του Πέτρου Πιζάνια
Ακόμη και εάν κάποιος ψάξει συστηματικά, θα είναι δύσκολο να βρει ανθρώπους οι οποίοι να μην έχουν ακούσει κάτι για τις κοινωνικές ανισότητες. Πολύ περισσότερο μεταξύ των τμημάτων των πληθυσμών που ο γενικός καταμερισμός όπως σχηματίζεται από τον συσχετισμό δυνάμεων στο εσωτερικό της κάθε κοινωνίας, τους εκτοξεύει στο σκέλος των κοινωνικά αδύναμων ή και ευθέως στο καθεστώς των φτωχών. Αλλά και οι κοινωνικές τάξεις των ισχυρών προφανώς γνωρίζουν. Για τούτο οι ισχυρότεροι μεταξύ αυτών ευνοούν μέσω ποικίλων ιδρυμάτων και χρηματοδοτήσεων την προπαγάνδιση νομιμοποιητικών ιδεολογημάτων της ισχυρής κοινωνικής τους θέσης. Κατά κανόνα τα εν λόγω ιδεολογήματα αντλούνται από τις παλαιές φιλελεύθερες αυταπάτες περί της αυθυπαρξίας του ατόμου. Το άτομο εμφανίζεται σαν να είναι αυτογενές σε βαθμό απόλυτο, σαν να υπάρχει έξω και ανεξάρτητα από την κοινωνία και την ιστορία. Εντέλει η φιλελεύθερη αυταπάτη στηρίζεται σε μια ερμηνεία για το άτομο σαν να επρόκειτο για προϊόν της ίδιας της βιολογικής του υπόστασης εξακοντίζοντας στα άκρα τη φιλοσοφία των πρώτων φυσιοκρατών. Οπότε, από τη φιλελεύθερη ιδεολογική αυταπάτη συνάγεται γραμμικά πως κάθε μεμονωμένο άτομο είναι υπεύθυνο για την κατάστασή του, κάτι σαν Ροβινσώνας Κρούσος. Μπορεί να είναι η τύχη, ισχυρίζονται, όπως για παράδειγμα οι αρρώστιες που μπορούν να κυλήσουν ανθρώπους στη φτώχεια. Αλλά αν ήταν έτσι, τότε με το 20% έως 30% φτωχών στις ανεπτυγμένες κοινωνίες και σχεδόν διπλάσιο αριθμό στις πιο φτωχές θα επρόκειτο για πληθυσμούς μαζικά άρρωστους, κοινωνίες κατεστραμμένες από τις ασθένειες. Υπάρχει όμως και η πιο χυδαία (vulgaire) φιλελεύθερη επιχειρηματολογία για τη νομιμοποίηση της φτώχειας. Αφού ο άνθρωπος αποτελεί μια αυθύπαρκτη υπόσταση τότε ο καθένας και η κάθε μία στον κόσμο ετούτο επιτυγχάνει στη ζωή του ή αποτυγχάνει ανάλογα με τις ατομικές, τις προσωπικές του ικανότητες, την ευφυΐα ή τη βλακεία, την εργατικότητα ή την τεμπελιά, την ενεργητικότητα που επιδεικνύει ή τη νωθρότητα. Κοντολογίς οι πλούσιοι αξίζουν τον πλούτο διότι τον απέκτησαν με τα φυσικά ατομικά τους προσόντα και αντιστοίχως οι φτωχοί βρέθηκαν στη θέση του αδύναμου επειδή τα ατομικά φυσικά τους προσόντα ήταν ασήμαντα ή και ανύπαρκτα. Ο βιολογισμός, ως ύστατο επιστημονικοφανές επιχείρημα του φιλελεύθερου ατομικισμού, θέλει να πείσει πως το ανθρώπινο γονιδίωμα καθορίζει την κοινωνική θέση σαν απαράγραπτη μοίρα.
