Οι πρόσφατες εκλογές στη Ρωσία δίνουν μια καλή ευκαιρία να εστιάσουμε σε σημαντικές πλευρές των σημερινών πολύ αντιφατικών, όχι μόνο στενά ρωσικών ή ευρασιατικών, αλλά παγκόσμιων εξελίξεων. Να εκτιμήσουμε τα τοπία που διαμορφώνονται και να σκεφτούμε ξανά τα κριτήρια για την ανάγνωσή τους και τις προτεραιότητες που δεν πρέπει να χαθούν μέσα στους κλονισμούς των καιρών μας. Για να επανέλθουμε στις ρωσικές εκλογές, ασφαλώς το 87,3% που απέσπασε ο Πούτιν (και μάλιστα με σημαντικά αυξημένο το ποσοστό συμμετοχής, στο 77,5%) δεν είναι ένα συνηθισμένο, «καθημερινό» αποτέλεσμα.
Ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης
Παραμερίζοντας τα όλο και πιο αγχωμένα δυτικά κλισέ, που βολεύονται με τις «ανακλαστικές απαντήσεις» πλήρους καταδίκης και απαξίας του «δικτάτορα Πούτιν» (και της σε σημαντικό βαθμό υποτίμησής του ακόμα και ως αντιπάλου, θα πρέπει να σημειώσουμε), έχει σημασία εδώ να σταθούμε στο ότι η τέτοιας κλίμακας υποστήριξή του πρώτα απ’ όλα οφείλεται σε μια πατριωτική, πλατύτατη πλειοψηφική συσπείρωση της ρωσικής κοινωνίας – που δείχνει να έχει εκτοξευθεί με βάση τον πόλεμο και την τουλάχιστον τωρινή του τροπή. Γίνεται εμφανές ότι η αμυντική πλευρά του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία (έχει και άλλες, πιο κλασικά επιθετικές) προσλαμβάνει υπαρξιακό χαρακτήρα για την κοινωνία της. Και όχι αδικαιολόγητα, με βάση τη βαριά ιστορική εμπειρία που έχει διαμορφωθεί από τις απανωτές απειλές για την υπόσταση της Ρωσίας, οι οποίες έχουν προέλθει σε διαφορετικές περιόδους από τη Δύση.
Να προσθέσουμε ότι η σημαντική και διευρυνόμενη κοινωνική βάση του καθεστώτος Πούτιν από το 2000 μέχρι σήμερα –δηλαδή αυτής της ιδιαίτερης συγκεντρωτικής μορφής πολιτικής έκφρασης ολιγαρχικών συμφερόντων που έχει την εξουσία στη Ρωσία– σχετίζεται με τον δυναμισμό τον οποίο έχει επιδείξει στο να ανασχέσει, και αργότερα να αναστρέψει, τις προηγούμενες διαλυτικές τάσεις που είχαν εκδηλωθεί κατά την πρώτη μετασοβιετική δεκαετία. Εδώ κάνουν έντονη την παρουσία τους μεγάλες ιστορικές συνέχειες και ασυνέχειες, και αυτό δεν αφορά μόνο τη Ρωσία: εκδηλώνεται με άλλες παραλλαγές και στην περίπτωση της Κίνας. Στην κοινωνική συνείδηση βαραίνει ιδιαίτερα η «συνέχεια» της προσπάθειας «αποσύμπλεξης» από τη δυτική λαβή, τόσο των δύο ευρασιατικών δυνάμεων όσο και ενός ευρύτερου (και σήμερα έντονα ανομοιογενούς) συνόλου χωρών της περιφέρειας – του ασαφούς «παγκόσμιου Νότου». Φυσικά μαζί (και αυτό δεν μπορούμε να το χάνουμε από την οπτική μας, διότι καθορίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του σημερινού κόσμου) με την ασυνέχεια της αλλαγής του χαρακτήρα των καθεστώτων σε Ρωσία και Κίνα, και την πορεία καπιταλιστικής τους παλινόρθωσης.
