερα οδυνηρό θάνατο.

Ίσως ακόμη σοβαρότερο είναι το πρόβλημα των νανοσωματιδίων, των μικροσκοπικών προϊόντων της αποσύνθεσης των πλαστικών. Ερευνητές από το σουηδικό Πανεπιστήμιο Lund απέδειξαν ότι τα νανοσωματίδια επιδρούν στον μεταβολισμό των λιπών και στα αποθέματα ενέργειας των ζώων. Τα νανοσωματίδια μπορούν να δεσμεύσουν στην επιφάνειά τους ρύπους αδιάλυτους στο νερό, κι έτσι αυτοί να μπουν στην τροφική αλυσίδα. Έπειτα αποθηκεύονται και συσσωρεύονται σε ανθρώπους και ζώα. Μπορούμε μόνο να φανταστούμε σήμερα πόσο καταστροφικές θα είναι οι επιπτώσεις στα έμβια όντα!

Πλέον, όταν μία νεκρή φάλαινα ξεβράζεται σε γερμανική ακτή, περιέχει τόσο πολλούς ρύπους ώστε πρέπει να τη μεταχειριστείς ως επικίνδυνο απόβλητο. Ένα μεγάλο τμήμα των ρύπων προέρχεται από τη βιομηχανία πετρελαίου

Λιπάσματα, απόβλητα, πετρελαιοκηλίδες, ραδιενέργεια… όλα στους ωκεανούς

 

Μια σημαντική αιτία θαλάσσιας ρύπανσης είναι η χρόνια υπερλίπανση λόγω των χημικών ουσιών που καταλήγουν στη θάλασσα. Αυτές προέρχονται από γεωργικά λιπάσματα, μη επεξεργασμένα βιομηχανικά και αστικά απόβλητα, και εκλύσεις από τις καμινάδες των εργοστασίων και τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων οι οποίες απλώνονται στην ατμόσφαιρα. Η φυσική μετατόπιση σκόνης από τις ερήμους επιδεινώνει περαιτέρω τη θαλάσσια ρύπανση.

Οι πετρελαιοκηλίδες που προκαλούνται από τάνκερ και θαλάσσιες γεωτρήσεις μπορεί να έχουν δραματικές επιπτώσεις για το περιβάλλον. Αυτό κατέστη εμφανές από την περιβαλλοντική καταστροφή που πυροδότησε η ελαττωματική εξέδρα άντλησης πετρελαίου της ΒΡ στον Κόλπο του Μεξικού το 2010. Η γερμανική Ένωση για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Φύσης (BUND) εκτιμά ότι οι ωκεανοί ρυπαίνονται, πέραν των άλλων, από 3 εκατομμύρια τόνων ορυκτελαίων ετησίως. Η μόλυνση των ωκεανών είναι μια χρόνια διαδικασία που επηρεάζει ολόκληρο το θαλάσσιο οικοσύστημα. Η μονοπωλιακή αυστραλιανή Ένωση Παραγωγών Πετρελαίου (APPEA) δημοσίευσε τους, κατά τη γνώμη της, κύριους παράγοντες θαλάσσιας ρύπανσης: Η εκκένωση αποβλήτων ελαίων, υπολειμμάτων πετρελαίου κ.λπ. στις πόλεις και τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις είναι υπεύθυνη για το 37% της ρύπανσης. Η παράνομη απόρριψη σεντινόνερων και άλλων ελαίων, κυρίως στις ανοιχτές θάλασσες, για το 33%. Κατά 14% είναι υπεύθυνες οι πετρελαιοκηλίδες από τάνκερ και υπεράκτια παραγωγή πετρελαίου. Οι υδρογονάνθρακες από την ατμόσφαιρα ευθύνονται κατά 9%. Τέλος, οι διαρροές από θαλάσσιες γεωτρήσεις είναι κατά 7% υπεύθυνες γι’ αυτό το κυριολεκτικά βρώμικο παιχνίδι.

