του Θανάση Μουσόπουλου
Το δεύτερο «αιρετικό» πνεύμα της αρχαιότητας μετά τον Δημόκριτο, που συνδέεται επίσης με τα Άβδηρα, είναι ο σοφιστής Πρωταγόρας. Οι αρχαίες πηγές μιλούν με σεβασμό για τον πνευματικό άνθρωπο που γεννήθηκε στα Άβδηρα περίπου το 485 π.Χ., ταξίδεψε σε πολλές περιοχές του ελληνισμού και έγινε γνωστός, επηρεάζοντας πολύπλευρα την ελληνική σκέψη. Δίδασκε στην Αθήνα ως το 411 π.Χ., κατηγορήθηκε για αθεΐα, διέφυγε με πλοίο που βούλιαξε και έτσι πνίγηκε. Τα έργα του κάηκαν δημόσια, ενώ λίγα αποσπάσματα σώθηκαν από τα πολλά έργα του.
Πολυμαθής και δεινός ρήτορας δημιούργησε εχθρούς και φίλους, όπως μπορούμε να διαβλέψουμε στον περίφημο διάλογο του Πλάτωνα «Πρωταγόρας». Στο πρόσωπο του Αβδηρίτη σοφού εντοπίζουμε τα σημαντικότερα και αξιολογότερα χαρακτηριστικά του πνευματικού ρεύματος της σοφιστικής.
Όσον αφορά το μεγάλο αυτό κίνημα, έδωσε –εκτός από τη φιλοσοφική σκέψη– πλούσιους καρπούς στους χώρους της επιστήμης και της τέχνης. Ο Θουκυδίδης, οι τραγικοί ποιητές, αλλά και πολλές απόψεις του ίδιου του Πλάτωνα είναι αδύνατο να ερμηνευθούν χωρίς τη γόνιμη παρουσία των σοφιστών, και βέβαια του Πρωταγόρα στον οποίο θα περιοριστούμε, φωτίζοντας την αρμονία φύσης και ανθρώπου στη σκέψη του.
Θα περιοριστούμε σε δύο περίφημα αποσπάσματα του Πρωταγόρα, που πιστοποιούν τη δύναμη του πνεύματός του.
«Όσον αφορά τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω, ούτε πώς είναι ούτε πώς δεν είναι, ούτε τι είδους είναι στη μορφή. Γιατί πολλά είναι αυτά που με εμποδίζουν να γνωρίζω, και ότι είναι αόρατοι οι θεοί και ότι η ζωή του ανθρώπου είναι σύντομη».
«Όλων των ανθρώπινων δημιουργημάτων μέτρο είναι ο άνθρωπος, για όσα υπάρχουν πώς υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν πώς δεν υπάρχουν».
***
Ο Πρωταγόρας, όπως σημειώνουν οι μελετητές του έργου του, πρέσβευε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού από ατελέστερες μορφές σε τελειότερες. Είναι φανερό ότι αυτό σχετίζεται με την αρμονία φύσης και ανθρώπου. Διερευνώντας το θέμα μας, θα προσεγγίσουμε τον πλατωνικό διάλογο «Πρωταγόρας», όπου ο Σωκράτης διαλέγεται με τον Πρωταγόρα περί αρετής.
Ανάμεσα στα άλλα παρατίθεται ένας μύθος που αποδίδεται στον Πρωταγόρα. Δεν θα μπούμε στο ερώτημα κατά πόσον ο Πλάτωνας αποδίδει την πρωταγόρεια σκέψη. Αρκούμαστε στη διατύπωση του Κ. Μιχαηλίδη (στην εργασία του «Ο Μύθος του Πρωταγόρα και η ανθρωπολογική του σημασία», στον τόμο «Η αρχαία σοφιστική», 1984): «Ο μύθος που αποδίδεται στον Πρωταγόρα στο ομώνυμο έργου του Πλάτωνος, θα πρέπει να θεωρηθεί, όχι μόνον ότι απηχεί τις απόψεις του σοφιστή (με πιθανή χρήση αποσπασμάτων από το ίδιο το έργο του) αλλά ότι αποτελεί και μίμηση του ύφους του».