ΗΔΗ ΑΠO τον 18ο αιώνα ο φιλόσοφος της πολιτικής ελευθερίας Jean–Jacques Rousseau είχε υποστηρίξει, σε αντίθεση με τους φυσιοκράτες, πως ο άνθρωπος δεν παράγεται από τη φύση αλλά από τον άνθρωπο. Και αυτό το αξίωμα το απέδειξαν πρώτα μεγάλες προσωπικότητες ήδη από τον 19ο αιώνα όπως ο Karl Marx και ο Sigmund Freud.
Αν, λοιπόν, διαλύσουμε κάπως το νέφος των απειράριθμων λέξεων που επιδιώκουν να νομιμοποιούν τις κοινωνικές ανισότητες, ακόμη και τις πλέον ακραίες, μπορούμε να προσπαθήσουμε στη συνέχεια να τις αντιληφθούμε συγκεκριμένα. Ο όρος «κοινωνικές ανισότητες» ονομάζει ένα πλέγμα κοινωνικών σχέσεων οι οποίες σχηματίζονται τοπικά, σε κάθε χώρα και ανά τον κόσμο. Οι κοινωνικές σχέσεις αυτές διαμορφώνονται από ένα άνισο συσχετισμό δυνάμεων τον οποίο μπορούμε να ορίζουμε ως κοινωνικό καταμερισμό της εν γένει εργασίας σε κάθε κοινωνία ξεχωριστά, συσχετισμό τον οποίο μετράμε ως άνιση κατανομή του συνολικού πλούτου μιας κοινωνίας. Οι κοινωνικές αυτές σχέσεις σχηματίζουν μια δομή της οποίας ο άνισος συσχετισμός δύναμης σπρώχνει ξανά και ξανά σημαντικά τμήματα του πληθυσμού στη φτώχεια, και συνεπώς στην εν γένει κοινωνική αδυναμία, εξασφαλίζοντας με εξίσου επαναλαμβανόμενο τρόπο σε άλλα τις προϋποθέσεις να νέμονται τον πλούτο και να συγκεντρώνουν την ανάλογη ισχύ. Αυτός είναι, αλλά σε πολύ αδρές γραμμές, ο πυρήνας του κοινωνικού μηχανισμού με τον οποίο δημιουργείται με επαναλαμβανόμενο τρόπο η κοινωνική διαστρωμάτωση σε μια κοινωνία, ή περιεκτικότερα η ταξική της δομή η οποία, ας τονιστεί, είναι πάντοτε πολυπλοκότερη από τις δύο βασικές τάξεις.
Επειδή οι κοινωνικές ανισότητες και ακόμη χειρότερα η διαρκής παρόξυνσή τους, εκτός από ηθικό ζήτημα πλανητικής σημασίας αποτελεί πρώτης τάξεως ιδεολογικό και πολιτικό γεγονός, μάλιστα διαρκές, πολλά «μάτια» τις παρακολουθούν. Ο ΟΗΕ μετράει τακτικά τη διάσταση της φτώχειας παγκοσμίως (1) αλλά και πιο φιλόδοξα την εν γένει κατάσταση της ανθρωπότητας. (2) Η Παγκόσμια Τράπεζα δείχνει να ενδιαφέρεται για τη μέτρηση της φτώχειας ανά τον κόσμο (3) αλλά και κάποιες ιδιωτικές τράπεζες, παρότι θεμελιώδεις μηχανισμοί των ισχυρών του χρήματος, ίσως ακριβώς επειδή διαβλέπουν κίνδυνο. (4) Ασχολούνται επίσης φιλανθρωπικές οργανώσεις συγκροτημένες συνήθως στη γνωστή μορφή των Μη Κυβερνητικών με μάλλον αμφίβολης αξίας αποτελέσματα, ενίοτε και κίβδηλους σκοπούς. (5) Ωστόσο οι πλέον έγκυρες μετρήσεις, επειδή είναι αμιγώς επιστημονικές και χωρίς ίχνος πολιτικής ιδιοτέλειας, είναι τα δεδομένα του Παγκόσμιου Εργαστηρίου Ανισοτήτων το οποίο απαρτίζουν επιστήμονες από πολλές χώρες του κόσμου και οι οποίοι εθελοντικά συγκεντρώνουν και επεξεργάζονται τα στοιχεία και τα διαθέτουν δωρεάν ως παγκόσμιο δημόσιο αγαθό γνώσης. (6)