Η άντληση αργού πετρελαίου και φυσικού αερίου από τον βυθό των ωκεανών εξακολουθεί να διογκώνεται, και ο στόλος των τάνκερ γίνεται όλο και μεγαλύτερος. Μόνο από τις γεωτρήσεις στη Βόρεια Θάλασσα απορρίπτονται κάθε χρόνο στη θάλασσα 250.000 τόνοι διαφόρων χημικών ουσιών. Επιπλέον, μονάχα το 2007 απορρίφθηκαν στη θάλασσα σχεδόν 400 δισεκατομμύρια λίτρα αντλημένων υδάτων αναμεμιγμένων με ορυκτέλαια (κάθε λίτρο ύδατος προς απόρριψη στη θάλασσα από τις γεωτρήσεις επιτρέπεται να περιέχει ‘εως 30 μιλιγκράμ ορυκτελαίων). Ο ωκεανογράφος Κρίστιαν Μπουσάου, της περιβαλλοντικής οργάνωσης Greenpeace, δήλωσε:

«Πλέον, όταν μία νεκρή φάλαινα ξεβράζεται σε γερμανική ακτή, περιέχει τόσο πολλούς ρύπους ώστε πρέπει να τη μεταχειριστείς ως επικίνδυνο απόβλητο. Ένα μεγάλο τμήμα των ρύπων προέρχεται από τη βιομηχανία πετρελαίου.» (δήλωση στην εφημερίδα Hamburger Abendblatt, 20/7/2010).

Σε πολλούς θαλάσσιους οργανισμούς που μολύνονται από ακατέργαστο πετρέλαιο έχουν παρατηρηθεί δυσλειτουργίες ανάπτυξης, μεταβολισμού και γονιμότητας. Πολλά από τα περίπου 10.000 συστατικά του ακατέργαστου πετρελαίου συσσωρεύονται σε θαλάσσιους οργανισμούς και επίσης φτάνουν στους ανθρώπους μέσω της τροφικής αλυσίδας.

Τα ραδιενεργά υλικά επίσης συσσωρεύονται με αυτόν τον τρόπο. Το 2011, μετά την πυρηνική καταστροφή στη Φουκουσίμα, μεγάλες εκτάσεις του Ειρηνικού πέρα από την ακτή της Ιαπωνίας μιλύνθηκαν από ραδιενέργεια.

Δεκαπλασιασμός των νεκρών θαλάσσιων ζωνών μέσα σε 50 χρόνια

 

Η συσσώρευση ρύπων στις τροφικές αλυσίδες είναι ένα από τα σοβαρότερα μακροχρόνια προβλήματα της θαλάσσιας ρύπανσης. Στα βλαβερά βαρέα μέταλλα, όπως ο μόλυβδος και ο υδράργυρος, πρέπει να προστεθούν πιο πρόσφατα κυρίως μόνιμοι οργανικοί ρύποι. Αυτοί αποθηκεύονται στον λιπώδη ιστό και τα όργανα των έμβιων όντων όπου, αναπόφευκτα, αναπτύσσουν τις τοξικές επιπτώσεις τους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Ιδιαίτερα ανησυχητικός είναι ο αυξανόμενος αριθμός θαλάσσιων περιοχών που γειτονεύουν με ακτές και αποτελούν «νεκρές ζώνες». Αυτές είναι περιοχές όπου πρακτικά όλα τα έμβια όντα έχουν πεθάνει εξαιτίας της έλλειψης οξυγόνου. Απορριπτόμενα λιπάσματα ή απόβλητα έχουν προκαλέσει εκεί μια έκρηξη των φυκιών, που οδήγησε σε οξύ απεμπλουτισμό από οξυγόνο. Τα σηπτικά βακτήρια καταναλώνουν οξυγόνο για να υποβιβαστούν σε νεκρά άλγη και, πέραν αυτού, παράγουν υδρόθειο, το οποίο προκαλεί πρόσθετη ζημιά.

Σύμφωνα με υπολογισμούς από τον Αμερικανό θαλάσσιο βιολόγο Ρόμπερτ Ντίαζ, υπήρχαν περίπου 60 τέτοιες νεκρές ζώνες το 1960. Σήμερα ο αριθμός τους έχει δεκαπλασιαστεί σε 500. Βρίσκονται κυρίως ανοιχτά των ακτών των ΗΠΑ και της Ευρώπης και, πιο πρόσφατα, επίσης στα ανοιχτά των ακτών της Νότιας Αμερικής και της Αφρικής. Η πιο διαβόητη «νεκρή ζώνη» βρίσκεται στον Κόλπο του Μεξικού, στο στόμιο του ποταμού Μισισιπή. Η μεγαλύτερη νεκρή ζώνη, που καλύπτει μια έκταση 70.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, βρίσκεται στη Βαλτική Θάλασσα – η οποία είναι γνωστή ως η πλέον μολυσμένη θάλασσα στον κόσμο.

