Ανάγκες και «ανάγκες», επιθυμίες και «επιθυμίες»…
Επιμέλεια – Κείμενα: Δημήτρης Γκάζης, Βασίλης Γεροδήμος
«Οι άνθρωποι έχουν γίνει πιο άνετοι, όχι μόνο στο να μοιράζονται περισσότερες πληροφορίες διαφόρων ειδών, αλλά να το κάνουν πλέον πιο ανοικτά και με περισσότερους ανθρώπους, κι αυτό ορίζει έναν νέο κανόνα επικοινωνίας που εξελίσσεται μέρα με τη μέρα»
Μαρκ Ζούκερμπεργκ, δημιουργός του Facebook
«Είμαστε μπροστά σε μια από εκείνες τις ιστορικές ασυνέχειες που η κοινωνία αλλάζει. Με ενδιαφέρει να επηρεάζω 5 δισεκατομμύρια ανθρώπους»
Adam Bosworth, αντιπρόεδρος της Salesforce, πρώην στέλεχος της Google και της Microsoft
«Η ιδέα είναι να μετατρέψουμε όλο τον κόσμο σε ένα έξυπνο αντικείμενο, που θα μπορεί διαρκώς να βελτιώνεται»
Matthew Wood, στέλεχος της Amazon
Η Amazon γνωρίζει καλύτερα απ’ τον καθένα τι πουλάνε και αγοράζουν οι άνθρωποι. Η Google να γνωρίζει ανά πάσα στιγμή τι κάνουν οι άνθρωποι στο Διαδίκτυο. Το Facebook πηγαίνει ακόμη βαθύτερα, συλλέγοντας προσωπικά δεδομένα για τις συνήθειες, τις προτιμήσεις και τις σχέσεις των ανθρώπων. Οι κολοσσοί της Silicon Valley έχουν συγκεντρώσει στα χέρια τους υπερβολική δύναμη, και φιλοδοξούν να πραγματοποιήσουν ένα τεχνολογικό άλμα που θα μετασχηματίσει ολοκληρωτικά την κοινωνία.
Οι ιδιοκτήτες των πέντε μεγάλων εταιρειών (Google, Amazon, Microsoft, Apple, Facebook) φιγουράρουν στις πρώτες θέσεις της λίστας Forbes με τους πλουσιότερους ανθρώπους του πλανήτη για το 2016, με την περιουσία τους αθροιστικά να ξεπερνά κατά πολύ τα 300 δισ. δολάρια. Διεκδικούν μάλιστα, μετά τους πρόσφατους τριγμούς που προκάλεσε στην ίδια τη μητρόπολη του συστήματος η εκλογή Τραμπ, να παίξουν πρωταγωνιστικό ρόλο ως εκφραστές της «φιλελεύθερης» και «προοδευτικής» ελίτ του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.
Ποιος ελέγχει ποιον;
Ποιος όμως ελέγχει και διαχειρίζεται τα δεδομένα που προσθέτουν στο δίκτυο κάθε στιγμή οι άνθρωποι και οι έξυπνες συσκευές; Κάπου εδώ χαλάει η εικόνα του Διαδικτύου ως οριζόντιου και ανοιχτού προς διαμόρφωση πεδίου. Όσο κι αν μοιάζει η ψηφιακή τεχνολογία να ευνοεί την αποκεντρωμένη ανάπτυξή της, με μια πλειάδα εταιρειών και ανθρώπων να συμβάλουν σ’ αυτή, είναι φανερό ότι το μεγαλύτερο μέρος των λειτουργιών και των δεδομένων ελέγχονται από πολύ λίγες εταιρείες (κυρίως τις 5 μεγάλες που είδαμε νωρίτερα, και δορυφόρους τους), οι οποίες ανταγωνίζονται σκληρά μεταξύ τους.