Το 2022 το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού του πλανήτη οικειοποιήθηκε το 52% του εισοδήματος και κατείχε το 76% των συνολικών περιουσιακών στοιχείων κάθε είδους. (7) Αντίθετα το 50%, δηλαδή ο μισός πληθυσμός του πλανήτη, έλεγχε μόλις το 8% των εισοδημάτων και το 2% των περιουσιακών στοιχείων κάθε είδους. (8) Βεβαίως η εξονυχιστική ανάλυση της πυραμίδας εισοδημάτων και περιουσιακών στοιχείων θα έδειχνε ακόμη οξύτερες και ειδικότερες ανισότητες, αλλά αυτά είναι αρκετά για να αντιληφθεί κανείς γενικά τι μπορεί να σημαίνουν οι ανισότητες σε πλανητικό επίπεδο.
Στην Ελλάδα το 2021 το όριο της φτώχειας, παρότι υπολογιζόμενο τότε με το αστείο επίσημο ποσό των 470 ευρώ μηνιαίως ανά άτομο, περιλάμβανε το 30% του πληθυσμού. (9) Αυτά τα σχεδόν τρία εκατομμύρια των Ελληνίδων και Ελλήνων αλλά και μεταναστών βρίσκονται σε κατάσταση απόλυτου ή σχετικού κοινωνικού αποκλεισμού εξαιτίας της ανέχειας, ή πολύ κοντά σε αυτό το καθεστώς, ενώ ως προς την αξία των ιδιωτικών περιουσιακών στοιχείων κάθε είδους αυτό το φτωχότερο τμήμα του ελληνικού πληθυσμού κατέχει μόλις το 3%. (10) Και επιπλέον στο εσωτερικό αυτών των φτωχών στρωμάτων περίπου το ένα τέταρτο αντιμετωπίζει περιοδικά σχετική ή σοβαρή στέρηση διατροφής. (11) Απέναντι στις Ελληνίδες και τους Έλληνες φτωχούς, δηλαδή τα σχεδόν τρία εκατομμύρια του συνολικού πληθυσμού, βρίσκεται ένα άλλο 20% το οποίο ελέγχει το 46% των συνολικών εισοδημάτων της χώρας και επιπλέον το 48% από το σύνολο των ιδιωτικών περιουσιακών στοιχείων κάθε είδους. (12) Και για να εμβαθύνουμε στις σχέσεις ανισότητας ας προστεθεί εδώ ότι το 2020 έναντι του 10% του φτωχότερου τμήματος του ελληνικού πληθυσμού, το οποίο έλεγχε μόλις το 0,4% του εθνικού πλούτου και φτάνει στο σημείο να υπόκειται περιοδικά ακόμη και σε στερήσεις διατροφής, δηλαδή πείνα, υπήρχε στους αντίποδες του το πλουσιότερο 1% του ελληνικού πληθυσμού, το οποίο έλεγχε το 20% του συνολικού εθνικού πλούτου. (13) Και οι ανισότητες, όταν δεν παροξύνονται, αναπαράγονται αυτούσιες έως σήμερα. (14)
Τόσο στον ιστορικό καπιταλισμό όσο και στον σύγχρονο, και παρότι εμφανίζεται ως κάτοχος του κόσμου μας, η συσσώρευση και η περαιτέρω συγκεντροποίηση του κεφαλαίου ως μέσου ισχύος σε όλες τις μορφές της δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς τη στήριξη της πολιτικής
ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ κοινωνικών ανισοτήτων εμφανίζονται σε κάθε ιστορικό κοινωνικό-οικονομικό σύστημα στο οποίο τα βασικά μέσα παραγωγής ελέγχονται με το καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας, ανεξαρτήτως της μορφής που έχει πάρει η τελευταία στην ιστορία. Ωστόσο ο βασικός μηχανισμός διά του οποίου αναπαράγονται οι ανισότητες δεν αποτελείται αποκλειστικά από το καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας. Είμαστε ενώπιον ενός πολυπλοκότερου φαινομένου, το οποίο μπορεί να γενικευτεί και να εντοπιστεί στην ισχύ που συγκεντρώνεται στα χέρια λιγότερων με τη μορφή του χρήματος και η οποία συνεπάγεται την αφαίρεση ισχύος κάθε μορφής από τα χέρια των περισσότερων. Πρόκειται για ένα πλέγμα κοινωνικών σχέσεων, μια ολική δομή. Για να αντιληφθούμε εντελέστερα τον μηχανισμό παραγωγής φτωχών ας τονιστεί πως ο καπιταλισμός δεν αποτελεί ένα σύστημα επιδίωξης του κέρδους απλώς και μόνο, αλλά ένα σύστημα διαρκούς συγκέντρωσης ισχύος χωρίς όρια, ισχύς η οποία απορρέει από τον έλεγχο των φυσικών και ανθρώπινων πόρων μέσω της διαρκούς επέκτασης του χρήματος και της συγκέντρωσής του σε διαρκώς λιγότερους. Για παράδειγμα, έναντι των σχεδόν τριών εκατομμυρίων φτωχών Ελληνίδων και Ελλήνων πολιτών, μόλις δέκα Έλληνες κεφαλαιούχοι κατέχουν σήμερα ισχύ η οποία ανέρχεται σε 25 δισεκατομμύρια ευρώ. (15)
Πρόκειται για μια διαρκή, ακόρεστη σώρευση ισχύος η οποία αφαιρείται από το μεγαλύτερο κατά το δυνατόν μέρος της κάθε κοινωνίας, και εκφράζεται για τους πλέον αδύναμους ως στέρηση δυνατοτήτων κάθε είδους, δραστική συρρίκνωση των επιλογών βελτίωσης της ζωής, συνεπώς στέρηση ελευθερίας. Όμως, ας τονιστεί ξανά εδώ πως παρότι μετράμε τις ανισότητες με όρους χρήματος, στην πραγματικότητα πρόκειται για πολυσχιδές φαινόμενο που περιλαμβάνει για τους αδύναμους σοβαρές ελλείψεις ή και πλήρη απουσία κοινωνικού, μορφωτικού, πολιτικού, πολιτιστικού κτλ κεφαλαίου, απουσία ευκαιριών, και γενικότερα οι αδύναμοι (με σπάνιες εξαιρέσεις) τοποθετούνται από την ίδια την κοινωνική αδυναμία τους σε ένα δρόμο από τον οποίο οδηγούνται ξανά και ξανά σε θέση αδυναμίας, η οποία εκτείνεται έως τη φτώχεια και εντός αυτής, για ένα τμήμα, στην πολυσχιδή ένδεια. Οι ανισότητες σχηματίζονται επαναλαμβανόμενα, δηλαδή αναπαράγονται και επεκτείνονται διευρυμένα μόνο εφόσον αφαιρείται κάθε μέσο ισχύος και αυτονομίας από σημαντικά τμήματα του πληθυσμού, τα οποία μετατρέπονται σε κοινωνικά αδύναμους. Αυτές τις απώλειες των πολλών μετασχηματίζουν σε δύναμη οι ισχυροί.