Όσο είναι ανθρωπίνως δυνατό να κρίνουμε σήμερα, η κατάσταση ρύπανσης, δηλητηρίασης, υπερθέρμανσης και οξίνισης των παγκόσμιων ωκεανών είναι σε μεγάλο βαθμό ήδη μη αναστρέψιμη. Θα χρειάζονταν το λιγότερο αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια μέχρι να επανέλθουν οι ωκεανοί, με φυσικά μέσα, στην προβιομηχανική κατάσταση***.

Μια συνεχιζόμενη και ασυγκράτητη κατάρρευση των ωκεανών της υφηλίου, με τις αρνητικές επιπτώσεις που αυτή θα έχει στη διαλεκτική ενότητα Ανθρωπότητας και Φύσης, θα ήταν τουλάχιστον εξίσου καταστρεπτική με τις επιπτώσεις μιας παγκόσμιας κλιματικής καταστροφής. Και ενώ η τελευταία βρίσκεται τουλάχιστον στο επίκεντρο των δημόσιων συζητήσεων, η καταστροφή των θαλάσσιων οικοσυστημάτων του κόσμου υποτιμάται σοβαρά, και γενικά αγνοείται.

 

* Ο Στέφαν Ένγκελ (γενν. 1954) είναι εξειδικευμένος μηχανικός και εργάστηκε σε μεγάλα εργοστάσια. Σήμερα εργάζεται ως ανεξάρτητος δημοσιολόγος-συγγραφέας. Το γνωστότερο βιβλίο του είναι το «Λυκόφως των Θεών πάνω από τη “Νέα Τάξη Πραγμάτων”» (2003). Από το 1968 αναμείχθηκε ενεργά στο μαρξιστικό-λενινιστικό και εργατικό κίνημα. Συμμετείχε στη δημιουργία του MLPD (Μαρξιστικό Λενινιστικό Κόμμα Γερμανίας) και είναι ένας από τους βασικούς εκπροσώπους του. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 κατείχε υπεύθυνες θέσεις σε διεθνείς συσπειρώσεις, όπως ο ICOR (Διεθνής Συντονισμός Επαναστατικών Κομμάτων και Οργανώσεων). Το κείμενο που δημοσιεύεται εδώ είναι απόσπασμα από το βιβλίο του «Catastrophe Alert!» (2014, εκδόσεις Neuer Weg, Γερμανία). Ορισμένοι υπότιτλοι, όπως και οι σημειώσεις, είναι της Σύνταξης.

 

** Το pH (potential of Hydrogen) δείχνει πόσο όξινο ή αλκαλικό είναι ένα υδατικό διάλυμα. Η κλίμακα μέτρησής του είναι λογαριθμική και κυμαίνεται από 0,0 έως 14,0: όσο μικρότερη η τιμή, τόσο πιο όξινο είναι το διάλυμα – όσο μεγαλύτερη, τόσο πιο αλκαλικό. Το ουδέτερο pH έχει τιμή 7.

 

*** Ακόμη κι αν σταματούσε αυτή τη στιγμή πλήρως κάθε επιβλαβής για τους ωκεανούς ανθρώπινη δραστηριότητα.

Το πρόβλημα με μια ματιά

 

► Οι ωκεανοί καλύπτουν το 71% της επιφάνειας της γης και περιέχουν το 90% της βιομάζας της. Περίπου το μισό της ανθρωπότητας ζει σε παράκτιες περιοχές και οι πόροι των ωκεανών παρέχουν τη διατροφική βάση για 3,5 δισεκατομμύρια ανθρώπων.

► Σύμφωνα με μια ανάλυση της οξίνισης των ωκεανών από τη Βρετανική Βασιλική Εταιρία, μπορούμε να αναμένουμε ότι η τιμή pH θα πέσει άλλες 0,54 μονάδες έως το έτος 2100. Δεν θα έχει υπάρξει τόσο χαμηλή τιμή εδώ και 650.000 χρόνια.