Στην πραγματικότητα, απ’ την ίδια της τη φύση, η οικονομία του Διαδικτύου ευνοεί αυτήν την υπερσυγκέντρωση. Τα κοινωνικά δίκτυα απαιτούν καθολικότητα: δεν έχει νόημα η συμμετοχή σε ένα κοινωνικό δίκτυο, αν δεν συμμετέχουν κι άλλοι σ’ αυτό. Κατ’ αντιστοιχία, δεν θα μπορούσε να υπάρξει μια πλατφόρμα ηλεκτρονικών αγορών αν δεν προσέφερε μια ποικιλία επιλογών, ούτε μια μηχανή αναζήτησης που δεν δίνει αποτελέσματα απ’ το σύνολο του Διαδικτύου. Απ’ την άλλη πλευρά, όσοι έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν αυτές τις «πλήρεις» υπηρεσίες, συγκεντρώνουν τους περισσότερους χρήστες, άρα και τις περισσότερες διαφημίσεις, κλείνοντας έτσι μια αλληλοτροφοδοτούμενη αλυσίδα. Στη βάση αυτής της διαδικασίας βρίσκονται τα δισεκατομμύρια χρήστες που εθελοντικά, κάνοντάς το να μοιάζει με παιχνίδι ή διασκέδαση, προσφέρουν χωρίς αμοιβή εργατοώρες για να παράξουν αγαθά και δεδομένα, η αξιοποίηση των οποίων αποτελεί τη βάση της κερδοφορίας στην οικονομία του Διαδικτύου.
Αυτό που υπόσχεται αυτή η ψηφιακή «ουτοπία» είναι η ευκολότερη επίλυση μιας σειράς προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό που επιτυγχάνει είναι ο όλο και μεγαλύτερος έλεγχος των μηχανισμών με τους οποίους δημιουργούνται στους ανθρώπους οι ανάγκες και οι επιθυμίες. Η «ουτοπία» έρχεται αμέσως να τις καλύψει με τα προϊόντα (ψηφιακά ή υλικά) που προσφέρει, αναπαράγοντας έτσι διαρκώς έναν κύκλο ελεγχόμενης κατανάλωσης και κερδοφορίας.
Η χαρτογράφηση και η μοντελοποίηση της πραγματικής ζωής επιβάλει αυτοματισμούς και ταχύτητες επιλογών που δεν μπορούν να κατανοηθούν και να ελεγχθούν απ’ τον άνθρωπο – μετατρέποντάς τον ουσιαστικά σε δούλο αυτού του νέου υβριδικού, ψηφιακού και πραγματικού κόσμου. Μια διαδικασία που αρνούμαστε να δούμε και να συζητήσουμε ανοιχτά ως κοινωνία, εγκλωβισμένοι στη διαδεδομένη τεχνοφιλία και τη λατρεία για κάθε τι νέο…
Έξοδος από την τεχνολογική δυστοπία
Θα μπορούσαμε να βάλουμε εμπόδια σε μια τέτοια εξέλιξη; Θα μπορούσαν οι κοινωνίες να κινηθούν αντιπαραθετικά και έξω από έναν κόσμο που μετατρέπει τον άνθρωπο σε διασυνδεδεμένη μηχανή;
Η διεκδίκηση δικαιωμάτων για τους χρήστες στον ψηφιακό κόσμο (ανωνυμία, προστασία προσωπικών δεδομένων, δικαίωμα στην αποσύνδεση και την εξαίρεση πτυχών της ανθρώπινης δραστηριότητας απ’ τον ψηφιακό κόσμο κ.ά.) θα μπορούσε να είναι μια πρώτη ασπίδα προστασίας – που όμως δεν αμφισβητεί την ίδια την «ψηφιακή αυτοκρατορία», η οποία παρουσιάζεται ως μια αντικειμενική εξέλιξη, ενώ πληθαίνουν οι προσπάθειες να ενσωματωθούν σε μια σειρά λειτουργίες τέτοια δικαιώματα, δίνοντας έτσι στον χρήστη την ψευδαίσθηση αυτοκυριαρχίας και ελευθερίας επιλογών.