Ωστόσο, τόσο στον ιστορικό καπιταλισμό όσο και στον σύγχρονο, και παρότι εμφανίζεται ως κάτοχος του κόσμου μας, (16) η συσσώρευση και η περαιτέρω συγκεντροποίηση του κεφαλαίου ως μέσου ισχύος σε όλες τις μορφές της δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς τη στήριξη της πολιτικής. Χωρίς τον κατάλληλο προσανατολισμό της λειτουργίας του κράτους και των νομοθετικών σωμάτων από τις κυβερνήσεις υπέρ των ισχυρών, ο καπιταλισμός δεν θα επιβίωνε ούτε για λίγα χρόνια, έχει υποστηρίξει ο εξέχων Γάλλος ιστορικός Fernand Braudel. Η πολιτική στήριξη της δύναμης των ισχυρών είναι για αυτούς απαραίτητη προκειμένου να σταθεροποιούν την αναπαραγωγή της ισχύος τους, επειδή οι ανισότητες με βάση τις οποίες εξασφαλίζεται είναι φαινόμενο σε διαρκή κίνηση – όπως τα πάντα στην ιστορία. (17) Κίνηση η οποία προκαλείται από το διαρκές δεδομένο ότι οι ανισότητες, όπως οποιαδήποτε δομή στις ανθρώπινες κοινωνίες, συνιστούν ένα πλέγμα αντινομιών οι οποίες ενίοτε εκρήγνυνται ως αντιθέσεις, συγκρούσεις κοινωνικές, ιδεολογικές, κάποτε αμιγώς πολιτικές. Δεν είναι απαραίτητο να υπενθυμίσω τις πάρα πολλές εξεγέρσεις χωρικών ανά τον κόσμο επί αιώνες, ούτε τις πολλές εργατικές και λαϊκές εξεγέρσεις και κάθε είδους κινητοποιήσεις στον πιο σύγχρονο κόσμο, αλλά και τις πολύ λιγότερες πλην κρισιμότερες επαναστάσεις. Αυτές όλες οι αντιδράσεις, ενίοτε ενισχυμένες από τη διάχυση της ιστορικής και πολιτικής γνώσης αλλά και της γενικής μόρφωσης, συνιστούν τις μόνες μορφές ουσιωδών αντιεξουσιών στη σωρευόμενη δύναμη των ισχυρών. (18) Και σπανιότερα κάποιες παρεμβάσεις κάποιων κυβερνήσεων αμβλύνουν ελαφρά τις εν λόγω ανισότητες όταν ο συσχετισμός ή σπανιότερα οι ιδεολογικές πεποιθήσεις επιβάλλουν να μην λειτουργεί η πολιτική εξουσία αμιγώς ως η πολιτική δύναμη των ισχυρών. Κατά τα άλλα η φτώχεια παραπέμπεται στην ιδιωτική φιλανθρωπία, η οποία διατηρεί την ανισότητα ισχύος στο ακέραιο, σώζοντας όμως ηθικοφανείς προσόψεις. Αυτή, λοιπόν, η σχέση πολυσχιδούς αδυναμίας / πολυσχιδούς ισχύος αποτελεί τη βασική κινητήρια δύναμη διαρκούς, επαναλαμβανόμενης αναπαραγωγής των ανισοτήτων, όπως και της διεύρυνσής τους, δηλαδή την κινητήρια δύναμη σχηματισμού του γενικού κοινωνικού καταμερισμού σε ισχυρούς και σχετικά ή πλήρως αδύναμους, εντός της οποίας παράγονται κοινωνικά οι φτωχοί.
ΟΜΩΣ, ΤΙ ΙΣΧΥΕΙ κατά τις μακρές και ιστορικά συχνότερες περιόδους κατά τις οποίες τα αδύναμα λαϊκά στρώματα δεν εξεγείρονται ούτε ξεσηκώνονται; Συνεπάγεται πως επιλέγουν την αδράνεια, ακόμη χειρότερα την παθητικότητα; Νομίζω πως όχι. Διότι γνωρίζουμε από τη μακρά ιστορία ότι υπάρχει η βουβή αντίσταση, η αντίσταση των πολύ αδύναμων. Και για την άσκηση αυτής της αντίστασης ενεργοποιείται ένα ολόκληρο πολιτισμικό σύστημα το οποίο συνιστά μια πλήρη τεχνογνωσία. Αλλά για αυτό το κρίσιμο ζήτημα απαιτείται ένα άλλο άρθρο.