Καθόλου τυχαία, οι πολιτικές ηγεσίες αυτών των χωρών (μαζί και μερικών άλλων της περιφέρειας με μεγάλους ανοιχτούς λογαριασμούς προσπαθειών αποσύμπλεξης από τη δυτική επιβολή – το Ιράν είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση, με τις δικές του ιστορικές ιδιαιτερότητες βεβαίως) δείχνουν ένα μέγεθος που βρίσκεται σε πλήρη αντίστιξη με την εκτεταμένη κρίση ηγεσίας που παρατηρείται σήμερα σε όλη τη Δύση. Χωρίς καμιά εξιδανικευτική διάθεση –ο χαρακτήρας της πολιτικής τους δεν παύει να φέρνει στην επιφάνεια όλα τα προβληματικά στοιχεία των συμφερόντων που εκπροσωπούν– ηγέτες σαν τον Πούτιν, τον Σι αλλά και άλλους σημαντικών περιφερειακών δυνάμεων (συμπεριλαμβανομένου ως προς αυτό και του Ερντογάν) πολιτεύονται με πιο σοβαρούς όρους από τις Δυτικές ελίτ. Οι εκτιμήσεις τους και οι σχεδιασμοί τους είναι πιο ρεαλιστικοί. Θα μπορούσαν ίσως να αποφευχθούν πολλά, αν η Δύση τους αντιμετώπιζε με περισσότερη προσοχή και με λιγότερη «θιγμένη» υπεροψία.
Δημοκρατία και κοινωνική χειραφέτηση
Βεβαίως το νόμισμα έχει και την άλλη του όψη. Στη Ρωσία, και στις σημερινές πολεμικές συνθήκες ακόμα περισσότερο, δεν υπάρχει θέση για αντιπολίτευση. Έχει συρρικνωθεί αποφασιστικά ακόμα και αυτή που κινούνταν επί της ουσίας δορυφορικά προς το σύστημα Πούτιν (Κ.Κ. και εθνικιστικό κόμμα που είχε ιδρύσει ο Ζιρινόφσκι). Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, οι όροι για μια αυτόνομη πολιτική έκφραση των λαϊκών στρωμάτων στη Ρωσία φαίνονται ουσιαστικά μπλοκαρισμένοι. Επιπλέον, δεν μπορεί να υποβαθμίζεται το ότι οι τρόποι των ρωσικών ολιγαρχικών ελίτ (όπως εκφράζονται στις πολιτικές πρακτικές του καθεστώτος Πούτιν) τσαλακώνουν ακόμα και θεμελιώδεις εγγυήσεις και δικαιώματα της αστικής δημοκρατίας. Το ζήτημα που αφορά τον δημοκρατισμό γενικότερα, αλλά και ειδικότερα τα πολιτικά κεκτημένα της αστικής δημοκρατίας, γίνεται καίριο. Οι τρέχουσες αντιδημοκρατικές, ολοκληρωτικές ροπές των ιθυνουσών τάξεων τόσο σε Δύση και όσο και σε Ανατολή, με όλες τις διαφορετικές τους αφετηρίες αλλά και με την κοινή ουσία του γερασμένου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού που τις διέπει, καταλήγουν σε ένα πολύ φαύλο κύκλο αμοιβαίας νομιμοποίησής τους. Και αυτό είναι δυσμενέστατη συνθήκη για τις προοπτικές της κοινωνικής χειραφέτησης σε παγκόσμια κλίμακα.
Ρωσία και υβριδικές καταστάσεις του παγκόσμιου Νότου
Πολλαπλά υβριδικές, δηλαδή με μεγάλες εσωτερικές αντιφάσεις που συνενώνουν ετερόκλιτα, «παρδαλά» στοιχεία που ορμώνται από διαφορετικές αφετηρίες. Ας μιλήσουμε για παράδειγμα για την Αφρική. Η Ρωσία, αλλά και η Κίνα με άλλους τρόπους, εμπλέκονται αποφασιστικά σε έναν αγώνα επιρροής σε διάφορες χώρες (ζώνη του Σαχέλ αλλά και ανατολικότερα, Σουδάν και αλλού), εκτοπίζοντας τη Δύση – σε πρώτο πλάνο τη Γαλλία, αλλά και τις ΗΠΑ σε αρκετές περιπτώσεις. Η υβριδικότητα εδώ περιέχει:
1) Τα μοτίβα του αντιαποικιακού αγώνα. Παγιωμένη οργή και αντιστάσεις των αφρικανικών κοινωνιών, λαών και χωρών για τη Δυτική μόνιμη καταλήστευση της αφρικανικής ηπείρου από τη μια, και την ιστορική βαρύτητα του σοβιετικού αλλά και του κινεζικού ρόλου στους αντιαποικιακούς, εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες του 20ού αιώνα από την άλλη. Η σημερινή Ρωσία είναι υποχρεωμένη να πολιτεύεται διατηρώντας τόνους μιας κάποιας (πολύ υβριδικής) συνέχειας με τις πολιτικές εκείνες.