Επίσης, η ψηφιακή τεχνολογία θα μπορούσε να γίνει, σε συγκεκριμένους τομείς, όπλο στα χέρια της κοινωνίας, απελευθερώνοντας δυνατότητες που μένουν μπλοκαρισμένες απ’ τη λογική του κέρδους. Η ανάπτυξη ελεύθερου λογισμικού, η απελευθέρωση λειτουργιών απ’ τις περιφράξεις που θέτει η ψηφιακή ολιγαρχία, η ανάπτυξη δικτύων και δραστηριοτήτων έξω απ’ τον άμεσο έλεγχο των ελίτ και προστατευμένων απ’ την παρακολούθησή τους, η ελεύθερη πρόσβαση σε όλους στα δεδομένα που προκύπτουν από τη χρήση του διαδικτύου αντί της μετατροπής τους σε ιδιοκτησία και εμπόρευμα, είναι κάποια παραδείγματα που θα μπορούσαν να ορίσουν τα πεδία ενός ιδιότυπου τεχνολογικού αντάρτικου απ’ την πλευρά της κοινωνίας.
Τέλος, δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική έξοδος αν δεν υπάρξει συνολική κριτική στην ίδια την τεχνολογία, στις ανάγκες και τις «ανάγκες» που καλύπτει, στις επιθυμίες και τις «επιθυμίες» που εκπληρώνει, στις δυνατότητες και τις «δυνατότητες» που προάγει. Γι’ αυτό απαιτείται να επιμείνουμε σε μεγέθη και ταχύτητες που μπορούν να συλλάβουν και να ελέγξουν οι κοινότητες των ανθρώπων, αμφισβητώντας τον δήθεν αντικειμενικό χαρακτήρα τις αέναης ανάπτυξης στο παγκόσμιο χωριό και επιδιώκοντας διαρκώς να υποτάσσουμε την τεχνολογία στις ιεραρχήσεις των κοινωνιών.
* Τα περισσότερα στοιχεία είναι από τις πρόσφατες έρευνες του Business Insider: «30 Big Tech Predictions for 2017» και «Internet of Things Report 2017»
Συνδέοντας διαδίκτυο, ανθρώπους και έξυπνες συσκευές
Με οδηγό τη σύζευξη του πραγματικού και του ψηφιακού κόσμου, στοχεύουν να συνδέσουν στο διαδίκτυο ανθρώπους και έξυπνες συσκευές, και σταδιακά να σπάσουν το μεταξύ τους φράγμα, διευκολύνοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Ας δούμε όμως μερικά στοιχεία που δείχνουν την τάση αυτή:
Σήμερα 10 δισεκατομμύρια συσκευές (κυρίως smartphones και tablets) είναι συνδεδεμένες στο διαδίκτυο. Τα επόμενα 5 χρόνια αναμένεται να επενδυθούν πάνω από 5 τρισεκατομμύρια δολάρια στην τεχνολογία του Internet of Things, ανεβάζοντας τις διασυνδεδεμένες συσκευές στα 40 δισεκατομμύρια. Έξυπνα αυτοκίνητα, έξυπνα κτίρια και άλλες έξυπνες συσκευές θα αλλάξουν ριζικά την παραγωγή, τις επικοινωνίες, τις μεταφορές, την καθημερινότητα. Και ήδη σχεδόν το 1/3 του πλανήτη είναι συνδεδεμένο στον «παράλληλο κόσμο» του Facebook (βλ. γράφημα).
Η επικοινωνία με τις έξυπνες συσκευές γίνεται ακόμη πιο εύκολη: μετά τις Amazon και Apple, οι Google και Samsung αναμένεται επίσης να κυκλοφορήσουν συσκευές που επιτρέπουν την «επικοινωνία» μέσω φωνητικών εντολών με το «έξυπνο σπίτι», ανεβάζοντας τις πωλήσεις των συγκεκριμένων συσκευών στα 10 εκατομμύρια μέσα στο 2017. Ακόμη, μέσα στον επόμενο χρόνο η φωνητική αναζήτηση αναμένεται να ξεπεράσει την παραδοσιακή πληκτρολόγηση στις μηχανές αναζήτησης.