Θα παραθέσω μερικά αποσπάσματα, σε μετάφρασή μου, από τον μύθο του Πρωταγόρα –Βίβλος Γενέσεως των Ελλήνων. [Όλον τον μύθο τον μεταφράζω στο βιβλίο μου «Άβδηρα, γη του κάλλους και του στοχασμού», 1998].
320d – 322d: «Ήταν μια φορά κι ένας καιρός που υπήρχαν θεοί, όχι όμως και θνητά είδη. Όταν έφτασε ο καθορισμένος από τη μοίρα χρόνος να γεννηθούν, οι θεοί τα βάζουν σε καλούπια και τα παραχώνουν μέσα στη γη, αφού έκαναν μείγμα από χώμα και φωτιά και απ’ όσα αναμειγνύονται με φωτιά και γη. Όταν σκόπευαν να τα βγάλουν στο φως, διέταξαν τον Προμηθέα και Επιμηθέα να τα στολίσουν και να μοιράσουν στο καθένα τις δυνατότητες που τους ταιριάζουν».
Ανέλαβε τη μοιρασιά να την κάνει ο Επιμηθέας, που δεν ήταν και «πολύ σοφός», και μετά ο Προμηθέας ας κάνει την επιθεώρηση. Πραγματικά, ο Επιμηθέας «Μοιράζοντας, σε άλλα έδωσε δύναμη χωρίς ταχύτητα, ενώ τα ασθενέστερα τα στόλιζε με ταχύτητα. Σ’ άλλα έδινε φυσικά όπλα, ενώ σε όσα δεν έδινε όπλα εξασφάλιζε κάποια άλλη δύναμη για να σώζονται όταν χρειάζεται […] Και τα υπόλοιπα τα στόλιζε έτσι, προσπαθώντας να εξισορροπεί τις δυνάμεις τους. Τα φρόντιζε όλα, προσέχοντας μήπως κάποιο είδος εξαφανιστεί. Όταν πια ο Επιμηθέας τους εξασφάλιζε τρόπους για να αποφεύγουν τον αλληλοσπαραγμό, σοφίστηκε τρόπους για να προσαρμόζονται στις καιρικές μεταβολές που προκαλεί ο Δίας».
Ο Επιμηθέας φρόντισε κάθε λεπτομέρεια, όμως «ξόδεψε όλες τις δυνάμεις χωρίς να το καταλάβει καλά-καλά. Του απόμεινε το γένος των ανθρώπων χωρίς να του δώσει κανένα χαρακτηριστικό και δεν ήξερε τι να κάνει. Την ώρα που βρισκόταν σε αμηχανία, έρχεται και ο Προμηθέας για να επιθεωρήσει τη μοιρασιά, και βλέπει τα άλλα ζωντανά να είναι σε όλα φροντισμένα, ενώ ο άνθρωπος να είναι γυμνός και ξιπόλητος και χωρίς στρωσίδια και όπλα».
Πλησίασε η μέρα να βγει ο άνθρωπος στο φως και ο Προμηθέας βρισκόταν σε αμηχανία. Τότε κλέβει την τεχνολογική σοφία μαζί με τη φωτιά από τον Ήφαιστο και την Αθηνά και τα δίνει στον άνθρωπο. Δεν κατείχε όμως ακόμη την πολιτική τέχνη, που βρισκόταν δίπλα στον Δία. Ο Προμηθέας για την κλοπή της φωτιάς αντιμετώπισε δίκη για κλοπή.
