του Βύρωνα Λάμπρου*
Από τότε που θυμάμαι την οποιαδήποτε σχέση με το σχολείο, ένα πράγμα μας έλεγαν όλοι, καθηγητές, πολιτικοί, υπουργοί παιδείας, σχολικοί σύμβουλοι, γονείς, απλοί πολίτες: «Όχι στην παπαγαλία». Δίκιο είχαν. Αλλά…
Παπαγαλία και απομνημόνευση εννοιολογικά, σήμερα, έχουν ταυτιστεί. Παπαγαλίζει κάποιος μαθητής ένα κείμενο, έναν μαθηματικό τύπο γιατί δεν τα κατανοεί. Του λείπουν οι βάσεις συντακτικής ανάλυσης ή η αναγκαία μαθηματική γνώση. Αν όμως το ψάξουμε λίγο βαθύτερα θα δούμε ότι αυτές οι βάσεις με κάποιον τρόπο πρέπει να γίνονται κτήμα του μαθητή. Και αυτός είναι ένας μηχανισμός απομνημόνευσης. Μαθαίνει την προπαίδεια μηχανικά. Μαθαίνει το συντακτικό μηχανικά. Η επεξεργασία έρχεται πολύ αργότερα. Αλλά η κοινωνία πρέπει με κάποιον τρόπο να μεταδώσει τις γνώσεις της στην επόμενη γενιά.
Όλες οι ηλικίες στο ίδιο τσουβάλι. Ο νέος χρησιμοποιεί διαφορετικές μεθόδους κατάκτησης της γνώσης τόσο στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του (βρέφος, νήπιο, παιδί, έφηβος), όσο και σε σχέση με τον ενήλικα. Το να απαιτείς κριτική σκέψη από ένα παιδί είναι παραλογισμός. Η γνώση ξεκινά με τον μιμητισμό. Η νευροεπιστήμη έχει παρατηρήσει ότι φέρουμε ειδικούς νευρώνες (κάτοπτρα νευρώνες) που βοηθούν σε αυτό. Μιμείται αυτό που βλέπει από τις κοινωνικές του επαφές. Το πώς θα συμπεριφέρεται, τη γλώσσα, απλές έννοιες κ.λπ. Και η επανάληψη είναι η μήτηρ πάσης μαθήσεως. Κάνοντας επανειλημμένα λάθη και δεχόμενος τις ανάλογες παρατηρήσεις μαθαίνει. Σε μεγαλύτερη ηλικία ρουφάει γνώσεις χρησιμοποιώντας την τεχνική της μηχανικής απομνημόνευσης. Το να συντάσσει ένα δικό του κείμενο, το να μάθει κανόνες και νόμους, το πώς παίζεται ένα ομαδικό ή ατομικό άθλημα, την ονοματολογία στη χημεία. Αυτή η μηχανική απομνημόνευση συνεχίζεται και στον εργασιακό βίο. Ένας φοιτητής ή επιστήμονας, για παράδειγμα στην ιστορία, έχοντας πια αποκτήσει το κατάλληλο υπόστρωμα (χώρο και χρόνο) θα απομνημονεύσει χρονολογίες, γεωγραφικούς τόπους και πολλά άλλα στοιχεία. Η μηχανική απομνημόνευση μάς συνοδεύει σε όλη μας τη ζωή πριν το Αλτσχάιμερ ή η άνοια μας προδώσει.
