και ήταν σαν από μερόνυχτα
κι από χρόνια πεζοδρόμοι·
και σα να ’χασαν το δρόμο τους,
και μαζί μ’ αυτό σα να ’χασαν
λίγo-λίγο και την έγνοια,
λίγο-λίγο και τη γνώμη,
κι ύστερα και κάθε μνήμη,
κι ύστερα και καθ’ ελπίδα,
και που δεν κρατούσαν πίσω τους
και που μήτε ξάνοιγαν εμπρός
μια πατρίδα.
Κωστής Παλαμάς, Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου
Χρειάστηκε να βάλουν μπρος οι μπουλντόζες του Σαρκοζί και να απελαθούν περισσότεροι από 10 χιλιάδες άνθρωποι από τη Γαλλία μέσα σ’ ένα χρόνο για να αποκτήσουν ξανά μορφή, αυτοί που για χρόνια κινούνταν στη σφαίρα του «αόρατου» ή του «ανεπιθύμητου». Ζώντας πάντα στο περιθώριο των πόλεων, της κοινωνίας και της ιστορίας οι Ρομά απασχολούν φευγαλέα τη δημόσια ατζέντα, πάντα ως αντικείμενα διακρίσεων και διώξεων και ποτέ ως υποκείμενα δικαιωμάτων. Η πιο πρόσφατη αφορμή δόθηκε στη Γαλλία με τις μαζικές διώξεις των Ρομά, που φτάνουν μέχρι και την αναβίωση πρακτικών που εφαρμόστηκαν από το δωσίλογο καθεστώς Βισί κατά τη ναζιστική κατοχή, όπως η στέρηση της γαλλικής ιθαγένειας σε περίπτωση διάπραξης εγκλημάτων. Πίσω, όμως, από τις επικοινωνιακές αψιμαχίες των Ευρωπαίων ηγετών υπάρχει μια υπέρμετρη υποκρισία για το τραυματισμένο δημοκρατικό προσωπείο της Δύσης. Ανάλογες νομοθεσίες έχει υιοθετήσει η Βρετανία, 12 χιλιάδες Ρομά σχεδιάζει να απελάσει στο Κόσσοβο η Γερμανία, ενώ στην Ουγγαρία οκτώ Ρομά έχουν χάσει τη ζωή τους από ρατσιστικές επιθέσεις. Σύμφωνα με την εφημερίδα Le Monde, εξάλλου, ένας στους τέσσερις Ρομά έχει δεχθεί επίθεση ή παρενόχληση.
Η ιστορία της μεγαλύτερης μειονότητας της Ευρώπης, που απαρτίζεται από 12 εκατ. μέλη, είναι μια ιστορία διώξεων. Από τότε που 1.000 χρόνια πριν ξεκίνησαν τη μεγάλη περιπλάνηση από τη Βόρεια Ινδία προς την Ευρώπη. Η Ευρώπη, όμως, ποτέ δεν υποδέχτηκε με θέρμη τη νομαδική κουλτούρα τους και το ατίθασο πνεύμα τους. Από τα σκλαβοπάζαρα των Βαλκανίων, το ναζιστικό ολοκαύτωμα των τσιγγάνων που κόστισε τις ζωές 1,5 εκατ. ανθρώπων, μέχρι τις μαζικές στειρώσεις γυναικών στην Τσεχία και το κάψιμο ολόκληρων χωριών στο Κόσσοβο, οι Ρομά έχουν πληρώσει ακριβά την απειθαρχία τους.
Και οι δικοί μας όμως, με σημαντική συμβολή στη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους από την Επανάσταση του ’21 μέχρι την Αντίσταση στη γερμανική κατοχή, απέκτησαν μαζικά την ελληνική ιθαγένεια μόλις τη δεκαετία του ’70. Δεν απέκτησαν, όμως, ακόμα πρόσβαση σε εγκαταστάσεις ύδρευσης, ηλεκτροδότησης και αποχέτευσης, ζώντας στις παρυφές των πόλεων σε αυτοσχέδιους συνήθως καταυλισμούς υπό το φόβο της έξωσης και των επιδρομών της αστυνομίας. Τα μοναδικά υψηλά ποσοστά που έχουν να επιδείξουν είναι αυτά της παιδικής θνησιμότητας σε συνδυασμό με το χαμηλό προσδόκιμο ζωής, ως αποτέλεσμα της γειτνίασης με σκουπιδότοπους αλλά και της γραφειοκρατίας, που μπλοκάρει τη δυνατότητά τους για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Με μηδαμινή δυνατότητα εκπαιδευτικής ένταξης εξαιτίας των στερεοτύπων που τους συνοδεύουν από την παιδική ηλικία, αλλά και του μονοδιάστατου εκπαιδευτικού μοντέλου που δεν ενσωματώνει πολυπολιτισμικά εργαλεία όπως θα ήταν για παράδειγμα η διδασκαλία της γλώσσας ρομανί.
Αυτή η ιστορία όμως που δεν αποτυπώνεται γραπτά, παρά μόνο φωλιάζει στη συλλογική μνήμη, είναι και μια ιστορία αντίστασης. Αντίσταση στις κυρίαρχες πολιτισμικές νόρμες, στα καταναλωτικά πρότυπα, στον κομφορμισμό, στην κουλτούρα της εξατομίκευσης. Με μια πλούσια πολιτισμική παραγωγή και μεγάλη συνεισφορά στη μουσική και τις λαϊκές τέχνες, με μια βαθιά αντίληψη κοινοτισμού και συλλογικής διαχείρισης των ζητημάτων, με μια διαρκή τάση αναζήτησης και περιήγησης και ένα υπολανθάνον αντιεξουσιαστικό αντανακλαστικό οι Ρομά αρνούνται πεισματικά να απαντήσουν στο δίπολο εξαφάνιση ή αφομοίωση. Αυτή η μάχη για τον αυτοπροσδιορισμό των υποκειμένων και το δικαίωμα στην ετερότητα μας αφορά όλους.