Και συνεχίζει ο Πρωταγόρας τον μύθο σημειώνοντας ότι μια και ο άνθρωπος είχε ένα θεϊκό μερίδιο, πίστεψε στους θεούς, έκανε βωμούς και αγάλματα, διαμόρφωσε γλώσσα και λέξεις, έφτιαξε σπιτικά και ρούχα, υποδήματα, στρωσίδια και τροφές. Όσο δεν υπήρχαν πόλεις, οι άνθρωποι ζούσαν διασπαρμένοι. Τότε αφανίζονταν από τα θηρία. Τότε συναθροίζονταν και σώζονταν χτίζοντας πόλεις. Στην περίπτωση αυτή, αδικούσε ο ένας τον άλλο, γιατί δεν κατείχαν την πολιτική τέχνη, με συνέπεια πάλι να διασκορπίζονται και να χάνονται πάλι.
«Ο Δίας, επειδή φοβήθηκε για το ανθρώπινο είδος μήπως χαθεί ολόκληρο, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να συγκροτούν τις πόλεις και να συνδέουν τους ανθρώπους με δεσμούς φιλίας». Ο Δίας λέγει στον Ερμή όλοι να μετέχουν στην αιδώ και στη δικαιοσύνη, «γιατί δε θα μπορούσαν να γίνουν πόλεις, αν λίγοι μετέχουν σ’ αυτές όπως γίνεται στις άλλες τέχνες», προσθέτει μάλιστα να θεσπίσει ένα νόμο εκ μέρους του «Όποιος δεν είναι σε θέση να μετέχει στην αιδώ και στη δικαιοσύνη, να σκοτώνεται ως αρρώστια της πόλης».
Φρονώ ότι ο μύθος που ο Πλάτων αποδίδει στον Πρωταγόρα, πέρα από το θέμα της πατρότητάς του, θέτει και λύνει όλα τα προβλήματα για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση στα πλαίσια της κλασικής σκέψης. Η φιλοσοφική αυτή προσέγγιση αποτελεί τη βάση για την πορεία του πνεύματος.
***
Ο Πλάτων ως φιλόσοφος φωτίζει τα θέματα και ως λογοτέχνης τα περιγράφει θαυμάσια στους διαλόγους του. Ο Αριστοτέλης από την άλλη τα προσεγγίζει περισσότερο με επιστημονική ματιά. Με ένα χαρακτηριστικό κείμενό του θα κλείσουμε την ενότητα αυτή.
Το 2017 οργάνωσα στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης στην Ξάνθη μια εκδήλωση για τα 2400 χρόνια από τη γέννηση του Αριστοτέλη, όπου σπουδαστές και σπουδάστριές μου μίλησαν για τη ζωή και του έργο του. Προσωπικά αναφέρθηκα, ανάμεσα στα άλλα, στο έργο του Αριστοτέλη «Μετεωρολογικά» που στηρίζεται στην Παρατήρηση και στη Λογική. Ένα απόσπασμα το αφιέρωσα στον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Τραμπ, που αμφισβητεί την κλιματική αλλαγή.
Αυτό που γράφει ο Αριστοτέλης θα ωφελήσει όποιον / όποιαν αμφισβητεί πως οι παρεμβάσεις του ανθρώπου προκαλούν την αλλαγή του κλίματος:
«οὐκ αἰεὶ δ’ οἱ αὐτοὶ τόποι τῆς γῆς οὔτ’ ἔνυγροί εἰσιν
οὔτε ξηροί, ἀλλὰ μεταβάλλουσιν κατὰ τὰς τῶν ποταμῶν γενέσεις καὶ τὰς ἀπολείψεις = δεν είναι πάντοτε οι ίδιοι τόποι της γης ούτε υγροί ούτε ξεροί, αλλά μεταβάλλονται σύμφωνα με τη δημιουργία και τον αφανισμό των ποταμών (…)
μέγισται μὲν οὖν φθοραὶ γίγνονται καὶ τάχισται ἐν τοῖς πολέμοις, ἄλλαι δὲ νόσοις, αἱ δὲ ἀφορίαις, καὶ ταύταις αἱ μὲν μεγάλαι αἱ δὲ κατὰ μικρόν = μεγαλύτερες λοιπόν φθορές και γρηγορότερες γίνονται στους πολέμους, άλλες σε αρρώστιες, άλλες σε άγονες περιόδους, άλλες μεγάλες και άλλες μικρές».