Παραπομπές
1) United Nations, Global Multidimensional Poverty Index, hdr.undp.org/content/2022-global-multidimensional-poverty-index-mpi#/indicies/MPI
2) Στο ίδιο, Human Development Report 2021-22, hdr.undp.org/content/human-development-report-2021-22
3) The World Bank, Understanding Poverty, www.worldbank.org/en/understanding-poverty
4) Credit Suisse Research Institute, Global Wealth Report, www.credit-suisse.com/about-us/en/reports-research/global-wealth-report.html
5) www.oxfam.orag/en
6) World Inequality Lab, ομάδα συντονισμού, Lucas Chancel, Thomas Piketty, Emmanuel Saez, Gabriel Zucma, Rapport sur les inégalitésmondiale, 2018, wir2018.wid.world/, και το ίδιο για το 2022, wir2022.wid.world/www-site/uploads/2021/12/Summary_WorldInequalityReport2022_French.pdf
7) Στο ίδιο, σ. 4.
8) Στο ίδιο.
9) Ελληνική Δημοκρατία. Ελληνική Στατιστική Αρχή, Δελτίο τύπου – Κίνδυνος φτώχειας, σ. 1 κ. εξ, Πειραιάς 2022.
10) Στο ίδιο. Για τα περιουσιακά στοιχεία βλ. OECD, Inheritance Taxation in OECD Countries, www.oecd.org/tax/tax-policy/inheritance-taxation-in-oecd-countries-brochure.pdf, 2021, σ. 4.
11) Ελληνική Δημοκρατία. Ελληνική Στατιστική Αρχή, Δελτίο τύπου – Επάρκεια τροφής, σ. 1 κ. εξ, Πειραιάς 2022.
12) OECD, ό.π.
13) Credit Suisse, Research Institute, Global Wealth databook 2021, file:///C:/Users/petros/Downloads/global-wealth-databook-2021.pdf, πίνακας 4-5, σ. 136.
14) Ελληνική Δημοκρατία. Ελληνική Στατιστική Αρχή, Οικονομική ανισότητα – www.statistics.gr/documents/20181/04f2b329-a79a-b576-cf31-4020ddc3c017– 3 Απριλίου 2024.
15) Οικονομικός Ταχυδρόμος, www.ot.gr/2024/04/02/diethni/forbes-oi-ellines-epixeirimaties-kai-efoplistes-stin-xrysi-lista-ton-142-tris-dolarion/
16) De La Cruz, A., A. Medina and Y. Tang (2019), “Owners of the World’s Listed Companies”, OECD Capital Market Series, Paris, www.oecd.org/corporate/Owners-of-the-Worlds-Listed-Companies.htm.
17) Bronislaw Geremek, La Potence ou la pitié: L’Europe et les pauvres du Moyen Âge à nos jours Gallimard, Παρίσι 1987. Για την γέννηση, την αναπαραγωγή και την «χρήση» των φτωχών από τους ισχυρούς στην Βορειοδυτική Ευρώπη στο, Αλίκη Βαξεβάνογλου, Οι φτωχοί και ο κοινωνικός δεσμός στον Δυτικό Μεσαίωνα, πρόλογος Ν. Ε. Καραπιδάκης, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2021.
18) Thomas Piketty, Une brève histoire de l’égalité, Παρίσι 2021. Μετάφραση στα ελληνικά, Μικρή ιστορία της ισότητας, μετάφραση Α. Μουταφίδης, Αθήνα 2023.