2) Τα ρωσικά μεγαλοκρατικά και ολιγαρχικά συμφέροντα, που αδημονούν για τις στρατηγικές πρώτες ύλες της περιοχής. Το ίδιο και τα κινεζικά. Ο μακρύς ρωσικός «ιδιωτικός-εταιρικός» βραχίονας της Wagner λέει πολλά γι’ αυτό. Μεγάλες, δομικές αντιφάσεις αυτού του είδους οδηγούν σε πολλαπλές ταχύτητες και διασπάσεις-αντιθέσεις εντός του «παγκόσμιου Νότου». Μέσα σ’ ένα παίγνιο αξόνων, όπου η κάθε επιμέρους πλευρά του «Νότου» μοχλεύει για τους δικούς της σκοπούς, όπως και όσο μπορεί, τις αβέβαιες διεξόδους που συνοδεύουν τον αναδυόμενο «πολυπολικό κόσμο».
Οι παραπάνω αντιφάσεις έχουν την τάση να εσωτερικεύονται, εμφανιζόμενες ενδοκαθεστωτικά και στα δυτικά και στο ρωσικό κέντρο. Αυτές, όπως έδειξαν και τα γεγονότα του προηγούμενου θέρους με τη Wagner, δεν μπορούν να σιδερωθούν κάτω από οποιοδήποτε 87,3%, και δεν επιτρέπεται μια ανυποψίαστη ματιά ως προς αυτό.
Οι λαοί της Ευρώπης μπροστά σ’ ένα μεγάλο στοίχημα
Η τροπή του πολέμου στην Ουκρανία, η φανερή πλέον ισχυροποίηση της ρωσικής θέσης και τα αντίστοιχα δυτικά αδιέξοδα, γίνονται η βάση ενίσχυσης των τάσεων γενίκευσης και κλιμάκωσης της πολεμικής απειλής. Αποφασιστικός κόμβος καθίσταται η προσπάθεια (με τις πολλές της αντιφάσεις) του ευρωατλαντισμού να επιβάλει την ολοκληρωτική στρατιωτικοποίηση της Ευρώπης («οικονομίες πολέμου»), συμπαρασύροντας σ’ αυτή του την επιδίωξη τους ευρωπαϊκούς λαούς. Το καθεστώς Πούτιν, αν και δεν είναι αυτό που σέρνει τον πολεμικό χορό, γίνεται ενεργητικό, οργανικό μέρος αυτής της διελκυστίνδας, και σε κάθε περίπτωση οι κοσμοκρατορικές του προδιαγραφές δεν μπορούν να το οδηγήσουν έξω απ’ αυτόν τον φαύλο κύκλο.
Για τα πλατιά ευρωπαϊκά κοινωνικά στρώματα, η Ρωσία δεν μπορεί να αποτελέσει σήμερα ελκυστικό αντιπολεμικό αντιπαράδειγμα. Αντίθετα, οι απολυταρχικοί τρόποι της και οι απειλητικές πολεμικές «απαντήσεις» της για χρήση πυρηνικών, δίνουν σημαντικά ερείσματα στα δυτικά αφηγήματα. Μέσα σ’ αυτό το σκηνικό, η προβολή και η ενίσχυση θέσεων ικανών να κινητοποιήσουν τους λαούς ενάντια στην πολεμική απειλή, αξιώνοντας την αυτονομία της Ευρώπης, την αποΝΑΤΟποίησή της, το ξεπέρασμα των στρατοπεδεύσεων, και μια ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική ασφαλείας που θα περιλάμβανε και τη Ρωσία, είναι σήμερα ένα μεγάλο στοίχημα. Η έκβασή του θα κρίνει πολλά για τις προοπτικές της κοινωνικής χειραφέτησης στην ευρωπαϊκή ήπειρο, και παγκόσμια.