Και η επανάληψη είναι η μήτηρ πάσης μαθήσεως. Κάνοντας επανειλημμένα λάθη και δεχόμενος τις ανάλογες παρατηρήσεις μαθαίνει. Σε μεγαλύτερη ηλικία ρουφάει γνώσεις χρησιμοποιώντας την τεχνική της μηχανικής απομνημόνευσης. Το να συντάσσει ένα δικό του κείμενο, το να μάθει κανόνες και νόμους, το πώς παίζεται ένα ομαδικό ή ατομικό άθλημα, την ονοματολογία στη χημεία
Η εφαρμογή είναι η απάντηση στην απομνημόνευση. Προφανώς ο εγκέφαλος δεν μπορεί να απομνημονεύει τα πάντα. Κάτι που δεν χρησιμοποιείται υποχωρεί ή και χάνεται. Αν μάθεις την πράξη της διαίρεσης, τους συνδέσμους ή τον τρίτο νόμο του Νεύτωνα και δεν ασκηθείς πάνω τους, θα αποτελούν αναμνήσεις στις συζητήσεις με παλιούς συμμαθητές. Τι γίνεται σήμερα; Με δικαιολογία τον πολλαπλασιασμό των γνώσεων («κάθε πέντε χρόνια διπλασιάζονται» που έλεγε η Διαμαντοπούλου) απουσιάζει η εφαρμογή ή περιορίζεται στο μάθημα της ημέρας. Από την άλλη καταργείται το συντακτικό, ο μαθητής στο δημοτικό μαθαίνει 20 διαφορετικούς τρόπους διαίρεσης, η διατύπωση του νόμου της φυσικής δεν χρειάζεται να έχει την απαιτούμενη ακρίβεια κ.ο.κ., ενέργειες που πληροφορικοποιούν τη γνώση. Ας σκεφτούμε ότι αυτό που επιδιώκει το φροντιστήριο είναι η εφαρμογή. Αλλά το κάνει με πολύ κακό τρόπο, εφαρμόζοντας μια τεχνική απομνημόνευσης της εφαρμογής.
Η κριτική σκέψη απαιτεί την πειθαρχία και μάλιστα το πιο δύσκολο είδος της, την αυτοπειθαρχία. Κατηγορείται το εκπαιδευτικό σύστημα ότι δεν προάγει την κριτική σκέψη και υπάρχει δίκιο σε αυτή την κατηγορία. Αλλά η προαγωγή δεν είναι και κατάκτηση. Στόχος του σχολείου είναι να βάλει τις βάσεις ώστε να βοηθήσει τον μαθητή να χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο κριτικά το μυαλό του, συνδυάζοντας τις γνώσεις από διάφορα πεδία. Αυτή η διαδικασία απαιτεί κόπο και κατά τη διάρκεια της σχολικής ζωής και μετά. Πόσοι από εμάς προτάσσουμε την κριτική σκέψη πριν από κάθε κουβέντα ή πράξη μας. Η ευκολία και το πνευματικό άραγμα δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο των παιδιών.
Τα μέτρα που λαμβάνει το υπουργείο εδώ και δεκαετίες ποιον δρόμο ενισχύουν; Η κατάργηση των λατινικών και αυτή του αρχαίου κειμένου είναι τα πιο πρόσφατα. Ούτε τα πλέον καθοριστικά, ούτε και τα μοναδικά. Συντελούν όμως στην περαιτέρω αποδυνάμωση των ανθρωπιστικών σπουδών. Έχουν προηγηθεί η ασυνέχεια και ο κατακερματισμός της ύλης, η καθιέρωση των ερωτήσεων πολλαπλών επιλογών, η κυριαρχία των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) κ.λπ. Το σχολείο για όλους έγινε πράξη. Μόνο που μεταμορφώθηκε σε σχολείο πρωινής απασχόλησης μέχρι και την Α’ λυκείου. Και μετά ο αριθμός των εξετάσεων σε συγκεκριμένη ύλη αυξάνεται κατακόρυφα (Β’, Γ’ λυκείου, ΑΕΙ, μεταπτυχιακά, συνεντεύξεις για δουλειά, πιστοποιητικά παρακολούθησης, χαρτιά, χαρτιά, χαρτιά, όλο και περισσότερα σαν ένας διαρκής τρόπος διαχωρισμού). Εδώ δεν υπεισέρχεται έστω και υπόγεια η κριτική σκέψη αλλά η ξερή αποστήθιση.
Υ.Γ.: Οι «παλιοί» μάθαιναν απ’ έξω ολόκληρα κείμενα. Όχι γιατί τους υποχρέωνε κανένας (μπορεί κάποιους να τους υποχρέωναν) αλλά γιατί ήταν ένα στοιχείο που θα το συναντούσαν στις κουβέντες τους (οι μαθητές μεταξύ τους, αργότερα σαν φοιτητές, οι ποιητές στον κύκλο τους, η άρχουσα τάξη και οι διανοούμενοι στις συζητήσεις τους). Το ίδιο αφορούσε και τους νέους των θετικών επιστημών. Δεν γνωρίζω κανέναν μεγάλο μαθηματικό που να μην έκανε πράξεις με το μυαλό του, χωρίς τη βοήθεια υπολογιστικών μηχανών.
* Ο Βύρωνας Λάμπρου είναι εκπαιδευτικός