► Η θερμοκρασία του επιφανειακού ύδατος έχει αυξηθεί από το 1955 κατά 0,6 βαθμούς Κελσίου (παγκόσμιος μέσος όρος). Η θερμική διαστολή των υδάτων προκαλεί την πιο γοργή τήξη των πολικών μαζών πάγου και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας.

► Το φυτοπλαγκτόν συμβάλλει σε ποσοστά μεταξύ 70-80% στην παγκόσμια παραγωγή οξυγόνου. Την ίδια στιγμή, απορροφά τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα. Όμως η μάζα του φυτοπλαγκτού μειώθηκε δραματικά από το 1950, περίπου κατά 40%!

► Σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη (UNEP), 6,4 εκατομμύρια τόνοι πλαστικών κατέληγαν στους ωκεανούς ως απορρίμματα ήδη το 1997. Σε κάθε τετραγωνικό χιλιόμετρο ωκεανού επιπλέουν κατά μέσο όρο 18.000 κομμάτια πλαστικού.

► Η γερμανική Ένωση για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Φύσης (BUND) εκτιμά ότι οι ωκεανοί ρυπαίνονται, πέραν των άλλων, από 3 εκατομμύρια τόνων ορυκτελαίων ετησίως.

► Μόνο από τις γεωτρήσεις στη Βόρεια Θάλασσα απορρίπτονται κάθε χρόνο στη θάλασσα 250.000 τόνοι διαφόρων χημικών ουσιών και 400 δισεκατομμύρια λίτρα αντλημένων υδάτων αναμεμιγμένων με ορυκτέλαια.

► Νεκρές θαλάσσιες ζώνες είναι οι περιοχές όπου πρακτικά όλα τα έμβια όντα έχουν πεθάνει εξαιτίας της έλλειψης οξυγόνου. Το 1960 υπήρχαν περίπου 60 τέτοιες νεκρές ζώνες. Σήμερα είναι 500, με μεγαλύτερη (70.000 τετρ.χλμ.) αυτή στη Βαλτική Θάλασσα.

 

Ένα βιβλίο του Στέφαν Ένγκελ, στο οποίο υποστηρίζεται ότι γινόμαστε μάρτυρες της διαδικασίας μετασχηματισμού, με επιταχυνόμενο ρυθμό, της περιβαλλοντικής κρίσης σε μια παγκόσμια περιβαλλοντική καταστροφή – κι ότι είναι αναγκαίο ένα νέο διεθνές περιβαλλοντικό κίνημα, που θα ορθωθεί ενάντια στην ηθελημένη καταστροφή των φυσικών θεμελίων της ζωής από τους κυρίαρχους:

 

Συναγερμός Καταστροφής

Τι πρέπει να γίνει εναντίον της ηθελημένης καταστροφής της ενότητας μεταξύ Ανθρωπότητας και Φύσης;

320 σελίδες

2014, εκδόσεις Neuer Weg

ISBN 978-3-88021-403-3

Κυκλοφορεί στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και ισπανικά.

Ο Τρέβορ Χάρισον, καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Lethbridge (Καναδάς), γράφει για το βιβλίο: «Οι αναγνώστες μάλλον θα εκπλαγούν ανακαλύπτοντας μια εδώ και καιρό παραμελημένη πλευρά του πρωτότυπου οράματος του Καρλ Μαρξ για μια μελλοντική, κομμουνιστική κοινωνία: ότι δηλαδή η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη δεν θα μπορούσε να κατακερματιστεί και να αποξενωθεί από τη φύση. Με μια σειρά από πειστικά αποσπάσματα, ο Ένγκελ δείχνει ότι ο Μαρξ και πολλοί από τους υποστηρικτές του, αν και μοντερνιστής, θεωρούσε ότι τα περιβαλλοντικά ζητήματα δεν μπορούν να διαχωριστούν από τα οικονομικά. Μπορεί κάποιος να διαφωνεί με ορισμένες από τις θέσεις του Ένγκελ, ιδίως όσον αφορά την εξέλιξη του σοβιετικού κομμουνισμού μετά τον θάνατο του Στάλιν. Παρ’ όλα αυτά, τούτο το βιβλίο αποτελεί μια χρήσιμη διόρθωση των δογματικών στερεοτύπων σχετικά με την αντίληψη του Μαρξ για την υλική παραγωγή και την οικονομική ανάπτυξη».