Το επόμενο βήμα είναι η αλληλεπίδραση των έξυπνων συσκευών με τον άνθρωπο. Ήδη οι δηλωμένες προτιμήσεις μας καθορίζουν τις διαφημίσεις που βλέπουμε καθώς πλοηγούμαστε στο διαδίκτυο, επηρεάζοντας έτσι με τη σειρά τους τις επιθυμίες μας. Μέσα στο 2017 οι μεγαλύτερες εταιρείες αναμένεται να επενδύσουν το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων τους για διαδικτυακή προώθηση των προϊόντων τους – όχι στις παραδοσιακές διαφημίσεις αλλά στα chatbots, δηλαδή στις αυτόματες ψηφιακές συνομιλίες, οι οποίες κάνουν πιο άμεση και «ζωντανή» την αλληλεπίδραση με τους πελάτες, αυξάνοντας την αποτελεσματικότητά τους. Τέλος, μέσα στα επόμενα 5 χρόνια η εξάπλωση των έξυπνων συσκευών και της επαυξημένης πραγματικότητας θα τείνει να αφαιρεί στοιχεία αυτονομίας απ’ τους ανθρώπους, ενισχύοντας ουσιαστικά τη συνδιαμόρφωση άνω του 30% των επιλογών μας με αυτές.
Όπως τα λένε οι ίδιοι
Ακολουθούν ορισμένα αποκαλυπτικά αποσπάσματα από άρθρο του Κλάους Σβαμπ, ιδρυτή και εκτελεστικού προέδρου του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, που περιγράφει τις θεμελιώδεις έννοιες και προϋποθέσεις της πρότασής του για το νέο «όραμα», τη λεγόμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση:
«Μια τέταρτη βιομηχανική επανάσταση χτίζεται πάνω στα θεμέλια της τρίτης, της ψηφιακής επανάστασης, που έχει προκύψει από τα μέσα του περασμένου αιώνα. Χαρακτηρίζεται από μια συγχώνευση των τεχνολογιών που ‘’θολώνει’’ τις γραμμές μεταξύ της φυσικής, της ψηφιακής και της βιολογικής σφαίρας»
«Μηχανικοί, σχεδιαστές, αρχιτέκτονες συνδυάζουν τον υπολογιστικό σχεδιασμό με την προσθετική μηχανική, την επιστήμη των υλικών και τη βιολογία για να εξερευνήσουν συμβιωτικές σχέσεις μεταξύ μικροοργανισμών, του ανθρώπινου σώματος και των προϊόντων που καταναλώνουμε, ακόμα και των σπιτιών που κατοικούμε»
«Το εύρος των αλλαγών προαναγγέλλει το μετασχηματισμό της παραγωγής, της διαχείρισης και των συστημάτων διακυβέρνησης σε ολόκληρο τον κόσμο»
«Οι δυνατότητες δισεκατομμυρίων ανθρώπων που χρησιμοποιούν συσκευές υψηλής τεχνολογίας θα είναι απεριόριστη. Και αυτές οι δυνατότητες θα πολλαπλασιαστούν με τις νέες ανακαλύψεις στους τομείς της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής, τα αυτόματα οχήματα, τις 3D εκτυπώσεις, τη νανοτεχνολογία, τη βιοτεχνολογία, την επιστήμη των υλικών και τους κβαντικούς υπολογιστές»
«Την ίδια στιγμή η τέταρτη επανάσταση θα μπορούσε να προκαλέσει αύξηση των ανισοτήτων – ιδίως, δυνητικά, να διαταράξει τις αγορές εργασίας. Καθώς οι αυτοματισμοί υποκαθιστούν την εργασία σε όλη την οικονομία, η καθαρή αντικατάσταση εργαζομένων από μηχανές μπορεί να επιδεινώσει το χάσμα μεταξύ της απόδοσης των κεφαλαίων και της απόδοσης από την εργασία. […] Είμαι πεπεισμένος για ένα πράγμα: ότι στο μέλλον το ταλέντο θα αντιπροσωπεύει, περισσότερο από ό,τι το κεφάλαιο, τον κρίσιμο παράγοντα της παραγωγής. Αυτό θα οδηγήσει σε μια αγορά εργασίας που ολοένα και περισσότερο θα χαρακτηρίζεται από τμήματα “χαμηλών δεξιοτήτων-χαμηλής αμοιβής” και “υψηλών δεξιοτήτων-υψηλής αμοιβής”, η οποία με τη σειρά της θα οδηγήσει σε αύξηση των κοινωνικών εντάσεων.»
